TE WHARE I RARO.

Waka Maori, Volume 12, Issue 22, 7 November 1876, Page 278

TE WHARE I RARO.

TE TAHA MAORI O TE KAWANATANGA. Ko te Hihana i ki kia te kau mano pauna, £lo,ooo, e whakarerea o nga moni i whakaritea hei whakahaere mo te taha Maori i tenei ta u—(ara £22,332 18s. 9d.) E hiahia ana matou kia panuitia katoatia atu e matou nga korero a te Hihana mo tenei mea, ara mo nga mahi ote taha kite Tari Maori, me nga korero whakahoki a te Tumuaki, me nga kupu a etahi atu mema hoki mo taua mea ; otira kaore he takiwa o te nupepa nei e o katoa ai aua korero, a ko tenei ka noho kuare o matou hoa Maori ki aua korero, me rapu atu ranei he wahi ke e rongo ai, no te mea ko te nupepa whakamutunga tenei o te WaJca Maori. Ko nga kupu a te Hihana mo nga Ateha Maori, koia enei, • Tera ano tetahi take e tika ai kia whakakorea te whakapau moni ki runga ki taua tikanga, ara ko te mahi whakatu i nga Ateha Maori. He mea hanga noa iho te nuinga o aua apiha (ateha nei), kaore tahi he tikanga; he nui hoki nga tangata ware e whakaturia ana hei pera ; ko nga tino rangatira me nga tmo tangata e kore e tahuri mai ki aua mahi a te Kawaiiatanga. He nui o aua Ateha e tango ana ite £2O pauna ite tau, tae kite £SO. He tokomaha o ana i mohio ai, ara o aua Ateha; kua wha, tae kite ritna, o ana tau e titiro ana kite ahua o taua tikauo-a (whakatu Ateha), kaore ano ia i kite noa i tetahi mahi pai e puta ana i aua tangata. He tokomaha o ratou kaore e tau ki taua tu mahi; lie tokomaha o ratou e pirangitia ana e te iwi Maori, he tu tangata hoki e kore e tika kia tukua he mahi pera ma ratou. Heoi tona tikanga oia mahi, he maumau noa ite moni. Tera ano pea ite takiwa (i mua ra) i waiho ai ko te paraoa raua ko te huka hei tino tikanga ki nga iwi, a he tika pea i taua takiwa kia waiho aua mea hei patipati, tei poapoa, i etahi o aua tu tangata kei ttitti ratou, kei rere kite whakararuraru i te motu' <; j "lco tenei kua mutu taua takiwa, a me whakamntu" hoki nga Ateha, kia whakaurua mai nga Maori ki roto kite ture kotahi e noho Tvr l • \ IWI e^a ' kia h.oh.oro ai ratou (nga Maori) te mohio kite whakawa Pakeha, kia waia ratou kite whakawakanga o a ratou mea i roto i nga Kooti Pakeha. He mea tino kata na te tangata aua ooti a nga Ateha. He kuare rawa kite ture nga tangata whakahaere katoa o aua Kooti. Tera hoki tetahi mea i whakaurua ki roto kite wharangi o nga moni i kiia mo < Nga Mea noa atu,' SfrEf 1 !. • whakakorea atu taua mea—ara te moni ±,400 hei oranga mo te nupepa Maori (te Walca aori). Kua oti i nga Maori te whakakite mai he Jcaba ano to ratou kite whakahaere i tetahi nupepa

ma ratou ake ano, ko taua nupepa (ara ko te Wanangd) e tuatorutia ana te nuinga ake o tona haeretanga ki nga iwi Maori i to te nupepa a te Kawanatanga —(ara he nui rawa nga nupepa o te Wananga e haere ana i te motu, he iti rawa o te Waka Maori, eai ki tana ki). E tumanako ana aia kia nui haere tonu te mahi whakaiti haere i nga moni mo nga mahi a te Tari Maori, a kia whakakorea rawatia te Tari Maori i tera tau e haere ake nei." Ko Taiaboa i ki kaore he tikanga ki tana whakaaro e whakakorea ai nga moni i karangatia ma n»a Ateha Maori, me nga