29

G.—l.

(4.) Te Rahui o Tirotiromoana {Mountain Road) Tera ano tetahi take i kore ai e tika kia wakaiti te Kawanatanga o Ta Hori Kerei i te Rahui kia iti iho i te Mania ki Waimate tutata, i te taha ki te Tonga o te awa o Waingongoro kua whakanuia e Meiha Paraone i te Rahui i whakaritea i te tau 1873, a Ta Tanara Makarini i te 3,500 eka ki te 10,000 eka, a ko te tikanga pu tenei " Kei ki nga tangata Maori era e whakariteritea mo ratou (ki muri mai,) i runga ite tikanga kikini." I mua, kua whakarite aTa Tanara Makarini ite Rahui ma Pepe Heke 1,000 eka, ma te rangatira nei, ma Toi Whakataka 1,000 a 1,000, eka ma Ngatiruanui. I whakaputa kupu mai a Te Pereki ki te Minita Maori mo te 10,000 eka, i Tihema 1878, a i muri mai ma runga ia Te Make i Hepetema 1879. Itewa i ruritia taua rahui i kitea (i runga ite tohutohu o nga Maori i nga rohe,) i taka mai ki nga rohe nga eka 16,000, a tonoa ana enei 16,000 eka kia mana. Tohe ana a Meiha Paraone me whakahoki enei eka ki te 10,000. Ka patai atu maua "Ki te whakaaetia to kupu 0 te 10,000 eka, a kaua to 16,000 e tonoa ana i Te Hawera, a ka hui atu ki te 10,500 eka i Taiporohenui, me te hui ano te 6,000 eka i Mokoia, me Otoia (i te Tonga ki Waingongoro,) hui katoa kahore e pahika atu ite 30,000 oka ite Poraka kotahi nei ?" "E ki ana ahau e kore pea e pahika atu ite 27,000 eka." " Era e puta te pai ki nga tangata Maori i runga i te takoto haere o nga ara ki waenga i a ratou, e toru nga painga e puta kia ratou, ara, ki te ara ki tetahi taha ki tetahi taha o te ara kua hangaia, a ki te ara hou hoki ina oti; a era e puta tata mai ki o ratou whenua te Reriwe, ehara oti tena ite tika ?" " Ae." Ko tenei 10,000 eka, hei whakarite mo nga kupu maha mo te hoatu i kiia kua puta, a" Ka oti te tikanga ote rohe e kore hoki he kupu rahui mo te taha ki to Tonga o Waiongongro." Kahore i pai kia hereherea te wahi nui o te whenua i tenei takiwa, i runga hoki i te nui o te utu o te rori i te taha o te maunga, a meake ka puta te Reriwe i kona, he wahi pai rawa tena hei whakanoho tangata. Otira, i runga i te whakaae kia whakaritea he Rahui pena a i te taha pu ki te Tonga o Waiongongoro, e kore a Te Hiana e whakaaro era e oti a Waimate te whakarite, ki te whakaitia ite 25.000 eka ki reira. A hei whakamutunga, me mahara ki te ture kua whakaritea i mua e ki ana, " Kaua te whenua e rahuitia ana hei oranga ma nga Maori, a me nga whenua hei whakaputa moni mai, e whakaarohia e nui ana mo taua mea ki te kore aua Rahui e tae ki te 50 eka mo ia tangata Maori, wahine, tamaiti, e noho ana i taua takiwa." (5.) Te Rahui o Parihaka. He tono atu tenei na maua, e Te Kawana, mo te Rahui i kiia e ta maua korero tuatahi ma Te Whiti, me nga tangata o Parihaka. Ito maua wkakaputanga i taua kupu tohutohu i whakaaro maua era te tau nga kupu hoatu a nga Kawanatanga tuku iho, me nga hiahia me ta te Kawanatanga a Ta Hori Kerei whakaaro mo Parihaka me te Mania. I runga i nga kupu hoatu a nga Kawanatanga tuku iho, kiia ana kahore i puta. Otiia e kore rawa e whakaaetia tenei e maua. Me ki he mea tapu te Panuitanga mo te hoatu ki nga tangata kahore rawa i mau patu mai mo tatou, o nga tangata i hoki mai ki te whakahoa. He tokomaha nga tangata i Parihaka kahore rawa i mau patu mai mo tatou. I te hokinga ki muri o Titokowaru ki te kainga o Ngatimaru, i muri iho o te whawhai tuarua, kahore a Ngatitupaea i whakahoa ki aia ; otira haere ana ratou ki Parihaka, a tera te noho tonu mai. Kei teki tonu ta maua korero tuarua i nga kupu e kore e tangohia nga whenua a nga tangata noho i runga i te Rongomau. Kahore tetahi