Te Waka Maori. TURANGA, HATAREI, TIHEMA 28, 1878. TO TURE HOKO WHENTUA MAOBI, I878.

Waka Maori, Volume I, Issue 14, 28 December 1878, Page 203

Te Waka Maori. TURANGA, HATAREI, TIHEMA 28, 1878. TO TURE HOKO WHENTUA MAOBI, 1878.

I nga Waka Nama 6 mete 8 i kaha a matou kupu whakahe mo te ture Hoko Whenua a te Kawanatanga, 1878. No muri nei kua tae mai he tono na tetahi hoa Pakeha no matou kia perehitia atu e matou tetahi korero mo tana lure ano i puta i te JViu Tirani Taivia nupepa o te 26 o Nowema kua taha ake nei. He reo Maori, he mohio ki nga tikanga Maori, to matou hoa e tono mai nei kia taia atu e matou taua korero o roto o taua nupepa. E kore e pau katoa i a matou taua korero te vhakaraaori, engari ko te nuinga e mahia atu e matou, no te mea he mea nui ia mo te iwi Maori; no te mea hoki kua nui haere rawa te Waka ki nga wahi katoa o te motu i roto i tenei wa i muri mai nei o tera korerotanga a matou i mua ai mo taua Ture. Koia tenei taua korero nei, ara: — "He tikanga hou tenei kua tu nei mo nga Whenua Maori, e ai ki ta te ' "Wikiri Niuhi,' nupepa o Akarana, i korero ai i te 9 o nga. ra o te marama nei, ara: —' Te mea nui rawa o' nga mahi katoa i tenei huinga o te Paremete, ko te whakaaro o te Kawanatanga kia hoki ki nga tikanga o mua rawa, ara te tikanga i tau matamua ai te mana Kawangatanga ki ruuga ki nga whenua Maori. Tiia

hoki, kia mohiotia ai te alma o te turanga o te Kawanatanga e tu nei ratou inaianei; te take e whai mana ai ratou ki runga ki nga whenua Maori, me hoatu e ratou tetahi moni, ahakoa moni iti noa, ki tetahi o nga tangata o tetahi wahi whenua, muri iho ka tukua Be panui (kite Kahiti Pakelia) he ki atu kei te korero ratou ki taua wahi whenua kia hokona e ratou, heoi, katahi ka kore e tata mai tetahi atu tangata kite korero i taua wahi whenua mo te hoko mo te riihi ranei, e ahei ano hoki te Kawanatanga te paha i nga Pakeha katoa e haere mai ana ki - runga ki taua whenua korero ai. Ina hoki kua kite matou e rua te kau mano eka te rahi o tetahi wahi i panuitia, heoi nga moni i hoatu ki runga ki taua wahi kotahi te kau ma waru pauna, te kau ma rima herengi. Akuanei pea e 500 nga tangata na ratou taua wahi, a kotahi tonu pea te tangata o ratou nana i tango i taua moni, ko era tangata katoa atu o ratou e 499, e kore rasva e ahei te tuku i o ratou wahi o taua whenua ki tetahi atu tangata. •He maha nga wahi whenua i roto i taua panuitanga i penei te tikanga. Ko Horohoro tetahi, e 50,000 eka o taua wahi, e £6O i hoatu i herea ai taua whenua; ko Patetere tetahi, 249,000 eka te rahi, e £5144 nga moni i riro i herea ai taua wahi; ko Makotu Kutuku tetahi, 1200 eka te rahi, e £6 tonu pauna i taunahatia ai, he pena tonu etahi wahi nui noa atu. Ko te Ture "Whenua Maori o 1873 kai te mana tonu, a kei runga i nga tikanga o taua Ture e ahei ana nga Maori kite hoko noa atu, kite aha raneiyi a ratou whenua ina oti te whakawa. Kihai te Kawanatanga i korero kite Eunanga Paremete kia whakakorea taua Ture, engari e meatia ana pea ma te tikanga a nga Minita ake ano e takahi noa i te ture ote motu. Ko te whakaaro o nga Minita e meatia ana kia whakakakea ki runga ake o nga ture i kiia hei ture mo te motu ; a, i runga i nga mahi tinihanga o te whakahaeretanga tikanga ka whakakorea te mana ki nga Maori mo o ratou whenua kua maha nei nga tau e tohea ana e te Paremete kia mau ki a ratou, ara ki nga Maori, taua mana." I tu tetahi hui ki Tauranga i tetahi raugi ake nei; tera kei tetahi putanga o te WaJca etahi kupu mo taua hui. Te take o taua hui, he mea kia puaki i nga Pakeha me nga Maorj a ratou whakaaro mo te mahi a te Kawanatanga kite here i nga whenua i tangohia i runga i te rau o te patu muri iho whakahokia ana ki nga Maori. I taua hui ka whakaari e tetahi Pakeha te pukapuka waea i tukua e Ta Hori Kerei ki a ia, he ki mai, na te Komiti o te Paremete mo nga Tikanga Maori te tikanga i mahi pena ai te Kawanatanga, ara i herea ai aua whenua. Na, e ki ana taua mipepa, a te Taima, mo tenei:— " Tenei te titiro atu nei ki a Ta Hori Kerei e ki ana,te mea i tika ai taua mahi here a ana, he kupu " taimaha " na te Komiti mo nga Tikanga Maori i tukua mai kite Kawanatanga. Kua oti ano e matou te whakaatu i mua ai i te ahua o taua Komiti i tenei huinga o te Paremete kua taha ake nei : te mahi a meraa whakaurua ki taxia ICutniti lie