apiha pera mete Keepa Komihana, me etahi atu. Ki tana whakaaro 1 tika te mahi a nga Ateha Maori i o ratou takiwa, ratou ko nga Kai-whakawa i mahi tahi na. Kite mea ka whakakorea nga Ateha Maori e te Whare katahi ka kitea e ratou he nui te raruraru e puta i runga i tena tikanga, no te mea e kore e pahure nga mahi i nga takiwa Maori i nga Kai-whakawa Pakeha anake. Ko te moni e hoatu ana kite Komihana Pakeha he nui noa atu i te moni e hoatu ana ki nga Ateha Maori. I mua ai e iti haere ana nga moni o Jfiu Tirani, inaianei e nui haere ana ; e nui haere ana nga nui haere ana hold nga tangata, otira e kiia ana kia whakakorea nga moni mo te taha Maori. Ki tana whakaaro me waiho aua moni kia tu tonu ana, no te mea e ahu ana ano te whakaaro o te Kawanatanga kite whakaiti haere i nga moni e whakapaua ana. Kite mea ka whakamutua nga Ateha ka haere mai pea ratou kite Whare kia utua ratou mo te ngaronga o a ratou mahi i mahia e ratou i runga i te whakahau ate Kawanatanga. Ko etahi o aua Ateha i whakaturia ete Kawanatanga kite pukapuka warati; e mohio ana ia ki etahi i peratia ite Waipounamu. He nui nga moni e puta mai ana i runga ite iwi Maori ; kite mea ka tatauria e nga mema, ka kite ratou he nui nga moni o te motu e puta mai ana ite iwi Maori. Tana kupu mo nga kura, e kore ia e pai kia whakamutua nga kura, no te mea na te ano i whakatu i runga i nga tikanga o te Ture Kura Maori. Kua whakaae nga Maori o nga motu e rua kia whakaturia he kura hei whakaakoranga mo a ratou tamariki. Kaore ano i ata whai tikanga noa taua mahi ki nga tamariki, a e kiia ana inaianei kia whakakorea etahi . o nga moni i karangatia mo nga kura. Hei tera tau pea ka kiia kia whakakorea rawatia nga kura Maori ; engari ki tana whakaaro me whakatuturu rawa nga kura Maori. Ko etahi o nga Ateha i whakaturia i runga i te tono a o ratou iwi ano. Kaore ia e tino mohio ana ki nga Ateha o tenei motu ki raro nei, engari i pera ano te tikanga ite Waipounamu. Ko te Hihana iki kaore te iwi e whakapai ana ki aua Ateha; ko nga Ateha pea o tenei motu ki Baro tana eki nei. I tera tau i tono ano a ia (a Taiaroa) kia nekehia ake te utu o nga Ateha o te Waipounamu, no te mea he iti rawa te.moni e tangohia ana e ratou, ko etahi te kau, £lO, tonu pauna i to tau, ko etahi e £4O, ko etahi e £SO. Ki tana whakaaro ehara tena ite moni. Kite mea he whakakore ta te Komiti i etahi o aua moni, engari me whakakore i te katoa, kaua rawa he moni e pootitia. Kaua e tangohia kotahi pauna, ka waiho kia mau ana kotahi pauna. Kaua e tangohia tetahi £SO, ka waiho kia mau ana tetahi £SO. Ka tautoko ia i enei moni katoa mo te taha Maori, i te timatanga tae noa kite mutunga. Ko Kabaitiana Takamoana i ki, katahi ia ka whai take korero, no te mea e pa ana ki nga Maori tenei take. Ka whakatika ia ki ta te Tumuaki i ki ai, ara i pai nga mahi ate Minita mo nga Maori. He tika tana ki e ki nei i pai te mahi a te Minita mo nga Maori. Ko tana, ko ta Karaitiana whakamaramatanga tenei o tena mahi pai, ara me tahuri te Whare kite whakatu i etahi Ateha hou katoa. Kite mea ka waiho tonu aua Ateha (tawhito) e kore e tika. He tika te korero a Taiaroa mo nga Ateha o te Wai-

