'Kia ita!' Te Taura Whiri i te Reo Māori

Muka, Volume 1, Issue 2, 1 October 1988, Page 1

'Kia ita!' Te Taura Whiri i te Reo Māori

Nau mai, haere atu tenei karere kawe aroha, kawe mihi ki nga tauranga-a-uta, tauranga-a-tai o te ika e takoto nei, tae atu hoki kite waka i hlia ake ai. Tena ra tatou katoa.

Ko tenei te tuarua o a matou panui ki a koutou. He ingoa ke to tenei pukapuka: he muka no te taura whiri i te reo Maori.

TE WHAKAMATAUTAU O NGA KAITONO TOHU WHAKAMAORI I te 10 o nga ra o Hepetema kua pahure ake nei i whakahaeretia nga whakamatautau mo te hunga e plrangi ana kia whiwhi i te tohu whakamaori a-waha, a-tuhi ranei. E 35 nga kaitono no nga rohe e whai ake nei: Kaitaia, Tamaki-makau-rau, Kirikiriroa, Rotorua, Turanga-nui-a-Kiwa, Heretaunga, Te Whanga-nui-a-Tara, Otepoti. E ahei ana te hunga whiwhi tohu kite tu hei kaiwhakamaori i roto i nga whare whakawa o te motu.

Ki te plrangi koe kia whakamatautauhia hei kaiwhakamaori i roto i nga whare whakawa, me tuhi mai, waea mai ranei ki konei. Ka tu ano he whakamatautau a te 15 o nga ra o Aperira 1989; me matua tae mai nga tono i mua i te 13 o Hanuere 1989.

TE HUI MO NGA REO-A-IWI Mai i te 31 o Akuhata tae atu kite 3 o Hepetema i tu te Hui Tuatahi o te Motu m 5 nga Reo-a-Iwi mete Reo Pakeha hei Reo Tuarua ki Te Whanga-nui-a-Tara. Neke atu i te toru rau te hunga i tae mai kite hui.

Ahakoa ehara te reo Maori i tetahi o nga kaupapa o te hui, katoa te hunga hui mai i kotahi te whakaaro he turanga motuhake t 5 te reo Maori i waenganui i nga reo e korerotia ana i Aotearoa nei.

TE HAERENGA 0 TE AHORANGI RAUA KO TE KAIWHAKARITE Anei e whai ake nei nga pitopito korero o roto mai i te purongo a te Ahorangi mo ta raua ko ta te Kaiwhakarite haere ki Uropi kite torotoro, kite tirotiro, kite matakitaki i

nga iwi huhua o reira e rite nei ki a tatou te ngaro haere o 5 ratou reo.

"Taiawhio te ao, takahia ana te nuku o te whenua kite rangahau huatau, kite rangahau whakatau, i te rangahau tikanga e orite atu ai te turanga mana o to tatou reo ki era o nga whenua o te ao e orite mai ana ki a tatou, ara, ko te tangata whenua me tona reo tae atu ki ana tikanga kua tamia iho, kua pehia iho, kua tukinotia iho e te hunga haere mai."

Te Whenua Whiriki (Fryslan/Friesland); Horana: "Ko tenei wahanga kite pito whakararo o Horana ko Te Whenua Whiriki, a, kei reira tona ake reo, ana ake tikanga. He rohe motuhake no Horana, a, kei konei te nuinga o tenei iwi e noho ana. Na tenei ahua ka pdhehe te tangata kei te ora rawa atu tenei reo engari koinei anake hoki te wahi e rangona ana, e korerotia ana. Ka puta atu ana ratou i tenei rohe ki wahi ke o HSrana, kua hoki and ko te reo Horana hei reo kaore hoki i te matau mai te nuinga o nga tangata kite reo o Te Whenua Whiriki. Ahakoa i Te Whenua Whiriki tonu, kua mate nga mea o reira ake kite korero i te reo Horana kite kore te tangata e matau kite reo Whiriki.

