Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, PEPUERE 8, 1876. NGA MAHI HOKO WHENUA I AHURIRI.

Waka Maori, Volume 12, Issue 3, 8 February 1876, Page 22

Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, PEPUERE 8, 1876. NGA MAHI HOKO WHENUA I AHURIRI.

He whakawhaititanga tenei o te korero i roto i te Whare mo te kupu i puaki i a te Hihana i te 5 o Oketopa kua taha nei ara:- " Ko tenei Whare e pouri ana kite rongo o nga mahi kino, mate tahae, a etahi Pakeha ki runga kite hokonga i etahi whenua Maori ite Porowini o Haake Pei, kite mea hoki kua vxn rawa etahi apiha o runga rawa o te Kawanatanga ki aua mate, kua mohio noa ranei ratou ki aua mate e matea ana; a e mea ana he mate whakakuare rawa aua tu mate i te ingoa tika o te koroni." Ka wha ona liaora i whai korero ai a te Hihana mo taua mea. Ka whakaaturia katoatia eia nga tikanga me nga mahinga, ara ki tana tirohanga, o te malii hoko

whenua i nga Maori o Ahuriri i roto i nga tau i timata ite tau 1868 haere mai kite tau 1871 ki tetau 1872. He nui ona whakapaetanga ki nga Kai-whakawa o te Kooti "Whenua, nga kai-whakamaori, nga kai-ruri, ngakai-hoko toa nei, nga tangata paparikauta, nga mihinere, me etahi atu tangata noa atu, he tangata he anake ki a ia; ko te Minita mo te taha Maori raua ko te Omana nga tangata ihe rawa. Ikiia ko nga tangata i whakaritea e raua hei whakahaere i a raua mahi (ara, hei hoko whenua), he tangata he anake, he tangata rongo kino ; ko te kuaretanga o nga Maori i waiho hei ara tango i a ratou whenua i taea ai; a kaore rawa he ara e taea ai e nga Maori te ora mete tika, no te mea ko te Minita mo te taha Maori raua ko te Omana, te kai whakahaere ki Nepia o nga tikanga a te Kawanatanga, kua uru tahi raua ki roto ki aua mahi e whakahengia ana. Iki ia, ate Hihana, he iwi kuare nga Maori o Haake Pei, ara he iwi kaore e mohio ana; aiki ia kite "Whare, i tona taenga tuatahi M Ahuriri i te tau 1873, i kite ia kaore rawa nga Maori o taua kainga i mohio kite tikauga ote kupu nei ote " moketi." I ora nga Pakeha riihi o Heretaunga i nga kai-whakamaori nana i arai atu etahi Pakeha o etahi wahi kei haere mai kite hoko i taua whenua, na aua kai-whakamaori hoki i kore ai e rongo nga Maori tera atu ano he tangata e hiahia ana kite hoko. [Na, mo enei kupu a te Hihana, e tika ana kia whakaatu matou, hei tika hoki mo matou, i tetahi mea e mohiotia ana e nga Maori katoa o Ahuriri; ara, i te marama o Tihema, i te tau 1869, i etahi takiwa hoki i muri mai ano, i panuitia e matou, ara e te Kai Tuhi, i roto i tenei nupepa i Nepia, tetahi korero whakaatu rawa i te " tikanga o te kupu nei o te 'moketi'," he mea whakatupato rawa ia i nga Maori ki taua mahi moketi, kei mate ratou, he ako hoki i a ratou kia panuitia e ratou i roto i nga nupepa Pakeha a ratou whenua mo te hoko, kia rongo ai nga Pakeha o " etahi wahi" he whenua ta ratou mo te hoko. Iki hoki te Kai Tuhi ote nupepa nei mana e whakatu kite reo Pakeha aua panuitanga me ka tukua mai e ratou.—Te Kai Ttjhl] Ta Tajtaea Maearint.—l roa ano nga kupu whakahoki a te Makarini. I mea ia, tena e mohio nga mema katoa o te Whare ko aua tu korero a te Hihana he korero ia eheai te oranga mete whairawatanga o te koroni katoa, no te mea he korero ako ia i nga Maori kia whakorekore ratou ki nga mahi me nga whakaaetanga tika, pono, katoa kua whakaaetia e ratou—a he tikanga ia e kore ai ratou, mete koroni katoa hoki, e whiwhi ite pai mete ora. Katahi ka panuitia e ia etahi o nga kupu a taua Kai-whakawa tika, rongo nui, (a te Ritimona),irua nei ona marama i noho ai i te Runanga Komihana i Ahuriri mo nga whenua Maori i hokona, a i ata whakawakia e ia aua whakapae. I penei te kupu a taua Kai-whakawa, ara, — '• Kua pau katoa nei i au te whakahaere nga tino tikanga o aua whakapaetanga, na ko taku kupu tenei, ara M taku whakaaro kaore tahi he tikanga i kitea e tika ai te ki, i runga i te whakaaro tika, hei tikanga whakahe ia i etahi o aua hokonga- whenua i whakawakia e matou. E rite ana taku whakaaro ki ta taku hoa, a Kai-whakawa, ara ki ta te ngakau i kite ai i' tika te mahi a nga Pakeha o Haake Pei ki nga Maori." Na, ki tana whakaaro (ta te Makarini) ko taua kupu a te Bitimona he kupu whakatika i nga Pakeha o Haake Pei, he kupu whakawatea rawa i a ratou i nga he me nga whakapae e maka ana ki runga ki a ratou ete Hihana. Kaore rawa he wahi ke atu o tenei motu katoa kite taha Eaki nei, i rite ki to Haake Pei te pai ote whakaaro mete pai o nga tikanga ki nga Maori, te nui hoki o te utu mo a ratou whenua. ]STa, ka korero ano taua Tiati (a te •Ritimona) ka mea, —