pounamu anake. E kore e tika kia homai tana korero ki runga ki riga Ateha o tenei motu ki Earo nei. Ko nga Ateha i whakaturia mo tenei motu e te Minita mo nga Maori, i whakaturia hei patipati i nga Maori kia mate ai ratou. Ka pai kia whakaturia e te Whare etahi Ateha hou, ara kia whiriwhiria e te iwi etahi tangata matau hei whakahaere i a ratou tikanga. Ka tika te kupu ate Hihana mo enei Ateha e tu nei, i ki ra ia kaore te iwi Maori e mohio ana ki a ratou. Kaore he Ateha i tona "takiwa i whakaturia ete Minita mo nga Maori. Ko ia, ko Karaitiana, te Ateha ki koria, a na tona mana i marie tonu ai nga tikanga.* Kaore e mohiotia ana mehemea kowai ranei nga Ateha o waenganui o Wairarapa, o Turanga. Ko ia anake te Ateha, ki tana i rhohio ai, nana i mahi nga raruraru i puta i roto i taua takiwa. Kite mea •ka waiho etahi o nga Ateha o tenei motu, kaua e waiho era i te Tai Rawhiti, me whakamutu nga Ateha •katoa o taua takiwa. Kite mea ka waiho ite Hui (o te Paremete nei) te tikanga, ma te Hui e whakaae nga tangata e pai ai te iwi kia whakaturia hei Ateha, ka pai ia ki tena. Na nga mahi hoko whenua ate Minita mo nga Maori i timata ai te tupu o nga raruraru i tenei motu. Nana, na Takamoana, i kore ai te riri i muri iho o te mea a Uawiri Waiaua; kihai i pera te mahi a nga Ateha. He tika ma te "Whare e whakatu i nga Ateha. Hei reira te kitea ai e kore te iwi e whiriwhiri i nga Ateha i whakaturia e te Minita mo nga Maori, ka tango ratou i etahi atu tangata hei whakakapi i o ratou turanga. Ka pera, katahi ano ka mahia nga mahi ote "Whare mete mea he iwi kotahi. Ahakoa ki mai te Minita mo nga Maori e haere pai ana nga tikanga o te motu, ko ia, ko Karaitiana, eki ana Kaore; engari e haere he katoa ana. He nui nga reta whakahe kite Minita mo nga Maori a etahi iwi o tenei motu i tuhia mai ki a ia, ki a Karaitiana. Kia kotahi ,pea te rangi tinana e korero ai i roto i te Whare te pau ai taua korero, te rupeke ai hoki nga reta whakahe mo te Minita mo nga Maori i tuhia mai ki a ia. Ko raua anake ano ko Hoani Nahe nga mema o te taha rawhiti mete taha hauauru o te motu, i tae mai hoki ki a raua anake aua reta maha e whakahe ana kite Minita mo te taha Maori. He maha nga reta whakahe ki taua Minita kua tae mai ki a raua kihai ano i whakaaturia e raua ki nga mema o taua No konei ia ka kiatuki te Komiti, "Kaua e whakarongo ki ta te Mihita a te Kawanatanga i korero mai ki a koutou, engari whakarongo mai ki abau, no te mea e noho ana ahau i roto i nga Maori." Me whakarite ete "Whare he tikanga hou mo nga Ateha, mo nga kura hoki. Kua toru nga tau kua pahure i muri mai ote wa i timataria ai eia te mahi whakatu kura. Ko te lie o nga kura Maori na te Kawanatanga. Ko nga kura i etahi wahi o te motu e whakahaerea tikatia ana pea ete Kawanatanga. Kaore ano ia i kite i etahi moni i homai e te Kawanatanga mo tana kura. Nana ano nga moni i whaka,paua tae noa mai kite wa i whakarerea ai te kura e nga kai-whakaako. Me whakatu e te Whare he tikanga hou tonu mo nga kura. E rua nga kura kei Nepia, kihai anake i tika. Kaore ia e awhinatia ana e te Kawanatanga kite tuku moni mo te kura. Kua maha ana tono kite Kawanatanga kia