i whakaae tonu ki ta nga Minita e mea ai

i rungai nga tikanga e tukua ana ma taua Komiti e hurihuri. I maha nga ra oTa Hon Kerei i pau noa i runga i tetahi pitihana Maori ipa Kite take o tetahi wahi whenua e nohoia ana e Kapene Moreti, te memu mo te Takiwa kite Eawhiti—ehara hoki taua meina i te tangata tautoko i nga Minita. Kaore rawa i kitea e Kerei tetahi mea lie i roto i taua take ; a ko ia te mea i tukua mai ai te kupu ' taimalia' ate Komiti, eai ki ta Kerei, i korero ai hoki ratou. Ina hoki etahi o a ratou kupu i korero ai, ara:—'Ki te whakaaro o tenei Komiti, kaua tetahi atu wahi o te whemia i te Takiwa o Tauranga, i whakahokia ra e te Kawanatanga ki nga Maori, e tukua kia hokona, kia riihitia ranei, mo tetahi wa e pahika atu ana ite rua te kau ma tahi tau; tetahi, me makete te tukunga, me panui ranei kia puta mai ai ngatono ate tokomaha.' Na, eharatenei 'kupu taimaha' ite tino ture ; engari he moto titaha ke ia i tena tangata mamahi, ahu-whenua, mahi tika ki ona hoa Maori o mua iho, ara ko Kapene Moreti, ehara koki ia i te tangata whakapono ki a Kehei, no reira ka mauaharatia ia e taua Kerei. Kua nui te tupato mete riri a nga Pakeha me nga Maori ano mo tenei mahi poka noa, mahi he noa, kite takahi i nga tika a te tangata i te Takiwa o Tauranga, a e kore e mutu wawe." Na, tenei ano etahi kupu a matou mo nga tikanga o te Kawanatanga mo nga "Whenua Maori, a e mea ana matou kia ata whakaaro mai nga hoa Maori ki aua korero a matou. Ite wa i tu ai a tcPlihaua hei Minita mo te taha Maori i whai-korero ia i roto i te Paremete ite tau 1877 mo nga tikanga Maori; a, i ki ia i roto i taua korero, kua mea te Kawanatanga kia whakarerea te mahi hoko nui i nga whenua Maori, he mea tika ki ta ratou whakaaro kia waiho taua mahi ma nga tangata noa atu e mahi; ko ratou ko te Kawanatanga, ka mutu te hoko ; engari ka noho ratou hei kai-whakaako tikanga kite iwi Maori e tika ai ratou, ko te mea tena e pai ai te ngakau Maori. Tetahi, ko te Ture o 1873 ihe ; ama ratou e hanga i tetahi Pire Whenua Maori hou, ka tukua atu ai kite motu kia tirohia tona ahua. to taua Pire hou ra, e nga Pakeha me nga Maori katoa, muri iho, ara ite huinga o te Pareircte ki nvavi ({end kua taha ake nei) katahi ka homii o raJcu t;u:a Pire ki te aroaro ote "VVhare. Jki ia ;r.u uhakauru c ratou he tikanga ki roto ki taua Turo e tu ai ko nga rangatira whai-matauraaga o nga iv.i Maori ake ano hei tangata kimi i nga take o nga whenua Maori; heoi he main 77; a nga Tiati Pakeha he whakaatu kau

