I.—loa

2

Ko enei whakaaetanga i whakaaefcia i runga i te wehenga o nga rahui mo nga Maori i runga ano i te whakaaro me whakarite ano tetahi tikanga hei oranga mo ratou inaianei a mna ake nei hoki, a me kaua hoki c wareware kite whakamana i a ratou take me te whakaea i o ratou hiahia. Kahore hoki i mama te whakaaro i puta ano tetahi knpu ki nga Maori tera ano c rahuitia etahi atu rahui hei painga mo ratou, ana reira ratou i whakaae ai kite hoko, me te ki hoki mehemea ka hokona c ratou o ratou whenua kia tere ai te nohonoho te Pakeha i waenga i a ratou ka uru tahi ano ratou ki raro i nga mahi tiaki a te Kawanatanga pera ano me ta ratou tiaki i era atu hunga o te Kuini erangi kahore kau he tuhituhinga hei whakamana i aua whakaaetanga tetahi pukapuka ranei hei whakaatu i tuku ripoata pera tetahi apiha ote Kawanatanga kite Kawanatanga i puta tetahi whakaaetanga pera a taea noatia nga tau c whitu i muri iho o te putanga o te ripoata o te mahi whakakorenga a te Komihana i nga take Maori ki nga whenua, me te whakatuturutanga me te mutunga o tana mahi. He mea hoki tenei ekore c taea te takahi (ara) ko nga taumahatanga i tangohia c te Kawanatanga ki runga i a ratou me whakamana ano c te Kawanatanga o Niu Tireni. Ko nga take i whiriwhiria c te Komiti peneitia te patai:— Kua tino whakatuturutia ranei nga whakaaetanga mo runga i— 1. Nga Rahuitanga i nga Rahui Maori me nga ngakinga; 2. Etahi atu rahui; 3. Nga kura; 4. Nga hohipera ; 5. Te hono tonu o te tono mo tetahi ora mo ratou ? _E whakatuturutia ana c nga korero i korerotia kite aroaro ote Komiti te whakaaro i whakaotia nga whakaaetanga mo runga i nga kainga Maori me nga ngakinga. E whakaaro ana hoki te Komiti mo runga i te hanganga i etahi atu rahui kua hanga nei, ahakoa kihai i ranea rawa i runga i te whakaaro i whakaarohia ai i te tuatahi, heoi c whakaarohia ana kua oti te whakarite tena take. Ko nga whakahaerenga me nga whakataunga ate Kooti Whenua Maori ote tau 1868 ka ahei te whiriwhiri i runga ite huarahi whakamana i tenei whakaaro (ara) kite ki penei, c tino marama ana kite Komiti ahakoa kua ea nga whakaaetanga i runga i nga whakataunga, tena pea c kitea he mea tino tika kia hoatn ano etahi whenua ki nga tangata i kitea kihai i tino nui te whenua i hoatu mo ratou hei oranga mb ratou. E marama ana tenei kite Komiti c ranea ana nga tikakanga kua whakatakotoria i naianei hei ako i nga tamariki a Ngaitahu mo nga tau maha, a ahakoa te ponri i runga i te mea kihai i timataria wawetia te ako i nga tamariki o taua iwi, ekore c taea te whiriwhiri i te rahi o nga utu mo nga mea i ngaro kia ratou i raro i taua take. Na mo runga i nga hohipera, c kitea ana c te Komiti kua whakaturia ano etahi hohipera mo Ngaitahu, erangi c puare ana nga hohipera ote katoa kia ratou ngatahi ano me te Pakeha. E kitea ana hokii timata te tuku rongoa ma Ngaitahu i mua atu i te tau [1864, a i neke ake me te hoki iho te tuku rongoa a taea noatia tenei wa. He maha nga tau i tiakina ai a Ngaitahu c etahi Rata tino mohio mo te taha kite Kawanatanga a he mea ngawari noa iho i taua wa te titiro i nga mate o Ngaitahu. I whakamutumutu