awhinatia ia, otira ko te ingoa kau ote moni i homai e ratou. I kino rawa nga tikanga ki nga tamariki Maori e noho ana i nga kura Pakeha. Tokorua nga tamariki Maori i tangohia atu e ia i te mate, e nohb ana i tetahi kura i Werengitana. No te Arawa tetahi, no Ngatiporou tetahi. No te mea ka whano ka mate katahi ka whakaaro te Kawanatanga kia whakahokia raua ki o raua kainga. Iki ia, engari'me Waiho aua tamariki; e rite ana hoki ki ■fee 'mea e tanumia ana te kawenga i a raua ki runga kaipuke i a raua e mate ana. Na tana tikinga i tetahi takuta i Werengitana nei i ora aitaua tamaiti a Ngatiporou- No : konei' ia ka ki me tango ete Whare

lie tikanga hou mo enei kura, kia whakaturia ai he tangata tika, e kore nei e penei me enei tangata e waiho nei hei poapoa ma te Kawanatanga. Me whakatu nga Ateha i runga i o ratou tika ano, kaua i runga i nga tika a te Kawanatanga. Kaore ia eki ana kia whakakorea enei Ateha ; engari tana e whakahe ana ko te waihotanga i a ratou i ruDga i tenei tikanga e mau nei inaianei. He nui tona pouri mo tenei mahi, otira tera pea ratou (nga mema) e titiro he mai ki a ia. Xkiia i tera tau eliara pea ite rangatira nga mema katoa o te "Whare. Te take, na te malii kuare a etahi e peehi tonu nei i nga Maori ina whakatika ratou kite korero. Kua rongo atu ia e korero pai ana mo nga Maori nga rangatira i roto i te "Whare, ko nga kuare ka karanga mai Kaore. No konei ia ka ki e kore ia e wehi ki a ratou i runga i etahi tikanga. Kaore ia e mohio ana ki etahi o a ratou ture i hanga ai—e kuare ana pea ia, kaore ranei ia e kuare. He raruraru kei tona kainga ano inaianei; ako tana kupu e ki ai ia, e kore e whakahokia te whenua i tupu ai taua raruraru—kore rawa. Ma te whawhai pu anake ano pea taua whenua te ata oti ai. E kore ia e mataku ki a ratou mahi whakawehi, ki a te Kawanatanga ranei. E pai ana kia mate ia. Ma te mate anake o era tangata ka riro ai taua whenua; no te mea na te mahi he a te Kooti Whenua Maori i te timatanga i puta ai taua raruraru. E tatari ana aia kia rongo korero ia ote Whare mo taua mea. Ko tera ruraru e korero nei ia ko/te raruraru ki Omarunui. Te take i korero ai mo taua mea inaianei, he kore kaore ano ia kia rongo korero o te Whare mo taua mea; no te mea kua rongo ia e huna ana i nga tikanga ki konei, he pai katoa ki konei, engari ko nga apiha a te Kawanatanga e whakawehi ana i nga tangata kei Nepia. No konei ia ka whakaatu ki a ratou kia mohio ratou e kore e taea te whakawehi i a ia kia tukua e ia taua kainga. Ma te mate o nga tangata ka riro ai taua kainga; ko tana kupu nei " nga tangata," mo nga Maori, mona ano hoki. Kaore ia e mohio ana ka pewheatia ranei he tikanga i runga i te mahi a te Hupirimi Kooti mo taua whenua. E hara iaia te tono kia whakawakia taua whenua. Kua ki atu ia ki a Tatana me patu rawa ia i nga tangata ka riro ai te whenua. I pera ano tana korero ki a Tatana, i te tuatahi ra ano. I whakaputa ia inaianei ki taua kupu, no te mea kua korero mai nga Pakeha ki a ia mo taua kupu. Ka tono ia kite Whare kia kaua ratou e wareware ki taua mea. Kite mea e hiahia ana ratou kia whakamatea nga tangata, e pai ana; me whakamate. Kaua e waiho kia