a Tetahi, e whakaae ana ano au ki ta te Manene, ara he nui o aua Maori i hiahia kite whakorekore tan hei ara e taea ai tetahi rawa ma ratou, ko te take tena. Ki taku mohio i mahara ratou he tono marire na te Kawanatanga kia haere mai ratou kia whakorekore, i whakaturia ai te Runanga Komihana. Kaore lie tikanga ke atu e kitea e te ngakau i penei rawa ai te nui o nga whakapae kau noa iho i tukua mai ki to matou aroaro, mete kore korero tikanga hei tautoko i aua whakapaetanga. Te tikanga o a ratou korero ki a matou e mea ana kaore ano kia kotahi noa nei he mahinga tika i roto i nga mahi hoko whenua a nga Pakeha i a ratou, i nga Maori; a e mea ana kia whakapono matou ki tena. Kua kite matou eki ana nga Maori o Ahuriri mo o ratou hoa Pakeha, ' Kaore tetahi e mahi ana ite pai, kaore kia kotahi.' Timata i te Huperitene, haere iho ki nga apiha o te Kawanatanga, nga mihinere, nga roia, nga kai-hokohoko, nga kai-whakamaori, nga tangata noho noa atu, katoa tonu, e whakapaea katoatia ana; kua whakakotahi ratou katoa kua whakaiwi kotahi kite muru i nga rawa a nga Maori, e ai ki ta nga kai-whakapae° i whakaaro ai. Me ta te tangata kotahi me ka puta mai ki to matou aroaro, na tona mahi tohe tonu kite tino whakanui noa i nga tikanga o tana mea e whakapae ai, na reira i kore ai ana korero katoa e whakaponohia; koia hoki mete huinga katoatanga o aua whakapaetanga, na te whakanui noa, na te ngutu tere, nana i whakahe." I tona korerotanga mo te whenua nei, mo Heretaunga, ka mea taua Tiati, a te Ritimona, — Heoi, ko taku tino whakaaro tenei, ara kaore ano kia tika i nga kai-whakapae a ratou mea i whakapae ai, etahi tikanga atu ranei e tika ai te ki i he aua hokohokonga whenua." Na, kaore au e mahara ana era e mea te Whare nei kia nui atu he tohu e whakakitea ki a ratou, e mohiotia ai te take-koretanga o nga korero a te Hihana, i to te korero a te Ritimona mo aua mea ; lie tangata hoki ia kaore i piri ki tetahi taha ki tetahi taha ranei, he tangata tauhou ki taua kainga, he tangata tauhou ki nga tangata nana aua mahinga e korerotia nei, he tangata hoki ia i tino tonoa e tenei Whare kia haere ki reira uiui marire ai, whakawa ai, i aua mea; a ki taku whakaaro e kore e kitea tetahi tikanga kaha atu i ana kupu ruarua nei hei whakataka ia te Hihana i korero ai i tenei ahiahi. Tetahi, me titiro tatou ki nga kupu a tera Kai-whakawa, a te Manene; he tika hoki kia whakarangona ana kupu, no te mea kaore tahi he tangata e nui ake ana tona ngakau tika, ngakau maia, i to te Manene, kaore hoki he Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori e nui ake ana tona matau kite ahua mete tu ote whakaaro Maori i tona, ito te Manene. Koia tenei, ta te 'Manene i ki ai, ara, — " Kaore ano au kia mohio noa kite otinga ote kimihanga o nga Komihana Maori tokorua; engari ka kitea i roto i nga pukapuka whakaaturanga a nga Komihana Pakeha te itinga rawatanga ki ta raua whakaaro o nga kupu whakapae i tika, a ko nga mea I tika ano he mea noa, e hara i te mea whai tikanga nui, he mea takoto noa ia te whakaotinga i a ratou ake ano; a, kite kore e oti, he mea tika kia kawea ki roto ki nga Kooti Whakawa noa atu mahi ai. " Ka kitea hoki i nga meatanga i puta ai he whakapaetanga whai tikanga nui ki nga Pakeha, kite Kawanatanga hoki, he whakapaetanga e pa aua ki runga ki nga take kite whenua, kite rongo tika hoki o te tangata, tino whakahe ai, ka kitea te kore e ata marama, te tika iti nei o etahi, te kore rawa atu e tika o etahi. "No runga i te nui rawa o nga whakapaetanga, te kore e hopohopo ote korero, mete kore kaore i whakatikaia aua korero whakapae, ara nga mea kua oti na te hurihuri e matou; no runga ite ahua o nga

torero hapai i nga kupu whakahe ki nga whenua me te rongo tika ote tangata, mete rite tonu ote whakaaro o nga tangata whakapae kite rere noa mai ki runga kite whakawa; no runga i enei tikanga ka whakaaro ake au ko tenei mahi a nga tangata Maori o Haake Pei e hara i te mea kia whakaorangia ratou i etahi tino mate, engari lie whakorekore kau noa ki runga ki a ratou hokonga katoatanga i te whenua." JSa, e te, Tumuaki, e tino kitea rawatia ana i runga i tenei korero, me nga korero whaki a nga kai-korero, he mea take kore rawa atu nga kupu whakapae i whakapaea ki runga ki nga Pakeha o Haake Pei. Ki hai ano i kotahi noa o aua whakapae ki aua tangata i tika; engari kua whakahengia katoatia, kua marama rawa te he o aua whakapae katoa; a e tino znohio ana au, e ai ano ki taku i ki ai i taku tunga ki runga, ko aua Komihana i ata titiro marire ano, i ata hurihuri marire, i nga kupu whakapae katoa i kawea ki to ratou aroaro. Kaore tahi he tikanga kaha atu kite whakahe ita tatou e tumanako tonu nei kite hapai ake i tenei iwi (Maori) ki tetahi turanga ora, i to te mea e akona nei ratou kia hewa ai ratou he tika kia whakorekore noa atu ratou ki nga whakaritenga me nga mahinga kua whakaaetia ketia e ratou. Kite mea ka peratia he tikanga ako ma tatou i a ratou, e hara ia i te mea whakakotahi mai i a ratou ki a tatou, engari he whakahau kia whakorekore noa ratou i runga i a ratou mahinga, he whakahau kia whakarerea e ratou a ratou tikanga i whakaae ai, a kia noho he tonu iho i te aroaro o te iwi nui kua waiho nei hei hoa noho mo ratou, (ara, te iwi Pakeha nei.) Ko te Omoka i ki e kore e tika kia tukua noatia nga kupu ate Hihana kia kaua e utua e ia. E kore e pau katoa i a matou nga korero ate Omona. Na, me mohio o matou hoa Maori ko enei kupu kei raro iho nei he mea taugotango mai no roto i ana korero. Ka korero ia ka mea, —E hara taku ite poka ke i nga ritenga o tenei "Whare i a au ka whakapuaki nei i tenei kupu, ara ko te mema nana i kawe mai i enei korero a aua Maori kite aroaro o tenei "Whare i te ahiahi nei, he tangata ia e utua ana e aua Maori hei tangata mahi i a ratou mahi. E hara ite mea e utua ana e ratou pera mete roia ate tangata e utua ana, engari e utua a tau ana hei tangata wbakahaere tikanga mo ratou, a he pera te tikanga i kawea mai nei eia enei whakapaetanga. He tikanga hou rawa tenei ka kitea nei i roto i tenei "Whare; a i roto ite takiwa katoa i noho ai au i tenei "Whare kaore ano au kia kite noa i tetahi atu mema e pera ana. E kore ia e ahei te whakorekore ki tenei. Kite mea ka whakorekore ia, ka taea ano e au te whakaatu ko ton a turanga ano tena kite hunga ekiia ana i Haake Pei ko te " hunga whakorekore " —(ara, e utua ana ia e ratou.) Tena, e whakore mai ana ranei taua mema ki taku e ki nei he tangata ia e utua a tau ana hei tangata mahi i nga mahi Maori a taua hunga i Haake Pei ? Tena ra, e whakore mai ana ranei ? Te Hihais-a. kai runga.—Ae. Te OmojSta.— Kati, me korero au i tetahi korero ki te whare nei. I roto i tana whai korero i whakaputa taua mema (a te Hihana) ki etahi ■« hakawakanga i roto i te Hupirimi Kooti mo te mahi a etahi tangata whai rihi kite keri awa i runga i nga whenua Maori hei whakamimiti i te wai o aua whenua kua riihitia ki a ratou. ISTa, itu ano he whakawa mo taua tu mahi i naianei tata nei. Ko tetahi taugata —kaua te tangata e whakawakia ana—engari kei au ano tona ingoa e matau ana, i haere kite ui tikanga mana i taua mema, no te mea ko ia te kai-'whakaako i nga Maori, no te mea hoki i whakaaro taua tangata kite mea ka akona ia e taua mema kua kore ia e whawhaitia e nga Maori. Me whakaatu au ite ingoa o taua tangata, ara ko Tukuru, he tangata ia e matauria aua ete katoa i Haake Pei. Ko ana korero i korero ai ki au, koia enei. JSTo tona kitenga e whakawakia ana

etahi tangata mo taua main keri awa hei whakamimiti i te wai o etahi whenua i Haake Pei, katahi ia ka wliakaaro he tika kia haere ia kite roia e utua ana e nga Maori ui tikanga ai mana. Katahi ia ka hoatu moni ki taua roia, ki a te Hihana, a ka ki mai te Hihana me mahi tonu ia i tana mahi whakamimiti i te wai, he mahi tika rawa hoki iamana, ma te tangata tango reti whenua Maori. Muri iho tera tetahi whakawakanga i whakawakia i roto i te Hupirimi Kooti mo tetahi tu mahi pera ano, a whakaotia ana kite taha ki nga Maori, riro ana i ratou te tikanga. He take marire ano i riro ai i a ratou, he take ngaro i roto i nga kokorutanga o te ture—kaore he tikanga e korerotia ai. Na, katahi ka whakaaro a Tukuru me haere ano ia kite tari ote hunga whakorekore ui tuaruatia ai he tikanga mana ia te Hihana. Otira he whakangawari naku ite kupu. Tenei ke te kupu a Tukuru, ara i whakaaro ia me haere ia kite utu imarua i a te Hihana kia whakaatu tikanga mai ano iamana, katahi ka rokohiha atu e ia ki reira ko te ariki ate Hihana, ara ko Henare Rata. Katahi a Tukuru ka whakatakoto i te moni, ara he tieke, ka whatoro mai te ringa a te Hihana ki runga ki taua moni, katahi ka tu mai a Henare Hata ka ki mai, " Kauaka, he tangata koe e utua ana e nga Maori hei mahi i a ratou mahi." I ki mai a Tukuru ki au ki hai i tukua a te Hihana kia mau i taua tieke, a kuhua ana e Tukuru taua tieke ki roto ki tona pakete, haere ana. Heoi taku e korero ana kite Whare nei ko ta Tukuru i korero mai ai ki au; name waiho ma te Whare e mohio e pera ana ano te turanga o taua tangata nei, o te Hihana, me taku i ki ai, kaore ranei. Heoi mo tena. Ko te tikanga i roto i nga tau kua pahemo ake nei a aua Maori o Haake Pei e mahi nei te Hihana, he whakarere he whakakore i a ratou whakaaetanga i whakauru ai nga Pakeha i runga i te ngakau tika mete whakaaro pono. Ko nga mea hanga noa iho me nga tikanga