HE WHARANGI TUWHERA.

Waka Maori, Volume 12, Issue 2, 25 January 1876, Page 14

HE WHARANGI TUWHERA.

Ko nga Pakeha matau kite Reo Maori e tuhi mai ana ki tenei nupepa me tuhi mai a ratou reta ki nga reo e rua—te reo Maori mete reo Pakeha ano. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. Waiapu, Tihema 24th, 1875. E hoa, —Tena koe. He whakaatu. ki nga hoa Pakeha me nga lioa Maori o te inotu nei. Tenei tetahi hakari imi mete huihuinga Maori, Pakeha hoki, i tu ki Akuaku i te 16 o nga ra o te marama nei. Ko te putake o te hakari he whakaharinga ngakau na te tohunga o te kura o Akuaku, na te Paraone, raua ko te Tieamana o te Komiti o te Kura, ko Tamati Tautuhi. X tae mai hoki nga Pakeha matararahi o te tahataha roa ki reira, a kite ana ite " haehaenga ikri." I tae mai ki reira a te Kemara, Kai-whakawa o Waiapu, me ana lama tokorua; ate Kirini, te kai-wliakaako ote kura o "Waiapu; ate Waaka; aE. M. Kiiti; ate Eiwingihone, me era atu katoa, ma wai ano e tatau. He nui nga kai ataahua i lcawea mai ki nga tepara ma ngatamariki, ma nga kaumatua, ma nga manuhiri Pakeha hoki.' O tira me korero ano ia e matou nga mea whakahari i kitea nuitia ki roto ki nga tamariki o taua kura i taua ra. I nui te mohiotanga o aua tamariki kite korero pukapuka Pakeha, ko to ratou mohio ki nga karakia Pakeha, ki nga mapi, kite tatau i nga kingi me nga kuini o nga motu o te ao katoa, whakamoemiti ana te ngakau ki ta ratau mahi, me to ratou mohio.

I muri i enei katoa ka kohikohi moni nga Pakeha me etahi o nga Maori hei tohu whakapai ma ratou ki taua kura. I noho nga Pakeha kite tepara i whakaritea mo ratou, mete Tieamana o te Komiti o te Kura, mete kai-whakaako hoki. Itu ake etahi o nga Pakeha kite whakawhetai atu kite kai-whakaako o taua kura; mete Kemara, Kai-whakawa, hoki i nui tana whakawhetai ki a ia, ki a te Paraone, mo te matauranga i hoatu nei eia ki aua tamariki. Na, ka tu ake a te Paraone, ka mea : " E whakawhetai atu ana au ki a koutou, e aku hoa Pakeha, mo a koutou kupu whakapai moku, mo tenei kura hoki. Otira e kore e tau te ki naku anake tenei painga i hoatu ki a ratou ; engari na te awhinatanga a toku hoa, a te Tumuaki o te Komiti o te Kura i a hau, ara a Tamati Tautuhi. E whakaAvhetai ana ano hoki a hau ki a te Kemara, kai-whakawa, mona i awhina tonu i a matou ko aku hoa e whakaako nei i nga Kura Maori o enei takiwa." I te whakamutunga o te korero a te Paraone i puta ano etahi kupu i a ia mo "Wikitoria te Kuini Atawhai rawa o Ingarani kia ora tonu ia me tana whanau. I te mutunga o te kai ka turia he takarokaro, he kake rakau, he piu, he reihi omaoma, he reihi pekepeke, he aha atu —a he nui nga ahuareka i meatia i taua ra. Na o Hoa Pakeha.

Ki a te Kai TuTii o te Waha Maori. Kura Maori, Parikino, "Whanganui, 11 Hanuere, 1876. E Hoa, —I te timatanga ano ote kura i muri niai o te takiwa o te Kirihimete, i mea atu au ki aku tamariki ahua pakeke kia tuhituhia e ratou etahi reta kite reo Pakeha, liei reta korero i nga mahi whakaliari i te Kura o Parikino i te takiwa o te Kirihimete. Heoi, ka kite au i te pai o tenei ka tukua atu nei (ta Wi Hipango) ka ki atu au ki taua tamaiti kia tuhia ano e ia lie tauira no taua reta ka tuku atu ai ki a koe. Kite mea ka panuitia atu e koe kite Waha ma reira moliiotia ai e taea ano e nga tamariki Maori te ako i te reo Pakeha. Ki hai i awhinatia e au taua tamaiti i tana tuhiiiga i taua reta, ko nga tongi anake taku i wliakaatu ai; ko te whakapakehatanga ote reo, nana anake i mahi. Na to hoa, Heitaee Nikeeehi, Kai-whakaako o te Kura o Parikino. Hi a te Kai Tuhi o te WaJca Maori. Kura Maori, Parikino, Hanuere, 11, 1876. E Hoa, —Tenei ano aku kupu raarua nei hei korero mo te Hakari nui o te Kirihimete o te Kura i Parikino. I te Parairei ka hui katoa mai. nga tamariki o te Kura o Iruharama kite Hakari nui ote Kirihimete, mete mauo tini tangata auo Loki, no ia kainga no ia

