6.-1

31

Minita tuku iho, ki nga huihui nui a kua whakaae ki te aroha mai a Tawhiao, a Rewi Maniapoto, a Manuhiri, a Te Ngakau me etahi atu o nga Rangatira whai tikanga o te whenua o te Kingi, ahakoa e tiakina ana e ratou nga kaikohuru, e tae ana ki te tekau ma rua, a me nga hara kino i nui atu i ta Hiroki. E mohio ana aTe Whiti, e mohio ana hoki te Kingi Maori kahore i whakakorea enei hara, a era e rapua he utu ina mau ratou i te Ture a ahakoa taka nga tau. A, i runga i era atu mahi aTe Whiti, timata mai i Hurae 1879, a tae ki te ra o te taiepatanga o te rori, kahore i ahei te ki no runga i te tikanga whawhai ena. Ko te whakariterite mo Parihaka te take ote raruraru, aki te mea ka oti tena, me oti ano i runga ite mahi ki aTe Whiti. E rite tonu ana te raruraru ki te raruraru i Maehe kua hori nei. A, ito maua kianga ki a koe, eTe Kawana, i reira " Kei kona nga tangata, ame whiwhi ratou ki te whenua hei oranga; a tenei ano, kei kona ratou, a e kore e haere atu." He tika tenei kupu, me whakarite hohoro te ra hoi whakaae hei whakakore ranei i nga whakaae o te hoatu ote Karauna. Kahore te tangata e ki, me mahi tonu aTe Whiti i tona mahi whakararuraru haere i nga kainga i runga i te whakamataku, a me whakarite e te Kawanatanga ona whakaae katoa i te wa e pai ai aTe Whiti. Amuri ake nei ka kite koe, eTe Kawana, ina tae maua ki te korero ote ture, me hanga. Ko a maua whakarite o naianei e rite ana ki tera i Maehe, a koia tenei, ki te mea me whakarite nga kupu hoatu Id nga tangata maori, me puta ano he tikanga kia mutu tenei mahi tohenga roa, a ka ahei te noho pai nga pakeha ki runga ki o ratou whenua. (5.) Tikanga Tatoha me te 5 mo te rau. I ta maua korero mo te tikanga Takoha i ta maua korero Tuarua, i ki maua he mahi hanga noaihc e whakakino ana i nga tangata Maori, a i Waimate he maumau noa. E mea ana maua kua puta te wa hei whakamutu i taua tikanga. Ite korero i runga ite whaki o Meiha Paraone ikia ia i runga i tona titiro, ko nga moni hei utu mana mo Waimate e 15,000 pauna moni; otira i tona waea o te 27 o Mei, i whakaatu mai a ia kua kiia atu ki a ia " E pai ana kia hoatu nga moni tae ki te whitu hereni me te hikipene mo te eka, era e rite tenei i te Mania o Waimate anake ki te 35,000 pauna moni, a e rahi ake ki te huia katoatia mai te Tukutai ki Waitara." A, ita maua patai atu ki aia, e puta mai ana ranei he pai ki te Kawanatanga i runga i nga moni kua utua mo te mana o nga Rangatira i ko atu o Waingongoro, ka ki mai, " kahore ; a ko te take tena i tuhituhi atu ai ahau kia whakamutua tenei mea te Takoha." E nui ana te rere ke o te tikanga hoatu takoha i te tikanga whakarite Rahui e ea ai te tangata. I tetahi ka nui te tika, a e puta ana hoki he whenua hei nohoanga ma te tangata. I tetahi, kahore rawa he tikanga mo te whakamatau hoatu moni kua maha nei te whakakore i runga ite kata. A ko te mea pohehe rawa pea o tenei mahi, kua mahia i te Takutai, ko tenei he nui te takoha kua utua a kua waiho hei hoko kai mo te hui i Parihaka. Otira kua whakaputaia te kupu o te Karauna, ame mana i tetahi wahi. E rua nga ata ki marire aTe Hiana, hei apiti mo nga Rahui, ko nga rangatira " Me whiwhi ratou ki te moni Takoha hei taiepa i nga rahui, a hei utu mo nga mea e pai ai to ratou noho." A, i runga ite tangata nei i a Manaia, kahore nei i whiwhi ki tetahi, kua marama tonu te kupu mo te hoatu ki a ia. I ki mai a Meiha Paraone : "I