tarewa noa atu i roto i nga kokorutanga ngaro o te ture, ko nga tu tikanga ena e whakahautia ana nga Maori e taua hunga whakorekore kia tautohetia e ratou. Ara ko etahi, i puakina ano hoki e taua mema, ko nga wahine marena e tuhituhi nei i o ratou ingoa ki nga pukapuka tuku whenua ki hai ra i whakaae o ratou tane kia tuhituhi ratou, aua wahine; tera etahi, ko nga tangata e kiia ana kaore i taea o ratou tau kite rua te kau ma tahi i te wa i tuhituhi ai, otira kowai e mohio ki nga tau tuturu o aua tu tangata, e kore ano hoki e mohiotia; tera atu hoki he tini nga tikanga pera e hapainga ana. Ko te " tari whakorekore " kei Haake Pei he mea ata whakatu marire; tera a ratou apiha, a ratou roia, me a ratou kai-tuhituhi, me iiga mea katoa hei ata whakaputa i a ratou tikanga i whakatu ai ratou i a ratou. Kua mauria ano e ratou etahi mea kite aroaro o nga Kooti ote koroni Ma -vyhakawakia, a e mea ana au e tika ana taku ki, ka ki ake nei au, kaore ano kia oti ki a ratou tetahi o aua whakawakanga, kaore kia kotahi noa nei. Ko te Hihana.—Kotahi tonu i whakawakia. Ko te Oman-a.—Engari he nui ano kai te takoto marire, kaore ano kia kawea kite whakawa, ahe maha nga rau pauna moni a nga Maori, u a ratou, kua whakapaua noatia ki runga ki aua mea. Kua mano noa nga pauna moni a nga Maori i tukua mai ai mo runga i taua mahi, a heoi ano tona hua e kitea ana i tenei wa ko aua roia, me aua kai-tuhituhi, me etahi atu tangata tokomaha, hei mahi rapea taua hunga i a ratou mahi ake ano, e whai ana hoki kia taea e ratou a ratou tikanga ake hei oranga mo ratou ; ko nga Maori u a ratou hei kai homai moni mo aua mahi e kiia nei e taua hunga e mahi ana mo nga Maori. Koia rate tikanga, aka ki ano au kite "Whare nei ko tona mutunga iho o tenei mahi ka xnahue ki nga Maori, u a ratou, ko o ratou kiri anake. Wa, e te Tumuaki, ko te mutunga tena o te mahi a te tari whakorekore o Haake Pei. Ikiau e mahia ana

ana mahi i runga i nga moni nui a nga Maori e pau ana; otira e kore e kiia he moni ano kei nga Maori e takoto ana e rite ai aua mahi te utu. Maku a whakaatu kite Whare te ara i whiwhi moni ai hei utu i aua mahi. < He hoko whenua he moketi whenua te ara i whiwhi ai ra kite moni. Ko te Hihana.—Kahore. Ko te Omona.—Ko au eki ana koia. Ko au eki ana ko te tangata whakamahi i a te Hihana, ko Henare Rata, ko ia te tino tangata tango i aua moketi, te tangata hoko hoki. Ko te Hihajsta.—Kahore. Ko te Omona.—Kaore i konei nga pukapuka (hei whakaatu), engari i runga i taku i rongo ai ka kaha au te ki atu ka taea ano te whakaatu i te pono o taku kua korero nei au. He mano noa nga pauna moni i taea i taua ara, kite mea ka ata uia ka kitea te tika o taku. He ui taku, me tiki e aua tangata (Maori) he moni ki whea, ka kore i taua ara ? Na, koia te tikanga e aratakina ana nga Maori nei, ako ratouano hei homai moni mo te mahi. I etahi tau kua taha nei i puta ano he korero whakapae ki runga ki nga Pakeha o Haake Pei, a mauria mai ana kia rapua e tenei Whare te ahua o nga mahi ki nga Maori; a whakaturia ana e tenei Whare he runanga Komihana hei uiui ki aua whakapaetanga. Ko nga tangata i whiriwhiria mo taua runanga Komihana, te tuatahi ko te Bitimona, Kai-whakawa, hei tieamana, he tino tangata ia, he Kai-whakawa rongo nui i roto i te koroninei; tetahi ko te Manene, Kai-whakawa, he tangata ia e kore e taea e rau tangata te whai i runga i ana mahi, he tangata tino mohio rawa ki nga Maori me nga tikanga Maori. STa, i whakaturia taua runanga Komihana hei uiui hei whakaatu korero mai hoki o nga mate i korerotia a nga Maori, me nga mahi heikorerotia a nga Pakeha ki nga Maori i Haake Pei. Kai te mahara tonu au kite whakaaro a nga Pakeha i te wa i whakaturia ai taua runanga Komihana, i te wa hoki i mahi ai, ara i mea, tera e whakangawaritia rawatia nga tikanga, tera e piri tonu te whakaaro kite taha ki nga Maori. I muri mai kua kite nga Pakeha o Haake Pei i pera ano te tikanga; kitea ana te ahua o te mahi i roto i aua whakawakanga he nui atu o te piri o te whakaaro ki nga Maori i to te mea e ata tika ana, a i whakaae ano ratou (nga Pakeha) ko te ara tika ano ia mo nga mahinga kite iwi e kuare ana ki nga tikanga. Ko te ahua ra ten a o taua runanga Komihana. Tokorua nga Maori i whakaurua ki roto ki aua Komihana, he ahua ke to raua, tetahi i tetahi. Ko tetahi he rangatira no Waikato, ko te Wheoro; ko tona ahua tonu i roto i taua whakawakanga he ahua rangatira ano. Ko tetahi o aua tangata i huaina ko Wiremu Hikairo, a tenei tona ahua-ketanga i kitea ; ko tana tikanga tenei, ara i e mutunga o te Kooti ka haere tahi atu ia i roto i nga Maori kai tono, ara nga Maori nana te whakawa i hapai, ka noho tahi atu ia i roto i a ratou i te po, ao ake noa te ra, katahi ka hoki mai kite Kooti noho ai ki. runga ki tona nohoanga Kai-whakawa. I ahua riteia kite roia mo nga Maori itaua whakawakanga, kaua te Kai-whakawa. Ko te mea i roa rawa te mahinga ko tena e korero nei a te Hihana, ko Heretaunga; mo taua whenua hoki te nuinga o nga korero a te mema nei (a te Hihana) i a ia e korero ana i tenei po. E kore au e mohio kite whakaatu kite Whare te roa o te takiwa i rapua ai taua mea e te Ritimona raua ko te Manene me era atu mema o taua runanga Komihana, engari e mahara ana au i nui atu i te marama kotahi. Ko te Hihana.