kupu hoatu e nui atu te marama ite whai korero aTa Tanara Makarini i te huihui o nga iwi ite tau 1873. Ki ana, " Kei to hiahia te Kawanatanga ki te ngawari kia koutou, ko te hiahia ate Kawanatanga Ida whakanohoia paitia koutou ki runga. Ko taku kupu ki a koutou, kia kaha ki te mahi kai. Ko ta koutou whawhai a muri ake nei hei te whenua. Hoki mai ki te whenua, kaua e hoki mai i runga ite tu tangata ke, engari me te tamariki ote whenua." Ko te kupu tenei i whakaputaina e Te Make i tona tuhituhi i tukua atu nei ki te Paremete i te tau kua hori ake nei, i ki nei a ia " I kaha te tono a Te Whiti me etahi atu, i runga i to ratou noho roa i runga ite whenua kua riro i te rau o te patu, a kahore he whakakore a te Kawanatanga, a i kiia kaua e pa te tangata ki te whakahe ia ratou i runga i nga whenua kua taiepatia e ratou, a i runga i taua kupu, kua taiepa ratou i nga whenua maha." E mea ana maua, kua marama rawa i runga i nga kupu, te whakaaro pono o te Karauna ki nga tangata o Parihaka i runga ite Kawanatanga oTa Hori Kerei. I tonoa atu aTe Make raua ko Te Pereki kia Te Whiti, e te Minita Maori i muri i nga ra e ono o te pananga o nga kairuri i te Mania. 1 pataia e Te Whiti te tikanga o tona haere ; ka whakahokia e ia, " Kua haere mai ahau ki te tono ki a koe kia ata whakarite pai korua ko te Kawanatanga." Ka ki atu a Te Whiti " Whakamutua te korero ngaro, ata korerotia tau e hiahia nei." Ka utua eTe Make ; " E hiahia ana ahau kia ata whakariterite pai korua ko te Kawanatanga mo nga whenua riro ite rau ote patu. Me whakariterite taua i enei whenua, me pera me ta Parete whakariterite i era atu. Me waiho ma te Kawanatanga tetahi wahi mau tetahi. E whakaae ana te Kawanatanga ki te whakahoki i tetahi wahi hei nohoanga, hei mahi ma nga Maori. Kahore te Kawanatanga ite ki kia riro katoa te whenua i a ia." Ka pataia e Te Whiti, " Kua whakamanaia koe e te Kawanatanga ki te tuku mai i tetahi wahi o te whenua maku, aki te whakaae kia tangohia atu te toenga ? A, ahakoa ki atu aTe Make kahore aia i whakamanaia ki te whakaoti, kahore e ahei te ki. Kahore aTe Whiti i mohio i runga i nga kupu i puta, he ki tenei mo te hoatu rahui e ea ai ratou ko ona tangata a ma nga tangata o Waimate Mania ki te whakaae mai a ia ki te whakariterite ; a ki te mea ehara tenei i te tika ka waiho te haerenga atu me nga kupu a Te Make hei rore hei whakaw-ai i a ia. A e kore e ahei te korero ite waea i tukua atu eTe Hiana i muri tata iho ki a Te Make hei utu mo tana, me te ki mo nga tangata o Waimate Mania anake, a me pana atu nga tangata o Parihaka ki waho o taua tikanga; ko te kupu tenei i tukua atu, era e whakaritea " nga Rahui" kia rite ki te 25 ite 100, a kia nui atu ranei i runga ite whenua katoa; a tera ano tetahi tikanga ke mo nga rangatira i runga ito ratou tu. A tenei ano hoki i runga i tona kupu ki te Paremete i te 23 o Hurae, 1879, i ki a Te Hiana " Kua kiia kahore i whakina atu ta matou whakaaro mo te ata whakaaro ki nga tangata Maori. Ka ata whakina atu tenei e ahau ki te Whare; iki tonu atu ahau kia Te Whiti, me Titokowaru, ite tau 1877, meake ka ruritia ete Kawanatanga." A e nui ana nga pukapuka tuhituhi, i puta tonu te whakaaro ki te whakarite Rahui eea ai nga tangata. E kore rawa e tika te whakaaro kia kiia, ahakoa puta enei kupu kia Te Whiti, me whakaaro ia i puta ke ki etahi atu me te kore a ia; e kore rawa e ahei te ki, kahore aTe Whiti i ata whakapono era aia e whakaritea"; peratia me nga tangata o Waimate Mania, ki te mea ka noho pai a ia. Ko te kupu hoatu i whakaaetia mo tetahi hapu me tau tahi hoki ki tetahi.