5

G.—3a.

ai nga mea, nga koha c utua ana, a mehemea ma te tangata nona te whenua c utu ma te tangata i a ia te riihi ranei c utu; te utu mo nga kai-mahi, me te takoto o te whenua, mehemea hoki ka taea c nga rori pai. I Inia [India] c whakaarohia ana ko te Kawanatanga te tangata nona te whenua, a c utu ana te kai-mahi i tetahi mo tana mahinga ite whenua. Ko te mom reti c utua ana kite Kawanatanga ko te utu moni mo te hawhe o nga hua, ma tangohia te utu mo te mahinga. He mea kia taea ai te whakariterite te utu c wehea ana nga tv ahua whenua. E kimihia ana te tikanga o nga hua c whakatupuria ana kotahi rimatanga c tangohia ana hei ritenga mo te tau kino. Katahi ka tirohia te utu, ma hokona, mo nga tau c rua tekau, ka tangohia te £8 tae atu kite £20 mo te £100 hei putanga moni ki nga kaihokohoko, ka kimihia te utu mo te ngakinga ite whenua ka tangohia te hawhe o nga hua c puta ake ana hei utu kite Kawanatanga. E whakaarohia ana ano te tikanga o te roa atu o te whenua c mahia ana i te wahi c hokohokona ai nga hua o te whenua. Hei mea tino tika ki nga tangata i a ratou nga riihi tuatahi o etahi atu whenua i Poutini, notemea ko ratou nga tangata noho tuatahi, hei tika hoki ki nga tangata kua hoko i o ratou riihi i muri iho me whakaae kia whakahoutia nga riihi ma mutu enei tau i runga i te reti tika haunga nga whakapainga. Na to ratou moni ake i whakapaingia ai te whenua koia i he ai kia tau ki tenei mea te ture c riro ai nga whakapainga mo te tangata nona te whenua. Kua whakapaingia enei Whenua Eahui c nga tangata i a ratou nga riihi i runga i to ratou mahara tuturu ka whakaroaina nga tau o te riihi i te mutunga o enei tau c mana nei te riihi i runga i te wbakaaro kia nohoia tuturutia enei whenua mo ake tonu atu kia puta ai he moni tika hei painga mo nga tangata c whai tikanga ana kite whenua kahore he pakeke ote whakahoutanga o nga riihi; ama rere ke te whakahaeretanga mehemea kahore he kupu tuturu mo taua whakahoutanga c whakaritea ki nga kai-whakahaere ka tirohia houtia pea te tikanga mo te utu reti mo te whenua a ka whakanui te reti o nga wahi tino pai, notemea na nga whakapainga a nga tangata i a ratou nga riihi i kake ake ai te ritenga o te whenua. Ko te kupu kia hokona karangarangatia nga rihii he mea whakakino rawa i te noho whakapai i te whenua, notemea kahore nga tangata i a ratou nga riihi c ngakau nui kite whakapai ite whenua ekore hoki ratou c mohio tera c riro ano i a ratou te riihi ate mutunga o nga tau c mana ana inaianei. Kua kitea c kore c uru noa nga tangata noho tika kite whenua ki nga hoko karangaranga i nga riihi. Mehemea ka hokona peratia ka kaha nga tangata kahore nei o ratou tino hiahia kite riihi kite hoko, no reira ka raruraru ai etahi i tika kia whakaarohia. E ki ana nga tangata mahi pukapuka o naianei he whakaritenga kau i runga i te moni te ritenga ate tangata nona te whenua kite tangata iaia te riihi; kia tukua etc tangata nona te whenua tona whenua mo tetahi wa i runga i tetahi utu reti; heoi ano ra to tetahi ki tetahi he whakariterite kau i a raua whakaaetanga. Akuanei pea ka tautohetia tenei whakaaro c nga tangata c whakaaro ana c noho kau ana nga tangata i a ratou nga riihi ki runga kite whenua i runga ite mana o nga tangata no ratou te whenua a kei