—l rima nga wiki. Ko te Omoxa.—Na, he ui taku ki tenei Whare mehemea e tika ana ranei kia whakarongo ratou ki nga korero tataki a taua mema nei (a te Hihana) ; mehemea e tika ana ranei kia whakarangona aua tu korero whakanui noa—ara he korero ia e kitea ana ko te wairua kau o te pono i roto, engari he mea

whakanui noa ia, he mea whakawiri ke i te pono i te timatanga tae noa temutunga —mehemeaehararanei i te mea tika, mo te katoa o nga tangata o aua mahinga, kia whakarangona te whakaotinga i whakaotia ai e taua runanga whakawa, taua runanga tangata whakaaro rangatira, ingoa rongo nui, i rima rawa nei o ratou wiki i kimihia ai nga tikanga, a i takoto ke noa atu nei ta ratou kupu whakatau mo aua mea i ta taua mem a (a te Hihana) e korero nei. [L konei ka panuitia e te Omona etahi o nga kupu a nga Kai-whakawa, a te Eitimona raua ko te Manene, mo aua mahinga, he whakaatu i te tika o te utu i utua mo te whenua i aua hokohokonga katoa ; ko te kupu mona, mo te Omona, i kiia ra i waiho e ia tona mana i roto i te Kawanatanga hei tikanga e rongo ai nga Maori kite tuku ito ratou whenua, e hara rawa ite kupu tika, he whakapae teka ia; tetahi he whakaatu i te he o nga korero a nga Maori i te aroaro o te runanga Komihana, i kore ai e ahei kia whakaponohia.] 3S"a, ka korero ano te Omona ka mea —I pouri te ngakau i te tirohanga ki nga Kai-whakawa e ako tonu ana i nga Maori kia tupato ratou, kia kaua e korero teka, i a ratou e puta mai ana kite aroaro o taua runanga Komihana korero oati ai, tetahi i niuri i tetahi, he pera tonu te ahua. E hara ite mea he kotahi te peratanga, engari i pera tonu. Eaikita te Manene Kai-whakawa i ki ai, i tino korerotia nga korero titotito rawa, a e haere ana te whakawa e puaki haere ana hoki i aua Maori etahi kupu takoto ke noa atu i te pono. Heoi, kaore ano kia tika i taua mema (a te Hihana) tetahi, kia kotahi noa nei, o nga whakapaetanga kua hapainga mai nei eia i tenei po. Kaore i tika i a ia i te aroaro o taua runanga Komihana, kaore hoki i tika i a ia i te aroaro o te Hupirimi Kooti tetahi 0 nga whakapaetanga i kawea e ia ki reira, a i tenei po kua whakahengia tona mahi e tohe nei ia kite whakakino i te ingoa tika o etahi tangata. Ko te Hth.vna.—E mea ana au kia whakatikaia e au etahi o nga kupu a te mema nei (ara, a te Omona). 1 ki mai ia e utua ana au i roto i nga tau katoa e nga Maori o Haake Pei, a i moketitia o ratou whenua kia whiwhi moni ai ratou hei utu i au. I roto ite takiwa katoa i pa ai au ki nga Maori o Haake Pei, ara i te tau 1873, haere mai ki muri nei, kaore ano tetahi o ratou kia moketi whenua hei pera. E rua tonu nga moketitanga, ahe mea utu nama tawhito ia. E watea rawa ana au i a ratou iaue tu nei ki konei; e marama rawa ana au kia kore e whakaae kite hoki atu ki reira ite mutunga o tenei Paremete. Iki mai taua mema, a te Omona, i tango moni au i nga Pakeha kia tuku whakaaro au ki ratou, a muri iho ka whakarerea e au ta ratou mahi—ara, i kitea taku tangohanga i te tieke. He tino parau rawa tenei korero. Ko taku kupu tenei kia Tukuru, ara, "E kore au e tango moni i a koe; na nga Maori au i tono mai ki konei i haere mai ai au ; kei a ratou te tikanga tuatahi o taku mahi." Kaore au i whakaae ki aua moni. Ko taku kupu tenei i korero ai au ki a ia, e hara i te mea utu, aha ranei, ara, " Kite mea ka mauria mai e koe te pukapuka reti o te whenua ki au, penei ka tohe au kia meatia te mea e tika ana." Kaore au i tango i tona tieke. Katahi ka korero ano etahi mema ki taua mea, ko etahi i tetahi taha ko etahi ki tetahi taha, otira kaore he takiwa watea o te nupepa nei hei taanga mo a ratou korero. Katuitiaita Takamoana.—Ka tu au ki runga kite whakapuaki kupu mo tenei mea no te mea kua kiia he whakapae take kore nga korero a te Hihana i korero ai ia. Ka tautokona ana korero e nga tangata o Nepia. He tangata mohio au kite korero i nga tikanga katoa o taua takiwa. I kite Minita mo te taha Maori tera ano etahi whenua rahuikei Nepiakei roto i nga whenua i hokona e te Kawanatanga.