haere te mahi a aua Rata i te tau 1880 a i tino mutu rawa i te tau 1884 ; na ahakoa c kitea ana tera c taea te whakangawari i o ratou mate mehemea c whakaaturia ana ki te Tari Maori, ekore c taea te ki tera c ahei te ata titiro kia mohio ai mehemea tera he mate kei waenga i a ratou kahore ranei. He tika ano hoki kei te kore c mohio te Tari Maori kite ahua o Ngaitahu, a i runga i tenei ahua he mea ohorere kau ano te rongo i mohiotia ai. E whakaaro ana te Komiti me uru mai nga take whakatekau nei ki roto i tenei ripoata ara nga me c meatia ana kia whakaekea ki runga ite boko a Ngaitahu. Ka kitea katoatia nga korero mo runga i taua take whakatekau nei me tona tikanga me tona whakahaeretanga ki roto i tetahi pukapuka Appendix, ka ahei ano ia te whakatakoto i etahi korero iti nei i konei mo nga tikanga o taua mea na te Niu Tireni Kamupane taua rnahi i whakahaere a i haere i runga i te tikanga c ahei nga Maori te tuku ota pera ano me nga ota tono whenua a nga pakeha mo nga tekiona tae atu kite wahi whenua whakatekau kotahi o nga rota taone, rue te wahi whenua whakatekau kotahi o vga whenua o waho ote taone, heoi ka penei te tikanga ko vga Maori c hoko whenua ana kite Kamupane i whakaritea kia kotahi te wahi whakatekau hei rahui o roto o nga whenua c hokona ana c ratou, a kihai hoki enei wahi i rahuitia i whakatakotoria ki uta rawa, erangi i whakatakotoria ki nga wahi kia rite tonu a ratou ota ki a nga pakeha o haere mai ana i tawahi. E peneitia hoki te tikanga a te Kamupane i a ratou hoko tuatahi. Ahakoa c kitea ana he tika i hokona nga whenua o Ngaitahu ma te Kamupane a ki a ratou moni hoki c whakaaro ana te Komiti c kore c taea te takahi nga korero c ki nei he mea tika mci tukuna taua wahi whakatekau ma Ngaitahu. E mohio ana te Komiti i whakaurua te ingoa ote tino apiha ote Niu Tireni Kamupane ki roto ite tiiti etc apiha nana i hoko. Otira c mohiotia ana i whakaurua eia i te mea kihai i kiia atu ki aia kia peratia; ai te mea kahore c kitea he pukapuka whakaaetanga i aua eka whakatekau i meatia nei kia hoko ai nga Maori, tera otahi korero tuturu na te apiha i tae mai i muri i a te Keepa, ko te apiha hoki tera nana i whakatakoto i whakariterite i nga tikanga kia Ngaitahu me tana ki tuturu atu kia ratou ekore aua eka whakatekau c whakaekengia ki taua keehi. Na ahakoa tenei kupu ana, whakaotia ana taua keehi eia ki nga Maori. Naheoi te mahi c takoto nei ma te Komiti ko te tuku mai i a ratou whakaaro me pehea he tino whakaotinga mo tenei keehi raruraru. A i muri iho i te whiriwhiringa i runga i nga korero, kua penei ta ratou whakatau. Heoi te huarahi c tino oti pai ai tenei raruraru me ata uiui ite ahua o nga Maori o Ngaitahu, aid te kitea kahore etahi i whiwhi whenua kia rite te rahi c ahei ai te tau te ora kia ratou i runga ite mahi i aua whenua. Me whai mana taua Komiti i.ia wa iiawaki te whakahaere i etahi atu tikanga kia meatia etahi o nga rahui here hei whakaea mo aua keehi. Na i te mea kahore pea he whenua o te Karauna i te taha o te kainga o Ngaitahu, a c kore hoki c pai kia nukuhia nga Maori whenua kore ki nga takiwa tawhiti. Na mehemea c kitea ana he