kainga, i tae pea kite 800 kite iwa rau 900 atu. Ite ahiahi ka huikatoa mai nga tamariki o Parikino ki roto i te whare lcura i te aroaro o Rihari Wunu, Esq., Kai-whakawa (R. M.), o Rev. Fehira Te Teira, me to matou kai-whakaako o te Kura; a korerotia ana e nga tamariki o te kura etahi wahi o nga korero 0 roto i nga pukapuka (te ingoa kite Pakeha he Poetry), a kiiki tonu a roto i te whare kura i te tangata, pai rawa te ma o roto i te whare kura, nui atu ano te pai o nga whakapaipai, na to matou kai-whaka-ako na te Mr. Henare ISikera i mahi. He mea whakaranu kite nikau mete rau karaka, me etahi atu rakau, me etahi pukapuka papai i tuhia ki nga reo e rua, kite Maori mete Pakeha, ara; "E te Atua kia orate Kuini," "He Kirihimete haringa mete Koa mo te Tau Hou," " Kia puta nga mahi o te Kura Maori ki Whanganui," " I whanau ate Karaiti 1 Peterehema," " Kia whakakororiatia "te Atua e noho ana i runga, kia mau te rongo kite whenua, kia pai te whakaaro ki nga tangata." (Koia nei nga mea i tuhia ki runga ki aua pukapuka.) Ite ata ote Rahoroi ka huihui katoa mai nga tangata ki waho o te whare kura, na Rihari Wunu Kai-whakawa, (R.M.) i hoatu nga pukapuka (he mea tuku mai na te Kawanatanga) ma nga tamariki o nga kura e rua (o Parikino 0 Iruharama); i reira ano nga Komiti o nga Kura. Heoi, whakatika atu ana ahau kite whakapai ki a Rihari "Wunu, Kai-whakawa (R. M.), mete Kawanatanga mo tona pai kite homai i enei pukapuka ma nga tamariki ote kura. No te mutunga rawatanga katahi matou ka haere kite teneti kainga; ko te whakapainga he mea waiata kite reo Pakeha, no muringa iho ka riro i a Rev. Pehira Te Teira te whakapainga, he mea korero kite reo Maori. No te mutunga o te tina, ka purei kiriketi matou me etahi atu takaro. Ite Ratapu ka huihui ki roto i te Mananui (he whare-puni nui) kite karakia a Rev. Pehira Te Teira i roto ano hoki i te ruma o te whare kura, nui atu nga tangata i huihui ki roto. Ite mutunga o te karakia katahi ka iriiringia nga tamariki e rima tekau (50). *1 te manei naana ano i marena nga taane me nga wahine, hui katoa e wha te kau (40). Ite awatea ote manei ka hui nga tekau matahi o nga tamariki o te kura o Parikino ki te purei ki nga tekau matahi o nga tamariki o te kura o Iruharama, heoi, na nga tamariki o Parikino i wini taua purei kiriketi nei, (ara) e toru te kau ma iwa nga omanga i pahika ake. Heoi nga mea i pau i a matou 1 te ra haringa o te Kirihimete nei, a e whakawhetai atu ana matou ki o matou hoa Pakeha me o matou hoa Maori. Heoi ano aku kupu. Naku na, "Waata Wieemu Hipajstgo.

[He nui to matou koa kite paimi i tenei reta, a e tino hiahia ana matou kin whai nga tamariki matau o etaH atu kura Maori kite tauira kua takoto nei ito matou hoa tamariki whai-matauranga nei, a Wiremu Hipango, kia kite o ratou hoa Pakeha o Niu Tirani kua whiwhi ratou kite matauranga i runga i' te whakaturanga i nga kura Maori puta noa atu i te motu nei. Kite mea ka peratia lie tikanga ma nga tamariki (ara he tuhituhi mai kite nupepa), akuanei waiho ai hei tauwhaawhaitauga, ma ratou kite matauranga, a ma reira te alma ngawari ai te malii a o ratou kai-wliakaako kite hoatu matatiranga ki' nga tamariki. Me whakaaro o matou hoa tamariki ki tenei tamaiti (ki a "Wi Hipango), na tona mohio kite reo Pakeha ka kiia kua whiti ia ki tua o te taiepa e tiriwa nei i iwi e rua, i kore ai e komokomo o ratou whakaaro me o ratou hiahia tetahi ki tetahi e kotahi ai e tika ai ratou; ko tenei kua taea nei e ia (e "YVi Hipango) nga uauatanga o te reo Pakeha, heoi ka ahei ia te tango i nga painga katoa a te iwi Pakeha, he mano tini nga ara ka tuwhera ki aia e tae ai ia kite matauranga,

kite whairawatanga, mete rangatiratanga. Tenei matou te mihi atu nei ki a mo tona kakenga kite matauranga; e whakapai aria hoki matou ki tona kai-whakaako, ki a te Nikerehi, mo te tika o tana mahi whakaako.]