nui haere te kino, ka tahuri ai ki nga Maori. Ki tana whakaaro kaore i tena wahi anake te mate ; kai te pena tonu te ahua i etahi wahi katoa atu ote motu. Kite mea ka tuturu tonu te whakaaro kia panaia aua tangata, ka tono ia kia kaua e hohorotia te mahi; me waiho kia haere ia ki Ingarani kimi ai ite tikanga mo taua mea. Na te whawhai ki Nepia i ki ai ia kia haere ia ki Ingarani. Me he mea no Ingarani te ture i mahia ai a Omarunui, penei ka whakaae ia kia tukua taua whenua. Kaua. ratou e whakaaro e korero parau ana ia. Kia mutu tenei huinga o te Paremete, ka korero ia ki nga iwi katoa ko ia e tukua ki Ingarani. Ka kore ratou e whakaae kia tukua ia ki Ingarani, katahi ia ka hoki mai ano kite Whare; engari kite mea ka tukua ano ia ki reira, e kore ia e hoki mai ki kona (ara kite Whare), no te mea kai te rahi ton a ; pouri mo te nui o nga mahi kino i mahia ki roto ki taua Whare. I era takiwa he atua ke tona, he tikanga ke; engari ka tae mai te Pakeha me tana karakia, na kua kite ia e mahi ana ratou kite muru ite motiu nei i.raro i taua karakia. Kaore iae mohio ana: e mahia ana nga mahi: i runga i te ture o taua Atua e whakapono nei te Pakeha. Me haere ia ki Ingar.ani, kia kite marire ano ia mehemea ranei kei xeira te putake o nga tur.e e mahia nei e nga Pakeha

ki, konei. Ka ki ano ia me whakarite lie tikanga hou. Kaua e waiho nga tikanga ki runga ki ta te Minita mo nga Maori e whakahaere nei. Kite mea ka whakahoutia nga tikanga katoa," katahi ia ka ki ka tika te mahi. Kite mea ka ki nga Minita kia waiho tonu enei tikanga kia man ana, ka whakaaro ia me nga Maori ano ka he katoa nga mahi. He nui nga pitihana whakahe kite Minita mo nga Maori kua tukua mai, ko etahi o ana pitihana kua whakatakoto.tia ki runga kite tepara ote Whare. Mo te taha ki te whakaturanga o nga Ateha Maori, kua whakawehia etahi Ateha o Wairarapa mo to ratou whakaaro pupuri ite whenua. Ko etahi i kiia kia whakakorea ratou, mehemea ka tohe tonu ratou kia kaua e hokona te .moana wai-maori i Wairarapa. He tokomaha o ratou i peratia. Koia i mahara ai ia me whakatu he Ateha hou. Ka mutu ana korero. KaKorero ko teOMANA.—lahua roa ano ana korero. Ko ana kupu enei i korero ai ia mo nga Ateha Maori, ara, " Ka whakaputa kupu ia mo te korero a te mema mo te taha Rawhiti (a Karaitiana), i ki ra ia he tangata ware nga Ateha. Kaore ia e mohio ana ki nga ingoa o nga Ateha i etahi takiwa, engari e mau ana i tona ringa tetahi pukapuka i nga ingoa o nga A.teha o Ngatiporou, e mohio ana ia ki a ratou. Kua .kite ia e mau ana i roto i taua pukapuka nga ingoa o .nga tino rangatira o Ngatiporou, he Ateha anake. He tangata ratou kei runga rawa atu to ratou rangatiratanga, me to ratou ahua katoa, i to Karaitiana. Ko Mokena Kohere tena, he mema no te "Whare ki Runga; ko Rapata Wahawahatena, te tangata i maia ra itewa ote whawhai kite awhina ite Pakeha; ko Hotene Porourangi tena, te hoa tauwhainga ki a Karaitiana ite pootitanga mema mo te Whare; ko te "Wikiriwhi tena, he rangatira ano no Waiapu; ko Henare Potae tena me etahi atu —he tino rangatira katoa no taua iwi. Ite takiwa ki Taupo, ko Poihipi, rangatira o Taupo; ko Hohepa Tamamutu, he