ui mai a Manaia ki au i tetahi ra, era ranei ahau e hoatu moni mana. Ka ki atu ahau, " Ae," aki te pai a ia,ka hoatu e ahau ki aiai te kotahi rau pauna ki te pai a ia. I arahi atu ahau i aia ki te Peeke i Te Hawera, a ka hoatu i te pukapuka hei tuhi i tona ingoa mo te rironga atu, hoatu tahi nga noti. Ite aroaro tenei o te Kaitiaki ote Peeke. Kahore aia i tango, ki ana, kua makona aiai te kite kau. I etahi marama ki muri mai, ka ui mai a ia, ' kei te takoto tonu ranei te moni.' Ka ki atu ahau, "ae." Ka uia mai e ia, ' era ranei e whakanuia.' Ka ki atu ahau, ' Ae, me riro atu i a koe te 1,000 pauna ki te pai koe, me mau ne ? " Whakakore ana, ki ana a ia kati, kua mohio a ia era e riro ki te pai a ia." Ka patai maua "E marama ana ranei koa kei te whakaaro aia tenei nga moni nui mana." Ka ki mai ia " kahore." Era e kino ki te wkakakorea te utu ki tenei Rangatira: Otira, kahore maua ite ki, me whakakore rawa ki te katoa tenei hoatu moni. Engari ko te tikanga, ako te rahinga i kiia eTa Tanara Makarini i 1876, me mutu. I runga ite tikanga hoatu itesmo te rau i runga i te utu moni mo ia whenua tutata ki te taone, me nga Poraka o ko atu, ma nga tangata Maori e noho ana i te takiwa i te 30 o Hurae 1867, a kua noho tonu i runga i te whakahoa mai, a i kiia nei i hoatu i runga i te Ota o te Runanga Minita te 26 o Nowema, 1867, te 13 o Aperira, 1870, me 11 o Mei, 1871, kua kore noa, Kotahi anake te Ota i ata whakaritea: Otira ko tona mahinga i Waimate kua rahi noa atu. Kua rahi rawa atu ite"s ite rau utu moni " o nga whenua katoa e tutata ana ki te Taone, me nga whenua o ko atu kua hokona, a e ahei ranei te hoko, era e rite ina oti nga Rahui kua kiia nei e maua te ata whakarite. E kore rawa e tika kia puta tenei tikanga ki nga whenua e tau ki te whakanoho tangata amuri ake nei. Otira me whakakore marire nga Ota o nga Runanga Minita. (6.) Nga mea puta ohorere, me era i puta pouri. Kahore i maha enei: e kitea ana i nga kupu whaki, kotahi tonu te ara korero o nga tangata katoa i puta mai ki to maua aroaro, ko ta ratou i mohio he whenua ta ratou, a kei whea ranei. Era e roa rawa atu a maua korero nei ki te mea ka korerotia taketahitia ia korero. E toru anake nga mea e korerotia e maua. Ko te mahi o Ngatirahiri he whakahoa tonu mai, a whawhai tahi i to tatou taha. Ko ta ratou whenua i takoto i te ara haere mai ki te whawhai o nga tangata ki te Hauraro, e ahu mai ana ki te Tonga, tapahi mai ana te tira whawhai i tatahi, ka ahu ki uta i runga i te haere ki Pukerangiora. I kiia atu a Te Parete kia tonoa e ia a Ngatirahiri kia nuku atu i to ratou kainga noho, a ka hanga i tetahi kainga hou ma ratou ite Takutai i waenga o Titirangi me Rau-o-te-Huia. Whakarerea atu ana ta ratou kainga, nga Kari Pititi me a ratou aha katoa, i runga i te hiahia o te Kawanatanga, a ka nuku atu ki te Takutai. E rima nga tau ki muri, ka tangohia te whenua i mahue nei i a ratou hei kainga mo nga Marihia i Tikorangi. Ka nui ta ratou riri, ki ana kia mate ra ano ratou te patu, katahi ka riro ta ratou whenua. I tono tonu ratou kia whakahokia : utua mai ana "kua rite te nui ote Pakeha ki te toka nui, kua hohonu ki te whenua, a e kore rawa e taea te whakanuku." I te korero a Ta Tanara Makarini i to ratou he i tetahi hui nui i Waitara, i whakaae a ia kahore i tika te rnahi kia ratou, a mana te tikanga kia hoatu "he moni nui rawa." Otira kahore ratou i whakaae ki te