kin"-a JVlacri i r.'-a tikar>ga o ricra Ture Pakeha mo le wheiiua, a ka uliakafcua e ratou nga take ki 1e •whemia ki la nga Maori e kite ai he tika. TCa, xia te llibar.a katoa ena korero ; lie mea tango inai na matou i ruto i nga pukapuka F.anataata o te Paremete, no konoi ka lino mohio nga Maori ua te llihana rawa ano aua kupu —mana e ki mai he parau, ki to kaha ia kia pcra. Tetahi, me titiro o matou hoa Maori kite Walca tuatahi. hei reira tetahi kupu i kcrerotia e te Kawaria

i toaa whai-korerotanga i te whakatuwheratanga o te Paremete kua taha ake nei ; koia nei taua kupu, ara:—" Ka whakakitea ki a koutou (ara kite Paremete) etahi tikanga i whakaarohia ai he mea tika hei whakamarama i te mahi whakawa i nga take when.ua Maori, mete mahi hoko hoki i aua whenua. He nui. Bga iwi Maori i korerotia ai i kimihia ai nga take i mahia ai aua tikanga ; a, ki ta te ngakau i whakaaro ai, ma aua tikanga e rite tahi ai kite turanga kotahi nga tangata katoa ote Kuini e hiahia ana kite hoko whenua i nga Maori." Na nga Minita ano hoki tena korero, ehara i te Kawana, he panui kau tana; no te mea he mahi tena na nga Minita, ara te tuhituhi i te whai-korero ma te Kawana. Tena iana, kia tirohia e tatou te whakamanatangao ena kiipu katoa i mana ai, i he ai ranei. I korerotia koia ki ewhea iwi Maori nga take me nga tikanga i puaki ia te Hihana ite tau 1877 ? E rite tahi ana ranei kite turanga kotahi nga tangata kafcoa ote Kuini e hiahia ana kite hoko whenua i nga Maori ? I tono tonu te Tatana me etahi mema i roto i te Whare kia whakaaria taua Pire "Whenua hou, mete whakaae tonu a te Hihana; otira kihai i whakaaria, kaore hoki i tukua kite motu kia kitea e nga Maori, ki ta te Hinana i korero ai; te take i kore ai, he kore ano, kaore noa ano i mahia taua Pire. Nawai a, ite mutunga tonutanga o te Paremete, ka homai e te Hihana tetahi Pire poto noa, hangahanga noa iho, a whakaaetia ana taua Pire e te "Whare —te take i whakaaetia ai, he koi'e Pire ke atu, pai atu. Kei tetahi atu nupepa te whai kupu ai matou mo taua Ture ; ko teuei e waibotia ana e taua Pire te Ture o 1873 kia mana tonu ana hei ture mo te motu, ko etahi tikanga mea noa nei o taua Ture o 1873 i whaka-ahuaketia. He ui tenei na matou kci whea rawa nga* " raugatira whai-matau-ranga o nga iwi Maori " i kiia ra e te Hihana hei tangata kimi ratou i nga take o nga whenua Maori ? Kaore ano ra kia whakaturia ratou, e kore ano hoki e whakaturia ; no te mea he tokomaha nga Pakeha miti pureeti ate Kawanatanga a tatari ana kite mahi ma ratou, no kona matou-i whakaaro ai e kore aua " rangatira whai-matauranga o nga iwi Maori " e tae ki taua turanga rangatiratanga whakawa e ki nei te Hihana.