raro iho i a ratou. Haunga nga whakariteritenga c meatia ana kia hanga i runga i te ture o te 1873, he mea tika rawa kia whai mana kite hanga i etahi whakariteritenga mo etahi tikanga whenua; penei me Arahura ; notemea he tikanga kahore i tau kite katoa te tikanga i nohoia ai i whakapaingia ai tenei whenua c nga tangata i a ratou nga riihi. Ko enei nga tino mea c tika ana kia whakatuturutia ki nga tangata i a ratou nga riihi:— Ko te whakahoutanga o nga riihi c whai mana ana inaianei i runga i tetahi reti c tika ana mo te nui ake o te ritenga o te utu o te whenua, mo nga tau kaua c neke atu i te rua tekau, kaua he kawenata mo te whakatu whare ki roto; mehemea ia c whakaarohia ana ko nga whare etu ana ki runga ki te whenua inaianei c rite ana ki nga whakapainga i meatia kia hanga i roto i nga tau c tukua ai te riihi. Mehemea c hiahia ana nga tangata i a ratou nga riihi kite whakapau moni nui kite whakapai i nga whenua kei a ratou c riihi ana i runga i ta ratou whakatunga i etahi whare kaha c hanga ana kite pereki me te kowhatu me whakaae atu kia tukua he riihi ki a ratou mehemea ka hiahiatia c ratou c taea te whakahou i te mutunga o ia rua tekau tau. Me hoatu tenei tikanga ki roto ara me whakaae te tangata i a ia te riihi ma tonoa ki a ia i roto i tetahi wa tika kia whakahoutia te riihi kite tangata i raro iaia mo tetahi wa, i runga ite reti c whakanuia ake ana c te reti c whakahuatia ana i roto i te riihi tuatahi. Ma te tangata tuatahi iaia te riihi te mana tuatahi mo te whakahoutanga, a, kite kore ia c pai, ma te tangata tuarua, engari ko nga whakapainga i oti i te tangata tuatahi i te tangata tuarua ranei me utu, ma etahi tangata kahore o ratou tikanga kite riihi c whakarite te utu. Me pera te tikanga ki nga tangata katoa i a ratou nga riihi kia oti ra ano te whiriwhiri c ia tangata o ratou. Mehemea na te tangata tuarua nga whakapainga a kahore ia c hiahia kia whakahoutia tona riihi, ma te tangata i muri i a ia c riihi ana i taua whenua c utu aua whakapainga mehemea ia kahore he kupu ke atu i roto ite riihi. I tenei tikanga me hoatu te utu o nga whakapainga kite tangata tika mana nga hua o te whenua. Notemea ko te take nui c retia ai enei whenua he mea kia whai utu tau ai inaianei nga tangata c tika ana ki nga hua o te whenua ehara i te mea rawa hei painga mo a mua anake, ko te tukunga iho ma te tangata kei a ia te riihi i te mutunga o nga tau te utu mo nga whakapainga—-mehemea i tika te reti i utua i roto i nga tau katoa o te riihi—mehemea kahore c whakahoutia te riihi ara ma te tangata mana te riihi hove utu nga whakapainga ite mea kahore he whakaritenga ke i oti. Mehemea he whenua paamu ko nga whakapainga a te tangata c puta ana ki waho o te whenua c tiakina ana c tetahi ture o Ingarangi c whai mana ana ki roto i te Koroni. Tetahi mea pai hei nohoanga whakapainga he whakamarama rawa i nga take whenua kia ngawari ai te tuku ; ma tenei ka nui rawa ai te ritenga o te utu o nga whenua katoa. He mea pai kia rite ai, kia ngawari ai, kia iti ai hoki te moni c pau ana i te mahinga o nga pukapuka riihi o nga Whenua Eahui Maori, he mea pai ma nga tangata ma ratou nga riihi kia taia nga, pukapuka mo nga riihi me nga wahi watea mo nga ingoa me nga rohe o te whenua me etahi atu mea. 2—G. 3a.