rangatira ano no taua takiwa; ko Rawiri Kawhia tetahi. Ki tana whakaaro, e kore nga Maori e ki ehara enei tangata i te rangatira, a kei te pena tonu ano pea te ahua o etahi i roto i taua rarangi ingoa Ateha. No konei © tore e tika kia kii te tangata he ware iio'a Ateha, he kai-matai e piri aua kite Kawanatanga, (mete aka e piri ana kite rakau teitei). Ko Kab aitiana. Takamoana, ka korero ano. Ana kupu i puta mo nga Ateha, he tangata kuware etahi o ratou, he korekore noa Iho, kihai i kaha kite riri ki te aha ranei hei oranga e ora ai ratou. Kihai ratou i kaha kite peehi ite riri ite takiwa ote whawhai ki Nepia. Ko Taiaboa i mea kia puta i a ia etahi kupu ruarua nei, no te mea kua poauau haere te korero i te mea kua whakaurua mai nga. korero whenua nei ki roto. Kate korero etu ana ite aroaro ote Komiti o te Whare hei kimihanga ma ratou, koia tenei ko nga moni utu tau mo nga Kai-whakawa me nga Ateha, mete pootitanga i aua moni. Ka mahue i konei i a matou etahi o nga korero a Taiaroa, he kore wharangi e o ai, he kore takiwa hoki hei mahinga. Ko ana kupu'enei mo aiga. Ateha, ara "I kite mema mo te Taha Rawhiti (a Karaitiana) he kuware nga Ateha i whaka-

tana e te Kawanatanga, he tangata korekore noa iho. Jvinai taua meina i korero mo nga Ateha o tona takiwa ake, engari i korero ia mo nga Ateha katoa. ko ia, ko Taiaroa, e mohio ana ko n»a o Ngapuhi katoa i whakaturia e te Kawanatamea whiriwhiri katoa ratou na o reira rangatira Maori i roto_ i nga hapu katoa. Ko nga Ateha katoa 1 whakaturia i te taha ki .Raro, timata mai i te taha ki Muriwhenua rawa.tae noa mai ki Akarana, he rangatira anake. He tokoiti rawa nga tangata noa'iho 1 wnakaturia ete Kawanatanga. He rangatira ano nga Ateha kei Waikato me Hauraki, ara ko Meiha te "Wheoro, ko Taipari. He rangatira ano era kei Whanganui, ara ko Meiha Keepa me etahi atu tangata. Kaore he tangata i nui atu tona rangatiratanga i to aua tangata. He rangatira hoki era kei Ncpia, a Tarr6ha raua ko R6n<itaf. Engari kaor© i whakaturia enei tangata e te Minita mo nga Maori. Engari na era Kawanatanga o mua i whakatu, na Ta Hori Kerei hoki. Ko te nuinga o nga Ateha o te "Waipounamu i whakaturia 1 mua atu o te takiwa i tu ai a la Tanara Makarini hei Minita mo nga Maori, ko etahi nana,naTaiaroa,i korero i tona urunga kite Paremete i whakaturia ai. No mua ano i whakaturia ai te nuinga o nga Ateha ; he tangata hoki ratou e mohio ana ki nga tikanga o a ratou hapu; kaore hoki i kiia kia mohio rawa ratou ki era atu tikanga ki waho atu. Eui ana te tangata kite mahi a enei Ateha. He nui ra a ratou mahi pai e kore e taea e nga Kai-wha-kawa Pakeha. He nui nga raruraru e whakaotia ana e ratou i roto i o ratou runanga. E kore ia e mohio kite whakaatu i a ratou mahi kite peehi ite whawhai, no te mea he ture ke to tetahi hapu he ture ke to tetahi hapu. Kihai hoki ratou i pera me nga Pakeha kotahi nei to ratou upoko, ko te Kuini mete Paremete; he ture ano to tetahi hapu he ture ano to tetahi hapu, a e mohio ana te katoa e kore e oti raruraru i roto i nga Maori mehemea ka whakakorea nga Ateha. Ko ia e mea ana kia whakaaetia aua moni katoa mo nga tikanga o te taha Maori.