"E ai ki nga tatauranga kei te ahua iwa miriona nei te nui o nga tangata o Horana, a, ko te hunga Whiriki kei te ahua ono rau mano nei. Na te koremahi kua puta ki waho i te rohe kimi mahi ai, a, mea rawa ake kua noho ke i wahi ke, moe ke i iwi ke, mete aha and ngaro ana te reo i nga tamariki na te warea kite reo Horana."

Te iwi Hami (Same)? Huitene (Sweden), Nowei (Norway), Hinerangi (Finland): "Na, e ai ki nga korero mai, ko te nuinga o te iwi Hami kei Huitene e noho ana. Kaore i te tino mohiotia to ratou nui engari kei te ahua ono tekau mano kite rau mano, a, kei nga whenua e toru nei e noho ana ara, kei Huitene, kei Nowei, kei Hinerangi. I kore ai e ata mohiotia to ratou nui na te ahua tonu o te ture ki, he Hami koe, ehara ke ranei. He whenua ke, he ture ke, ka mutu, e ai ki nga korero, he nui tonu kei te huna i t 5 ratou Hamitanga, a, k! ke ai he mea ke ratou, he mea ke ratou.

"I ona wa he iwi manene; i nga hotoke kei nga raorao, kei nga mania, a, i nga raumati kei nga maunga me a ratou kahui kararehe e a nei ratou ki nga wahi e matomato ai te tipu o te kai.

"Na te ata whakaroherohe o nga whenua nei kua kore i pera rawa te ahei o te a haere i nga kararehe, na reira kua tlmata ratou kite ata tau, kite ata noho i tena whenua, i tena whenua, a, ki raro ano hoki i nga ture o tena whenua, o tena whenua.

"Na te kaha o te marara, o te paratl, o ta ratou noho kua kore i taea a ratou take te kokiri i runga i te kotahi o te whakaaro, o te hiahia ranei. Ka mutu, hei whakararu atu ano e rima ke nga reo, a, kaore e marama tetahi wahanga o te iwi kite reo o tetahi atu wahanga, ahakoa he iwi kotahi. Na te kaha o te mataratara, o te tawhitiwhiti o te noho o tetahi wahanga i tetahi ke atu i whenei ai."

Te iwi Rumanihi (Rumantsch); Huiterangi (Switzerland): "Ko tenei hunga e noho ana i te wjienua o Huiterangi, a, kei te ahua ono tekau ma rima mano nei t 5 ratou nui. 0 taua tokomaha, toru tekau mano nei nga mea e mShio ana kite reo. Na, ko tenei tokomaha o te tangata kaore i eke nei kite kotahi o rau o te katoa o nga tangata katoa e noho ana i tenei whenua.

"Ko te reo kei te kaha rawa atu ko te reo Tiamana, a, ko tera reo kei te patu iho i tenei. Korekore nei he tangata o tenei iwi kaore i te mohio kite korero Tiamana, kua rite haere ki a tatou, kua tino kore pea he kaumatua kaore i te mohio kite korero Pakeha.

"I te wene mai ki a tatou m 5 te whakamanatanga o to tatou na reo ahakoa taku whakamarama atu e pehea ana nei taua whakamanatanga ra. Ki a ratou, ko te mea nui ke kia ki ko te kawanatanga ko t 5 ratou reo e whaimana ana, ma te aha i tera i te kore paku ki nei!"

Nga whakaaro whakamutunga: "Kua tau nei te puehu, kua kore nei i atarua te kite, te titiro, kua kohia katoatia nga whakaaro kia whaiti mai kite wahi kotahi.

"Ko te mea nui i pa mai ki a au o te haere nei, ko te orite o nga raruraru, o nga mate, kei te pa ki tena reo, ki tena reo. Otira, ko te iwi Hami anake i katata mai ki a tatou nei, ara, he tangata whenua kua pehia e te rawaho.

"Ko au e tino whakapono ana, a, na te haere nei i tino whakau tenei whakapono oku, ka orate reo kite tahuri ake ko te iwi nona taua reo kite hapai, kite pikau, kite korero i taua reo. Me ki atu, whakakoretia to kore mshio, to kuare, akona te reo!"