Ki a te JKai Tuki o te Waka Maori. Nepia, Hanuere 9th, 1876. E hoa, —Tena koe. Kua tukua mai ki aau e nga j whanaunga o Maungapohatu enei korero mo tona matenga me ona kauwhau whakapapa kia tukua atu ki a Ijcoe kia panuitia kite Walca Maori kia kite ona iwi katoa i runga i tenei motu, ara:— No te 25 o Tihema, 1875, i te 6, o nga haora o te ahiahi, i hemo ai a Maungapohatu i Tauranga, ara ko te tamaiti aTe WanakoreTe TJamairangi. He tamaiti rangatira ia no Ngaiterangi me "Waikato; lie nui ano hoki ona torongaki nga iwi i runga i tenei motu. He uri ano lioki no nga tupuna nunui o runga o nga waka o enei iwi e noho nei i te raki o to tatou motu ; a, he nui te pouri o ona iwi katoa ki tona matenga. Ka whakahuatia i konei ona kawhau whakapapa no nga tupuna i haere mai i nga waka tuatahi, ara, — Ko Kokako, tetahi rangatira no te waka nei no Tainui, — Kokako, Tamainupo, Wairere, Karaka-Tutahi, !Ngakura.-tu-ki-te-Wao, Irikaraka, Kairua, Tarahuka, Moke, Hou, Te TJamairangi, te Wanakore, te whakamutunga ko Maungapohatu. Ko Hoturoa, he rangatira no Taintji,— Hoturua, Motai (koia e mau nei i a INgatiraukawa tona whakatauki, " Motai tangata rau"), Ue, Raka, Kakati, Tawhao, Uetapu, Te Mania-o-Rongo, Te Aopiki, Te Aorere, Te Aotetauria, Mauriowaho, Rawahoterangi, Te Paripari, Whatihue, TJenukuWhangai, Kotare, Tamapango, Koperu, Tiwaewae, Kura, Tawhanga, Wharaurangi, Kairua, Tarahuka, Moke, Hou, Te TJamairangi. Wanakore, te mutunga ko Maungapohatu. Ko Rakgitihi te tangata, ko Te Arawa te waka, — Rangitihi, Hinerangi, Te Ihorangi, Taunga-ki-te-Marangai, Tamure, Kura, Tawhanga, Wharaurangi, Kairua, Tarahuka, Moke, Hou, Te TJamairangi, W anakore, Maungapohatu. Ko Ttjptjhia te tangata, ko Matattja te waka, — Tupuhia, Pohuhu, Waewaenga, Te Rakau, Tarahuka, Moke, Hou, Te TJamairangi, "Wanakore, Maungapohatu. Ko Tuparahaki te tangata, ko Matattja ano te waka, — Tuparahaki, Te Iwi Ho ara, Kura, Pora, Te Rua, Te Whawhati, jS T gapeita, "Wanakore, Maungapohatu. Ko Romai te tangata, ko Matattja anote waka, — Romai, Tamapahore, Te TJruhina, Taraika, Te Haaki, Hinepare, Te Pae, Te TJamairangi, Wanakore, Maungapohatu. Ko Rongowiiakaata te tangata, ko Takitimc te waka, — Rongowhakaata, Hakopurakau, Marukorakau, Rangitehuiao, Kakenaao, Tamawa, Te Haaki, Hinepare, Te Pae, Te TJamairangi, Wanakore, Maungapohatu. Tera atu te nuinga o ona toronga me ona whanaunga i runga i tenei motu ; koia i tukua atu ai kia taia kite Waka Maori hei mihi mai ma ona whanaunga i tera wahi, i tera wahi, o te motu nei. Heoi, naku i tuku atu, na tetahi ona whanaunga i Nepia nei. Cranmer Williams Hadpield.

[Kua taia katoatia e matou tenei reta ki roto kite Waka no te mea e nui rawa ana te hiahia o ona whanaunga kia panuitia, no te mea hoki lie korero whakamarama, iti nei, ia i te nuinga o ,nga whakatupuranga tangata i whanau i tenei motu i te takiwa i u mai ai nga waka o Hawaiki tae noa mai ki tenei takiwa. Engari, kaua o matou hoa e whakaaro hei tikanga tenei e panuitia ai nga kauwhau whakapapa o a ratou tangata mate katoa. Tera e tirohia nga uri o Hottjboa he nui ke atu ratou i o Kokako, i kotahi tonu hoki te waka, ara ko Taenti, mete takiwa i u mai aiki uta nei.]