Turei, Oketopa 17, 1876. I tenei rangi ka noho a Komiti te "Whare kite whakarite moni mo nga mahi o te motu. Ko te Hihana i ki kia £5,000 e whakarere atu 0 nga moni i karangatia mo nga mahi me nga utu tau ote Taha Maori. He roa noa atu ana korero, lie whakakino i te Minita mo nga Maori, he whakahe noa atu kite Tari Maori me ana mahi katoa. Iki ia lie tukupu katoa nga mahi a te Tari Maori, kotahi tonu te aputa-ra ki roto, ara ko te whakaturanga 1 nga Kura Maori. Ko Hoakt Nahe i whakahe ki nga Ateha o Hauraki. I ki ia ko aua Ateha kite whakakaha ite Kavvanatanga kite hoko i nga whenua Maori ite mea kaore ano lie Karauna karaati kia tukua mo aua whenua. Ko Tawhiti i whakatika kite korero mo te taha ki a jSTgapuhi mo nga korero kua whakapuakina nei mo Ta Tanara Makarini. Kua maha nga taenga a Ta Tanara Makarini kite takiwa ki Raro, a kaore ia i kite i tetahi malii he e mahia ana e ia. Kaore iliaere liuna ki reira nga Komihana hoko whenua. I haere marama tonu i te ra e whiti ana, i ki nui atu he haere ta ratou he hoko whenua, te kau pene te utu mo te eka. Kihai a Ngapuhi ikie he ana, kaore i whakahe kite iti ote utu. I whakaae ratou katoa ki taua te 10 pene mo te eka. Katahi rawa ia ka rongo ki konei nei (ki Po Neke) kei te whakahe a Ngapuhi ki te Minita mo nga Maori. Te take i korero ai ia inaianei he mea kua rongo ia e whakahe ana kite Minita mo nga Maori nga tangata o tenei pito o te motu. he mea hoki kei pera ano hoki nga tangata o tera pito ki Earo. Ko te Hihana i whakahe ki aTa Tanara Makarini mo te whawhai ki Waitara—he aha

ra i kore ai e wfrakahengia i reira ai ? Ehara ite mea utu teriroha o Ngapubi kite Pakeha. No te pito taenga mai ote Pakehai whakahoa aia Ngapuhi ki a ratou. Tera ano nga he o Ngapuhi me ona tika ano. I te wa o te whawhai ki a Hone Heke i whawhai ano a Taniati Waka ki a ia, otira kihai ia i tonoa e te Pakeha kia pera. He tohu tena e kitea ai kaore i hekona e te Kawanatanga te aroha o Ngapuhi, he aroha tonu kite Pakeha, a e aroha tonu nei ano. I kitea te whakaaro pai a Ta Hori Kerei ki a Tamati Waka i runga i tona hoatutanga utu ki a ia. Katahi ka mohio nga Maori he utu ano to ena mea. Ehara i te whakaaro a nga Maori kia tonoa he utu nui mo ta ratou mahi, na te Pakeha tena i whakamdhio. Kaore a Ngapuhi i kite he ote whakahaeretanga ate Kawanatanga. Kite mahi he tetahi tangata kite ture i tona takiwa, ka tukua ia kite tare. Kaore ia i kite mahi he ate Minita mo nga Maori i te taha ki Itaro. I tera Paremete i whakaritea he tikanga whakatu kura kite taha ki Earo, ki te mahi rori ano hoki. Na Ta Hori Kerei nga Ateha