Tetahi, e kitea ana ranei e tatou nga tolm o te whakarerenga a te Kawanatanga i te mahi hoko whenua, a ka waiho ai ko nga tangata noa atu hei inahi i taua mahi ? Kaore ; engari e kite ana tatou i tetahi Ture i homai e te Minita Maori e riro ai i te Kawanatanga anake te tikanga mo nga whenua Maori katoa atu ote motu. Ina hoki, kite mea ka hoatu e te Kawanatanga tetahi inoni iti noa nei ki tetahi tangata ware noa atu e mea ana he take tona kite whenua, katahi ratou ka ahei te panui kite Kahiti i tetahi korero e mea ana kai te korero ratou i taua whenua kia hokona e ratou; a, ko taua panuitanga ka rite tonu tona iikauga ki to te mea e ki atu ana ki nga tangata katoa kua kore rawa te take Maori ki runga ki taua whenua, e ai ki ta taua Ture —haunga nga Maori no ratou ake taua whenua, engari mo nga tangata ko atu taua panui, hei arai

atu i a ratou. Na, ma tenei ritenga e kore ai nga tangata na ratou te whenua e ahei te hoko, te reti ranei, ita ratou whenua ki ta ratou e pai ai. E taea ana hoki te mahi ngaro i tenei mahi, a i mahia ngarotia ano etahi wahi, kaore, e rangona ana e nga tangata nona te whenua; no te mea kadre i panuitia aua panuitanga kite reo Maori—ahakoa ki noa te Hihana he malii marama ta ratou, he kanohi he kanohi, e mahia ana nga mahi ite ra e whiti ana, e ai ki tana kii. Tena iana, hei oranga ranei mo nga Maori i whakatainarikitia ai ratou, i mea ai e kore ratou e mohio kite whakahaere tikanga mo ratou ake ano ? He awhina ngaro ranei na te Kawanatanga i o ratou hoa aroha, o ratou hoa tautoko i a ratou ? E mahara ana matou kite mea ka kitea tetahi hoa whai-mana a te Kawanatanga e hoko ana i tetahi wahi whenua Maori mana, tera ia e waiho kia ata whakaotia marire tana hoko; e kore pea ia e whakararurarungia e te Kawanatanga, e kore e tukua he panui kite Kahiti mo to ratou " take matamua." Ki ta matou whakaaro he mea kino rawa atu tenei Ture Hoko "Whenua ate Kawanatanga, 1878, i nga ture katoa atu i mahia e nga Kawanatanga katoa o mua i tenei koroni mo runga i nga tikanga Maori. He mea tuku mana ia kite Kawanatanga e ahei ai ratou te awhina i o ratou hoa aroha ki runga kite mahi hoko whenua, e ahei ai hoki ratou te pana i etahi tangata katoa atu. E kore e tika kia penei he mana ki tenei Kawanatanga, ki tetahi atu Kawanatanga ranei; ma tena tikanga tonu e he ai tenei Ture. Kua nui noa a ratou korero patere noa mo nga tika mo te tangata; kua nui noa nga kupu whakahe, kupu hianga a te Hihana mo nga tikanga a Ta Tanara Makarini o mua, me nga "ture kino "a nga, Minita katoa o mua atu i a ia, ara o mua atu i a te Hihana ; kua nui noa atu hoki nga kupu a ts.ua Hihana ki nga Mauri kia homai eia nga mea pai katoa ki a ratou kite mea ka tahuri ratou kite tautoko iaia ;ko tenei e ahua miharo ana matou ki a ia kaore nei ia e whakama ana kite homai ite Pire penei te ahua, ara te kino —ka tino miharo rawa ano matou me he mea kaore matou e mohio ana kite ahua o tena tangata, ko tenei e kore matou e miharo rawa. - E rite ana kite huanui whakakokikoki nga tikanga katoa e whakahaerea ana i enei ra mo te taha Maori; he maininga, he kuare —he mea ia e whakarihariha ai te ngakau o te tangata tika, whakaaro marama. Kotahi te mea e tino mphiotia ana, ara ko te whakapono a nga iwi Maori katoa o te motu nei ki enei Minita, e iti haere ana i roto i nga rangi katoa.