3

G.—l

I pena ano hoki nga kupu ki a Te Keepa, te apiha nana i hoko te whenua, ka kitea tenei ki nga kupu i roto i tetahi pukapuka tohutohu ki a Te Keepa i tuhia i te 25 o nga ra o Aperira, 1848 : Koi nei aua kupu: "Ko te mahi matt he hoko i nga take e kite ana koe i runga ito uiui e tau ana ki nga Maori i roto i te whenua i waenganui o te takiwa i hokona e te iwi o Ngaitahu o te takiwa hoki i hokona ete Whakaminenga o Niu Tireni i Otakou. Ka timata to whakahaere ite hoko, me whakarite e koe he porohita e rite ana hei oranga mo nga Maori inaianei a muri atu nei hoki, a ka oti te whakatuturu nga rohe o nga porohita ka hoko ai i nga paanga katoa o nga Maori ki nga whenua e toe ana ki a ratou i te Waipounamu. Mehemea ka korerotia nga pukapuka i tuhia i runga i tenei hoko ka kitea i reira kahore i whakahaerea te hoko i runga i nga tikanga i whakatakotoria i te tuatahi, kahore hoki i whakatuturutia nga rohe o nga porohita ma riga Maori ka hoko ai i te toenga o te whenua, engari ko nga moni i utua wawetia i te tuatahi, ko nga porohita i waihotia kia whakaritea a tetahi wa i muri mai;— heoi i runga i tena whakahaere riro ana ma te Kawanatanga anake e whakarite te nui o te whenua hei porohita;—a whakahokia iho ana nga eka ma nga Maori kia iti rawa, tena hoki kei nga korero a Te Matara ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori i nga ra o Aperira, o Mei i te tau 1868, i te wa i whakawakia ai nga take a nga Maori ki nga porohita i whakaritea ma ratou i roto i te hoko a Te Keepa. Hei muri ka tuhi ai i nga korero a Te Matara, engari me whakaatu atu e ahau i konei na te korenga e oti i a Te Keepa te whakatuturu nga rohe o nga porohita i whakaritea ma nga Maori, ka whakaturia ete Kawanatanga ko Te Matara hei whakaoti i taua main. Na ka whakamaramatia atu e Te Matara ki te Kooti tana mahi i tana haerenga ki te whakatuturu i nga rohe o nga porohita i whakaritea ma nga Maori i roto i te Poraka o Ngaitahu, ka mutu ka kiia atu e ia enei kupu me etahi atu ano hoki ara : " I te wa i whakatuturutia ai nga rohe o enei porohita he mea whakangawari naku etahi kia taea ai te whakaoti. I whakaaetia atu e ahau ta nga Maori i hiahia ai mo te takiwa hei takotoranga mo te whenua, engari i whakaitia e au nga eka mo nga porohita. Ki taku mahara kahore te Kawanatanga i hiahia ki te whakaoti i nga porohita i runga i nga tikanga ote rarangi ote pukapuka hoko aTe Keepa. Ko nga moni i puta atu ki nga Maori ehara ena ite utu mo te whenua; ko nga porohita etahi hei mahara ma ratou me nga whakaaetanga a te Kawanatanga ki te whakatu kura ki te hanga hohipera mo nga turoro, ki te whakatu apiha hoki hei tiaki i nga take a nga Maori. Ahakoa te mahi uaua a etahi tangata kahore ano enei whakaaetanga iea i nga Kawanatanga o mua ake nei. Kihai enei whakaaetanga i tuhia ki te pukapuka hoko. ... 1 mahara ahau i taua wa e nui ana nga porohita hei oranga mo nga Maori, a i tuhi pera atu hoki ahau, heoi e mahara ana ahau inaianei he iti aua porohita. . . . Ki taku whakaaro ko te mea tika kia rahi'ake nga porohita. Te take i penei ai taku whakaaro kua kore haere nga huarahi e taea ai he kai ma nga Maori inaianei. . . . I whakaritea e ahau nga porowita i runga ite kupu a Kanara Makerewreti i patai atu hoki ahau ki a ia. Ko te mahara i reira me whakarite he whenua e taea ai e nga Maori he oranga mo ratou i runga i to ratou mahi. . . . Kahore ahau i ki ka ea nga kupu a te Kawanatanga i aua porowhita engari i mea ahau ko te whakaaro a Kanara Makereweti