o reira i whakatu, he mea whiriwhiri ratou no roto i nga rangatira maha o nga iwi, a i pumau tonu ratou ki a ratou mahi tae noa mai ki tenei wa. Ko etahi Ateha hou kua whiakaturia e tenei Kawanatanga, pera ano mete whakaturanga o era Ateha e nga Kawanatanga o mua. He rori ta nga Maori e hiahia nei; he rori puta noa ite takiwa katoa; ko te waea hoki kia nekehia atu te mahinga, me etahi kura kia hangaia ki reira; E kore ia e pai kia whakarerea te £5,000 (i ki ra a Hihana kia whakarerea) ; engari e tumanako ana a ia kia waiho tonu aua moni ma te Kawanatanga e whakahaere, no te mea he iti rawa nga moni e toe nei inaianei. Ka korero ano a Kaeaitiabta Takamoana. raua ko Tawhiti, muri iho ka tukua te kupu na kite Whare, " Kia whakarerea te £s,oookatahi ka wehea te "Whare, kitea ana « Nga mema i whakaae ... 18 Nga mema i whakakore ... ... 38 Heoi, kaore i whakaaetia taua kupu (a Hihana.) Katahi ka kiia e te Bjihi kia whakarerea kia £4OO o aua moni. Iki ai ia kia whakarerea, mo te Waka Maori kia whakamutua. Whakaae ana ki tenei e29 nga mema, whakakore ana o 21. Heoi whakaaetia ana taua kupu. Taitei, 19 o Oketopa, 1876. I te huinga o te Whare i tenei ra, i whakatakototia kite tepara ote Whare te korero kua taia ki raro iho nei, he mea tuku mai na Roari Kanaawana (he tino rangatira whakahaere na te Kawanatanga o Ingarani). I patua mai taua korero i te waea ki ate Kawana, hei utu mai mo nga korero i tukua atu ki a ia e Ta Hori- Kerei raua ko Makeanaru (Huperitene o Otakou). Koia tenei " Ei a te Kawana o Niu Tirani. a l6 o Oketopa»—Teheikua tae mai he korero waea nanga Huperitene, na Makeanaru raua ko Kerei, e korero ana kite whakamananga ote Ture Whakakore i ngaPorowini i runga i te mea kaore rawa e pai nga • Porowini ki taua tikanga; e whai mai ana Hoki rauar kite wbakaaro o nga Boia ote Kawanatanga o konei (ara, o te Kuini) ki runga ki tana tikanga; mete ki : mai j kia whakakahoretia atu, e kiitQai ana hoki ka tata' te tutu te motu. Me ki atu koe (ara, ki a raua) i whakaaetia tiraa Ture i runga i whakaatua te Boia o te Kawanatanga, a e kdlw» tenei e taea te whakakore Atu. Ta- te whakaaro

mea ai, e tore pea e tino tutu te motu; otira kei runga kei a koe taku whakaaro. " Kanaawana." [Ko ta matou tikanga tonu i mua ai lie panui i nga kupu katoa o nga whai-ki a nga mema Maori ; otira na te mea 1 whakamutua_ ohoreretia te WaJca ''Maori ka mahue i a matou etahi o a ratou kupu i roto i te korero kua taia ki runga ake nei—i peratia ai, lie mea kia 16 torero o nga mahi a te Paremete e oki tenei Waha whakamutunga, hei tirohanga ma o matou hoa Maori.]