3

a—4

Xi a His Excellency the Eight Honourable David, Earl of Glasgow, Kawana o te Koroni o Niu Tireni me nga Moutere i raro i tona mana. Tena Kob, — I runga i te tikanga whakahaere o te Komihana me te whakarongo hoki kite kupu whakahau o taua Komihana, i whakaputaina nei i raro i "Te Ture Mana Komihana, 1867," me "Te Ture Whakatikatika 1872 i Te Ture Mana Komihana," i te 4 o nga ra o Tihema, 1893, a i tukua mai nei ki ahau. Heoi tenei ahau ka tuku atu nei i taku ripoata ki a koe, ara ka ki penei atu: — No te 22 o nga ra o Tihema, 1893, i tae mai ai ki ahau to Komihana, a i te taenga mai ano timata tonu atu taku tuku kupu atu ki nga tangata i whai tikanga kite keehi, timata tonu hoki ahau kite kohikohi mai i nga pukapuka, rehita, me etahi atu ahua pukapuka whai tikanga katoa c pa ana ki nga mea i tukua mai ki ahau i roto i te Komihana, a ahakoa ka tekau ma toru rawa nga tau kua pahure i muri mai o nga whakahaerenga i tukua mai nei kia uiuia c ahau te tikanga, riro katoa mai ana i ahau aua pukapuka, ara nga pukapuka katoa c pa ana ki runga kite hoko o Kaitangiwhenua Poraka. Xi taku whakaaro mehemea ka tirohia c koe nga korero i whakapuakina me nga mea whakaatu ka kite koe i pau te nuinga, mehemea kahore te katoa, o nga tino take c pa ana kite hoko, mai ano ote timatanga ote hoko tae noa mai kite mutunga, te whakaatu itewa o te uiuinga. I noho ahau ki Waitotara kite uiui i te 26, 27, 29, 30 me te 31 o ngara o Hanuere, i te 1, 2, 3, 8 me te 9 o nga ra o Pepuere. I noho ano hoki ahau ki Whanganui i te 3 o nga ra o Pepuere kite whakarongo kite tuhi hoki i nga kupu whakaatu a Te Paraihe (Hon. J Bryce), a Hemi Taikana (Mr James Duigan) Ko Eiwai (Mr Levi) te roia mo te taha ki a Wiremu, ko Te Maahara (Mr Marshall) hoki te roia mo te taha ki nga Maori. Ko Eopata Kemara (Mr. Eobert Campbell), te Kai-whakamaori, ko W H. Eahera (Mr W. H. Eussell), te kai-ripoata ringa-poto me te. hekeretari hoki. Ko nga kupu i whakina c nga kai-korero c mau nei nga ingoa i raro iho nei i runga ano i te tikanga oati, i tuhituhia Major Charles Brown, John Bryce, Henry Faulkner Christie, William Cowern, James Duigan, Thomas William Msher, Eichard John Gill, Thomas Edward Hamerton, John Handley, Wiremu Kauika, Eirirangi Mihaka, George T Potto, Wilfred Eennell, Charles Wallace, Wahiawa, William Williams, Daniel James Williams. Ko te kupu tenei o te Komihana " Kua puta etahi whakapae mo Wiremu Wiremu mo runga mo te hoko o te poraka whenua c mohiotia nei tona ingoa ko Kaitangiwhenua, a ko aua whakapao kua ata whakaaturia i roto i te pitihana i hainatia c Wiremu Kauika a tukua ana kite Paremete i te wa c tv ana te Paremete i te tau 1893, a kua whakapiria nei te kape o taua pitihana ki tenei Eipoata." E ki ana te pitihana i " tahaetia " c Wiremu nga moni £5,411 a nga Maori, he moni toenga nei era no te hoko o Kaitangiwhenua Poraka, a c tono ana hoki kia whakahaerea he tikanga c hoki mai ai aua moni ki nga Maori. Kua whakahaua mai ahau c te Komihana, " Kia uiuia kia kitea te tika te pehea ranei o nga whakapae kua kiia i runga ake nei, kia uiuia hoki te ahua o nga mahi a Wiremu i runga i te hoko 0 Kaitangiwhenua Poraka, me te taenga atu ki a ia me te tukunga hoki c ia o nga moni hoko o taua whenua, a kite tirotiro kite uiui hoki, i runga i nga huarahi katoa c tika ai te pera, i nga tikanga o nga take katoa me nga mea c whai paanga ana ki runga ki nga mea kua whakahuatia i runga ake nei." Ko te whakapae a nga tangata Maori mo Wiremu c penei ana i te 28 o nga ra o Tihema, 1880, ka hoatu c Te Kira (Mr Gill) ki to ratou rangatira, ki a Uru te Angina, te haki (cheque) ate Kawanatanga mo nga moni toenga, c £5,411, o te hoko, ko Te Kira hoki te tangata i tae ki Waitotara i taua ra, mo te taha kite Kawanatanga, kite whakaoti i te hoko. Ko taua haki (cheque) no taua ra ano i hoatu ai c Uru te Angina ki a Wiremu, i runga ano i te tohe a Wiremu me tana ki tuturu mana c mau taua haki kite Peeke i Patea kia wahia, a mana hoki c mau mai nga moni atera i muri tata iho. I maua c Wiremu taua haki a wahia ana eia ite ata ote29 o nga ra o Tihema, 1880, a utua ana c ia ki roto ki ana ake moni, ara kaute, i roto i te Peeke o Niu Hauta Weera i Patea, kihai i whakahokia mai c ia i runga i tana kupu i ki tuturu ai, a i muri mai kainga tahaetia ana eia aua moni. Xi taku whakaaro ko tenei anake te whakapae a nga Maori mo Wiremu, na reira ko tenei anake te whakapae c whakaarohia ana c ahau kia uiuia tona tikanga. 1 mua atu i taku whakaaturanga i nga whakahaerenga me nga mea o muri tata iho o te hoatutanga ote haki (cheque) ki a Wiremu i te 28 o nga ra o Tihema, 1880, me toku whakaaro mo runga i tana mahi, ara mo tana wahanga i te haki, tukunga hoki i nga moni ki roto ki tanakaute ake i te Peeke me etahi atu o ana mahi kua kiia i runga ake nei, ki taku whakaaro ka marama rawa atu to titiro i nga tikanga o tenei Keehi mehemea ka whakamaramatia pototia atu c ahau i te tuatahi nga tikanga mana i whakahaerea tae ake kite tino whakaptinga o te hoko i waenganui i nga Maori me te Kawanatanga i a Tihema ote tau 1880. I runga ite mea kei te whakaaturia katoatia i roto i nga kupu whaaki i tuhituhia i te wa i tv ai te mahi uiui, i roto ano. hoki i nga pukapuka kua kiia ake nei, nga korero katoa me nga take c pa ana ki runga ki tenei keehi, na reira me whakaatu kau atu c ahau i konei ko nga tino tikanga anake p taua keehi. I te tau 1878 ko te mahi a Wiremu i Patea he mahi parakimete (blacksmith), a he mohio ia kite reo Maori, kua riro mai hoki i a ia he raihana kai-whakamaori i raro i " Te Ture Kooti Whenua Maori, 1873." I te marama o Mci o Hune ranei, o te tau 1878, ka whakahaere tikanga ia ki a Wiremu Kauika me etahi atu Maori tokomaha, o te iwi o Ngarauru, kia hokoa c taua iwi tetahi poraka whenua kei waenganui i te awa o Waitotara me te awa o Patea (Tirohia iho iana te mapi c piri nei ki tenei), c mohiotia nei tona ingoa ko Kaitangiwhenua, a i whakaarohia ko