Ta Tanara Makarijti —E pohehe ana te mema ra; he whenua ia i whakatakaia ki waho ote hoko. Kabaixiana Takamoana.—E hara i te whenua i whakatakaia ki waho ote hoko. Ite takiwa ia o raruraru i roto i nga Maori mo aua whenua i hokona ete Kawanatanga. I whawhai ravva mo te whenua i hokona i muri nei; ko te take hold tena i mutu ai te hoko whenua ate Kawanatanga i Haakc Pel ki hai hoki ratou i hold mai ki reira kite lioko whenua i muri o taua riri. No te whakaturanga ato Whare nei i te Turo "Whenua Maori, katahi ka peratia te hoko ote whenua me ta te Hihana e korero nei. He raruraru anoinaianei kci runga kei nga wahi o te whenua ki Jiai nei i hokona e te Kawanatanga i taua takiwa, koia au ka tu nei ki runga kite whakapuaki kupu mo tenei korero. Ko tenei tikanga kua mauria mai nei ete Hihana kite aroaro ote Whare nei, he tikanga ia epa ana ki nga taugata o Haake Pei. I te tau tuatahi i uru ai au ki tenei Whare i tukua mai tetahi pitihana mo nga tikanga o te turc, na te Penetana i whakamarauia mai ki au i Akaraua. I haere au ki Akaranai te takiwa i puta ai nga raruraru mo te whenua i Haakc Pei, i te takiwa i korero ra a to Hihana, i ki ra tera i haere au Ida kite i te Minita mo te taha Maori mo te hokonga o Heretaunga. I haere au ki a te Penetana. a i tuhituhi iho e ia etahi tikanga ote ture e tika ana Ida whakaaetia e tenei "Whare. I haere hoki au ki aTa "Wiremu Matini ui ai kite take i timataria ai aua tu mahi ki to matou takiwa. Na, mo te kupu e kiia nei kua puaki he whakapae kino i a te Hihana i roto i tenei Whare, me ki atu au na nga Maori ano aua whakapae. Kua pa nga Maori kite Hupirimi Kooti kia kite ratou i te tika o te mahi a nga Pakeha i runga i te ture i inahia e tenei Paremete. Ki hai nga Maori i kite ia te Hihana i mua atu o tena, a kaore ia i konei i te homaitanga o te pitihaua Id tenei Whare. Kaore i hapainga ete Kawanatanga taua mea kia korerotia e tenei Whare, engari i maha ano aku whakapuakanga i taua mea i aku tunga ki runga kite korero. Ko taua wahi ote ture i tuhituhia e te Penetana kaore ano kia korerotia ki konei. Ite tunga ote runanga Komihana i Haake Pei i tukua he tono ki Katapere (Kaiapoi) e nga Maori Ida haere mai tetahi roia mo ratou i reira, no te mea i. whai roia nga Pakeha i te aroaro o taua runanga Komihana. Ko te takiwa tena i kimi ai nga Maori ki tetahi roia hei roia mo te taha ki a ratou. 1 mea kia tikina he roia i tetahi kainga ke atu i Nepia, no reira ka tukuna te kupu waea ki Katapere kia haere mai he roia i reira. I whakaae ano ia kia haere mai, engari he raruraru nona i kore ai e hohoro te tae mai i te takiwa i hiahia ai matou kia haere mai ia. Kua mohio ke atu au ki a te Hihana i roto i tenei Whare, no reira ka tukua e au ho waea ki a ia ki Akarana, na ko te takiwa tena i whakamahia ia e matou. E hara ia te Hihana enei korero, engari na nga Maori ano. E kore e pai nga Maori kia mate ko o ratou whenua ki mua. E mea ana ko ratou ano e naate ki mua o nga whenua. No konei i mauria mai ai tenei mea kite aroaro ote Paremete, no te mea i mate tera kainga i nga tangata nana i mahi te ture. Kite kore e whakaae te Kawanatanga ki tenei, ka tohe tonu nga tangata o Haake Pei. Kua rongo te whare kite Komiti i kiia nei ko te Komiti a Henare •Koura. Na nga korero ate Hihana i whakaturia ai taua Komiti; a mehemea e hara au ite mema no te Paremete i taua takiwa penei kua whai pakangarawa ito matou takiwa o Haake Pei—kua riri raw a. Kaore rawa i pai nga tangata o Haake Pei kite hoko i a ratou whenua i taua takiwa. Ko nga whenua kua korerotia nei e te Hihana, he whenua ia kore rawa i pai nga Maori kia hokona ; a na te meai Kootitia aua whenua i kore ai ratou e mohio kite tikanga i riro ai. Ko au tetahi i roto i te tohe kia whakamutua te mahi hoko whenua a te Kawanatanga; ko au ano hoki tetahi e tohe nei kia mahia tenei he e te Kawanatanga.

Kite niea ka whakarangona ete Whare nei n»a korero a te Huperitene o Haake Pei raua ko te Minita mo te taha Maori kia whakaniutua enei korero, e kore an e mutu. Ka kawea eau ki Ingarangi. E mohio ana au e hari ana koutou ki to matou kuaretanga, na te mea na to matou kuaretanga i kaha ai koutou. 'No te mea kaore matou e mohio ana ki a koutou ture. Meheinea i kite koutou e hihiri ana matou kite hoko i a matou whenua, na kua mohio koutou he kuaretanga no matou ki nga tikanga o te whenua. Eki ana te Minita mo te taha Maori he nui ano nga whenua e toe ana kei Nepia ; ko au e ki ana kaore he whenua a nga tangata o Nepia i naianei, heoi nga whenua a nga tangata o Haake Pei ko ena e korero nei ate Hihana, E ki ana a te Hihana he toenga whenua ano kei au. Ko nga whenua ena kei taku ingoa i roto ite Karauna karaati. E rua aku Karauna karaati kei a te Minita mo te taha Maori. Ko Ngatarawa tetahi, a kua tono noa atu ia ki nga ingoa o nga tangata i roto i taua Karaati kia riro i a ia. Kaore au i whakaae kite tuhituhi i toku ingoa kia riro te whenua. He ui taku kei whea enei rau mano eka e kiia nei kei