e nui ana hei oranga mo nga Maori. ... I taku whakaritenga i nga whenua ma nga Maori i whakaaetia e ahau kia kotahi tekau eka mo ia taane mo ia wahine mo ia tamaiti. . . . I whai tonu ahau kia iti nga whenua kia tae ki te mutunga iho o nga eka e whakaaetia e nga Maori. I whakaritea e ahau nga porohita hei oranga mo ratou i taua wa anake. I waihotia e ahau mo muri ka whakarite i etahi atu whenua. ... I kiia a wahatia mai e Kawana Aea ki au kia whakaaturia atu e ahau ki nga Maori etahi whakaaetanga a te Kawanatanga ki a ratou hei apiti ki nga moni i riro i a ratou mo nga whenua. I whakaaturia atu e ahau aua kupu ki nga Maori, ako tetahi tena o nga tino take i uru mai ai ratou ki raro i te pukapuka hoko, otiia kahore ano enei whakaaetanga i ea. I tuhia mai hoki ki au he pukapuka whakahau i ahau kia whakaritea nga porohita ki nga wahi anake i nga pa, i nga kainga, i nga mahinga ranei; ko nga eka kia rite hei oranga mo nga Maori e noho tuturu ana i te kainga, a kia whakaaturia atu hoki e ahau ki nga Maori ka whakaritea e te Karauna i tetahi wa i muri mai etahi atu porohita e whakaarohia ana e tika ana hei oranga mo ratou a muri ake nei. I piri tonu ahau ki tenei whakaaetanga i aku korerotanga ki nga Maori. He mutunga iho nga porohita no tetahi tautohetohe i whakaitia iho ai e ahau te whenua. Iki atu ahau ki nga tangata mehemea kahore ratou i te whakaae me aim atu ratou ki te Kawana, a i tono atu hoki nga tangata o Waikouaiti ki te Kawana whakanuia tonutia ake e ia te whenua mo ratou." Mo nga rahuitanga i nga rauwiri katoa me nga hiinga ika, i ki atu a Te Matara ki te Kooti ko tana kupu ki nga Maori i te tau 1848 ka whakaaetia kia mahia e ratou o ratou rauwiri tuna tae noa ki te wa i hiahiatia ai e te Kawanatanga aua wahi hei whakanononoho tangata. Ka kitea ki nga korero i runga ake nei kahore i uia atu ki nga Maori nga whenua i hiahiatia e ratou kia puritia e ratou, engari he mea tohe kia iti rawa te whenua e whakaaetia e ratou. Ka kitea hoki ki nga korero o te pukapuka i tuhia e Kawana Kerei ki a Ara Kerei, i te 20 o nga ra o Maehe, 1849, kahore he korero ki nga Maori mo nga moni i utua nei ki a ratou mo o ratou whenua. I whai kupu te Kawana i te timatanga o tana pukapuka mo nga korero o tetahi pukapuka i tuhia e te tino Kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni ki a Kawana Aea, he whakaatu atu nana mo nga moni i utua mo te Poraka o Ngaitahu e korerotia nei, a i whakaaturia atu hoki e Kawana Kerei te raruraru o te Kawanatanga i runga i nga whakaritenga ki te Whakaminenga o Niu Tireni mo nga moni o nga whenua, a ko nga kupu whakamutunga enei o taua pukapuka ara : " Ka ki atu ahau ki a koe ko te whenua e mea nei te Kai-whakahaere o te Whakaminenga o Niu Tireni me tango noa mai i nga Maori, ahakoa to ratou kore e whakaae, he maha nga miriona eka o taua whenua, a ko te utu ki nga Maori mo o ratou paanga ki taua whenua e £2,000 anake haunga ia nga porohita ririki nei e whakaritea ana ma ratou. . . . Mehemea ka mahia ete Kawanatanga ta te Whakaminenga o Niu Tireni e ki nei e tika ana kia mahia e te Kawanatanga, a ka tangohia noatia ake te whenua o nga Maori e kore nei e kaha ki te tiaki i to ratou whenua, a ka waiho noa iho nga whenua o nga Maori e kaha ana ki te tiaki i o ratou whenua, ka tirohia kinotia te Kawanatanga e nga Maori katoa aka tupato ratou ki nga mahi a te Kawanatanga; ka tino pera ratou mo tenei whenua, natemea kihai ratou i arai i te noho o te tangata ki runga, a i whakaae hoki ratou