nga Maori ? Te kau nga Karauna karaati i mau ai toku ingoa ki roto ; ko etahi tangata katoa i roto i aua karaati kua tuku katoa i a ratou wahi i roto i ana karaati, i ia karaati, i ia karaati. Koia te whenua e ki nei a te Hihana he toenga whenua ano kei au. Ko te nuinga o nga Maori°o Haake Pei nei, kaore he whenua e toe ana i a ratou, ko Henare Koura anake; te mea i toe ai tona whenua kaore ia i whakaae kia whakawakia i roto i te Kooti Whenua Maori. Ko nga tangata i kawe i o ratou whenua ki tana Kooti, kua pau katoa o ratou whenua, kaore tetahi i toe. Kotahi te piihi whenua i karaatitia ki a Tareha raua ko tona iramutu, ko to raua iwi i taka ki waho, a hokona ana e te Kawanatano-a taua whenua, kaore hold ana whenua e toe ana i naianei. Kua waiho a Tareha hei tangata haereere i roto i nga takiwa Hau Hau korero ai ki nga tangata; ko tona oranga tena e ora nei ia i naianei. No konei ka ki au ko tenei korero e korerotia nei e hara i te korero na te Hihana ake ano. Kaore au e marama ana ki nga korero ate Huperitene o Haake Pei. He korero moni te tikanga o ana korero i korero ai. Kaore ia i korero ki ana taxnariki, ara ki a matou. I te haerenga o nga Maori kite korero ratou i a ratou korero ki a ia, kaore i utua mai e ia, E hara ite ingoa tika tona ingoa i roto i nga tangata o Haake Pei, me to te Minita mo te taha Maori hoki. E whakaae ana au kite korero ate Hihana. E whakaae ana hoki au ki ta te Huperitene o Haake Pei e ki nei, ara ko nga kiri o nga Maori ka riro hei utu mo roia. Ka tohe tonu nga Maori ki ta ratou xnahi, & a riro noa o ratou kiri i roto ite Hupirimi Kooti. Ki te kore e whakaae te Whare nei Ida mahia tenei mea, akuanei ka tohe tonu nga Maori, a ngaro noa o ratou kiri i roto ite Hupirimi Kooti. Eki ana nga Maori kaore ratou e mohio ana ki aua ture, kaore hoki i wkakamaramatia ki a ratou. Kaore i whakaaturia i roto i te Waka Maori he ture whakamate i a ratou enei ture. No konei i tohe tonu ai nga Maori ki tenei mea. Kite mea ka whakahe koutou Id ate Hihana, e korero nei m i tenei po —ahakoa, me kimi matou i tetahi atu roia, a he tika ano pea ka o matou kiri. Ko tetahi Minita iki he korero kino tenei kia whakapaea ki runga ki nga taugata rangatira. Te take i whakahengia ai epa ana ki nga Maori; ka whakaae pea te Whare nei ki ta taua Minita, no te mea he kuri nga Maori, he kuihi, he poaka, no te mea hoki kaore ratou e mohio ana kite korero i tenei korero. Ka ki au, kite kore e whakaae te Whare ki tenei mea, ka kite ratou ka tupu he raruraru ki Haake Pei. He kupu ano tenei naku, ara e mea ana te whakaaro o nga Maori kua kohuru te Whare nei. ISTo te uinga a nga Maori kite tikanga o tetahi Ture, ka ki mai he mea hanga na te Kawanatanga a te Tapata

—arai roto ite takiwa ote Kawanatanga ato Tanata i mahia ai tana Ture i mate ai nga Maori. No te putanga o uga raruraru ka inauria kite aroaro ote Tapata, te tangata nana taua ture i hanga. .Kaore e pai nga Maori Ida mate kuare ratou; e mea ana ratou kia inarama l'atou ki nga tikanga o nga ture mo ratou. E hara i nga Maori te hiahia kia whakawakia o ratou whenua. He korero taku mo te takiwa i riihitia ai taua takiwa o Haako Pei. I uru an ki roto ki aua mahi riihi katoa, no te inea ko au te tangata i tanfo i nga reti mo ia iwi, mo ia iwi. No te taenga mai ote Kooti, ka muta taku mahi kite whenua. Vivoia au i ahei ai te ki i puta mai i nga Maori o Haake Peienei korero, a kua korerotia nei e te Hihana i runga pea i tana i rongo ai, i tana hold i kite ai pea. I arahina ia ki runga ki nga whenua i hokona, a"i whakaaturia ki aia nga tikanga i hokona ai. No tona kitenga i nga whenua katahi ia ka haere ki to titiro i nga pukapuka riihi—a he pouo ana korero,. no te mea no Haake Pei mai ano. Katahi ka korero eiahi nieina Pakeha, muri iho ka tu ko Taiaroa, ka mea.—E hiahia aua au kia whakapuaki i etahi kupu ruarua nei ki runga ki tenei mea, ahakoa kaore au e ata mohio aua ki tu tikanga. He mema ano maua ko Wi Katene i roto i tenei Whare i te wa i whakaturia ai taua runanga Komihana. I mea maua kia tukua he mana ki taua runanga Komihana kia whakaotia rawatia c ratou, lei waho atu o tenei Whare, nga raruraru o Haake Pei; otira i mea te Whare me tuku mai nga kupu a taua runanga Komihana ki konei whakaoti ai. E whakaaro ana au ma te Whare ano taua mea e mahi, no te mea i kiia kia tukua mai ano ki to aroaro ote "Whare. Mehemea i whakaae ki ta maua ko "Wi Katene, kua oti. Iki nga Pakeha kua he nga Maori, no kona te Kawanatanga i ki ai kia waiho i ta nga Komihana i korero ai. Ko tetahi o nga Komihana i ki kaore i mahia katoa nga tono i kawea ki to ratou aroaro. E whakaae ana au ki taua kupu, e kiia nei kaore i pau katoa te mahi. I ki a Takamoaua, mo tetahi wahi whenua kua Karauna karaatitia, kei a te Minitia mo te taha Maori e tiakina ana. E 20,000 eka, hira atu ranei, kei roto i taua wahi, a e ki ana a Takamoana ko te wahi i a ia o taua whenua kaore i riro hei whakarite i nga nama a te tangata, no te mea kaore ia i tuhitubi i tona ingoa kite pukapuka tuku. Koia au ka mea nei ma te mahi marire i enei mea te ata kitea ai te mea tika hold mo nga Maori, te mea tika hoki mo nga Pakeha, te mea he te mea tika ranei hoki mo nga Maori. E whakaae ana au ki etahi o nga kupu whakahe mo te Ture Whenua Maori. Ite nohoanga o te Kooti Whenua Maori i te "Waipounamu i uru tahi matou ko etahi tangata ki tetahi wahi whenua kotahi ano. He mea ano taku i taua Kooti e whakawakia ana, katahi au ka patai ki a te Penetana Kai-whakawa kia whakaaturia mai te tikanga mo nga tangata i taka Id waho kite mea ka kotahi tonu_ te kau e waihotia ana i roto i te karaati. Ka ki mai ia e kore aua kai-tiaki o to whenua (te

tekau ra) e ahei te hoko ite wheiiua kite kore e ' whakawakia tuaruatia. Ko te mea teuei i raruraru ai nga Maori—ara ko aua kai-tiaki ote whenua. No te putanga niai o nga Karauna karaati ka kite an na taua te kau tangata anake te whenua. J mohio au he raruraru kei reira; otira kua tu ano tenei he Ture i kore ai taua raruraru i naianei. Ki taku mahara me ui ano nga mea kaore ano kia uia. Ko te he tenei a nga Maori ki taku mohio, ara ko to* ratou hiahia kite moni, me to ratou hihiri kite nama taonga ma ratou. I hiahia nga Pakeha o Haake Pei kia riro i a ratou nga whenua a nga Maori. Me rapu te Whare me i kore e kitea tetahi tikanga mo tenei mea. Kaua tenei e waiho hei tikanga whawhai kite Kawanatanga; kaua e kiia i puta mai ite hunga whawhai kite Kawanatanga. He tikanga tenei epa ana ki nga Maori katoa. Ko te take hoki tena i pootitia ai niatou, nga Maori, Id tenei Whare. I taku tau tuatahi kite Whare nei i tono au kia whakaturia tetahi Komiti, i mahara hoki au tera e puta mai he pai i taua Komiti. I whakaaetia ano e te Whare, otira kaore i niahia e te Kawanatanga he Pire hei whakatu i taua mea. I mahara au mehemea i whakamanaa taua mea, a ka whakaturia he komiti e ahei ai nga Maori ake ano te mahi i aua tu mahi, katahi ka puta nui mai he pai. He nui nga raruraru e puta ana i roto i tenei "Whare i runga i etahi Ture kua whakaturia e ia ano, ara e te "Whare. Me rapu e te Kawanatanga, i te wa e takoto ake nei, ki tetani ture hei whakatika i nga mea i he i a ratou mahi. Wi Katexe.—E whakaae ana au ki ta te mema mo te taha Tonga i korero ai. Kua mohio koe ki to taua kaha i te wa i atua korero ai kia whakaturia taua runanga Komihana. Kaore au i mohio i reira ai e whawhai ana to Kawanatanga ki taua tikanga. Engari i whakahengia e nga tangata nana taua Pire i mahi. Ko era nga tangata i mohio au e whawhai ana ki a taua. Ikiau i reira ai kite mea ka tukua mai te mahi a nga Komihana ki tenei Whare, tera e mahue etahi o nga pitihana e tukua ana ki to ratou aroaro. I mahara au, ka tukua he mana ki taua runanga Komihana me rite ano kite mana o nga Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori, o te Hupirimi Kooti ranei. Inaianei ka kite au ka nui nga raruraru. Kua tukua mai nga kupu a nga Komihana mo aua mea, engari kaore i rite a ratou korero. E rere ke ana nga kupu a nga Komihana Maori i a nga Pakeha. Ko au e ki ana kaore he Maori i etahi porowini i pera ta ratou mahi me ta nga Maori o Haake Pei, ara mo a ratou nama. Inahoki, he nama tenei na ParamenarauakoPahoro e £941; naManaenae£799; na Henare Tomoana e £3,084 lis. lid.; na Karaitiana e £407. Kaore au e mohio ana ki etahi atu Maori i penei te nui o a ratou nama; engari pea nga Maori o te Waihou. I puta i au tenei mo runga i nga kupu a te Komihana Maori i roto i ana korero whakaatu. E hara taku i te kupu whakakino mo nga Maori o Haake Pei. Ki hai taua Komihana iki i roto i tana korero kia tirohia enei mea (ara aua nama). E whakapae ana ki ona hoa ki Haake Pei. E mahara ana au kaore i tika tana whakaotinga. He tika ki taku mahara nga korero kua korerotia nei mo tc Hihana —ara te korero e kiia nei he roia ia e utua ana e nga Maori. Kua nui hoki te korero mo taua mea—ara te utu a nga Maori o ISTepia ki a ia. Te wahi tika mo te roia, hei mahinga mana, ko te Hupirimi Kooti. Kaua tena e kawea mai ki roto ki tenei Whare. Kaore he mema o tenei Whare etu ana i konei hei roia. E mahara ana au he nui te raruraru o tenei mea katoa atu, a ko nga tikanga e tika ana kia mahia i roto i te Hupirimi Kooti e kawea ketia mai ana ki konei. E mahara ana au ko nga tikanga katoa o taua runanga Komihana me tuku kite Hupirimi Kooti ete Paremete nei. Kua tukua mai e aua Komihana a ratou korero whakaatu mai i ta ratou i kite

ai; ko tenei e mea ana kia haere ke te'Whare, kia poka ke he tikanga ke mana i ta nga Komihana i kite ai, i whakaatu mai ai. Kua oti i te Hupirimi Kooti tetahi vvahi o aua mea; kaore tatou e moliio ana kite otinga ota te Hupirimi Kooti i inahi ai. Kaore au e mohio ana he tika kia mahia e te Whare i naianei, no te mea kua oti i tera tan. Ki taku mahara me waiho ki ta te mema Maori o Nepia i ki ai—ara mc -vvaiho kia whawhaitia ana e ratou i roto i te Hupirimi Kooti. Heoi.kore anatauakupu (a te Hihana) ite "Whare te whakahe.