Hui Ki Hiruharama.

Puke ki Hikurangi, Issue 31, 28 February 1913, Page 3

Hui Ki Hiruharama.

TE POHIRITANGA I TE KAWANA. NGA KORERO O TE HUI. Kite Etita o te "Puke"Haria atu ena o nga take o te hui i tu ki Hiruharama waahi o Whanganui, i te 19 o nga ra. o Pepueri nei, hei whakaaroaro ma te mjakau tumanako o nga Hapu o te iwi Maori, o nga niotn e run nei, o te Waipounama, o te Ika a Maui. 1 moe mai te Kawana Riwapuuru, me tana wahme, mo tona tuahine, me ona hoa haere, ki Pipiriki waahi o Whanganui. i aim mai ma uta o Whanganui, ma Taumarunui. I te 1H ka tae atu te Honore Heiihi, \ Minita Maori), me Maui Pomare, (Minita o te Kaunihera), o nga inotu hoki o Hawaiki, i raro i te te Emepae o te Kiingitanga o Kerelti Piritini. 1 ahu atu enei ma te ugutu awa o Whanganui nei, ka moe mai ratau ko te Kawana Riwapuuru ki Pipiriki, i te ata o te 10 ka heke mai ratau i runga i tewaka Maori o Hori Pukehika, he nui te hari o te Kawana, me ona hoa tauhou kite waka Maori, ia ratau e heke iho ano i Pipiriki ki Hiruharama, i te 10 o nga haoro ka tae mai ki Hiruharama. ka tu te Koopu wahine o te marae kite powhiri, tae noa mai ki te takiwa, i reira e takoto atu ana te matua a Tiki Paaka, lie taane anake, ko te rapaki anake te kahu, ka tu te mahi a te taane i konei, ka mutu katahi ka ara te powhiri a te Roopu o te hui katoa o te marae, mete mea tonu tera ko Tawhirimatea e whakahoro ana, ia whaitiri-papa i runga i nga Tuaropaki o Raugi, ko te rite ia o nga ran e 7 nei. Ka noho te ope o te Kawana ki runga i nga nohoanga i whakaritea mo ratau i te marae. Ka tu a te Weraroa Kiingi Taitoko, he mokopuna tenei na Hori Kiingi te Annua na Taitoko te Rangihiwinui, me nga hapu katoa o roto o awa o Whanganui nei, mai i Putiki tae noa atii ki uta o Whanganui, ka mea ia :—Haere mai e te Kawana Riwapuuru, haere mai i runga i nga mana whakaheke iho o nga -whakatipuranga tae mai ki a koe e tu nei, haere mai mete aroha o to matau whaea aroha, o Kuini Wikitoria, me ona uri aroha i muri i a ia. o Kiingi Ernera, o Kiingi Hori, haere mai manaaki tia'matau enei iwi e rua on, te Pakeha me re Maori, haere mai kua mate aku tipuna hei manaaki atu ia koe. a, Mori Kiingi te Anaua, a Meiha Keepa Taitoko, a Mete Kiingi, na ratau nei i manaaki te iwi Pakeha mete Kawanatanga i roto i o ratau ra katoa, te tohu tenei o ta ratau manaakitanga:—

hokoaatu ana te whenua e 80,000 eka, hei kukume mai i te iwi Pakeha kia noho tahi me ratau, koia a Whanganui taone inaianei. I nga ra i taku tipuna ia Meiha Keep:*. Taitoko, me ona hapu katoa o te awa o Whanganui, naana i hapai, i tautoko te ringa kaha o Kuini Wikitoria, o to matan wiiaea aroha, nana te "Tiriti-o-Waitangi", e hora nei i runga i nga motu e ma nei, ite Waipoatiamu, i te Ikaroa a Maui, kua, wehe atu nei ratau i waenganui ia koatou i te iwi Pakeha, ia matan hoki i te iwi Maori, kua whai atu i te ara o ratau tipuna, i te ara whanui a Taane-ki-Tah (keroa, ki te okiokingu o nga whakatipuranga ote tangata, e ngaro nei ia tatau. Haere mai i runga ite maim aroha o to tatau whaea aroh" o Kuini Wikitoria, nana te Tiriti-o-Waitangi i ora ai inatau, te iwi Maori o nga motu nei. haere mai manaaki tia matan te iwi Maori, me to matan taina te iwi Pakeha, haere mai i roto i te tan hou o to tatau Ariki o Ihu Karaiti, haere mai, he Kawana hou koe, he Kawanatanga hou hoki to. hoa te Honore Herihi Minita Maori, haere mai whakupaia nga powhiwhiwhi o to taonga o te Ture Paremata kia puta mai ai he pai, kia ma tan ki to iwi maori, me te toenga oneone. Haere mai kia aroha tonu koe k>a matan ki to iwi maori. 1 muri o te Weraroa, ka tu nga kaumatua katoa i eke kite marae, i muri i te tunga onji kaumatua ka tu mai te Kawana Riwapuuru, ko Maui Pomare te kai-whakama ori, koia tenei aua kupu mai.

TE WHAKAI'TI' A TE KAWANA. TONA WHAIKORERO. Te Kawana : Kara nga mai ki an, i nma ake o taku whakapuake atu i etahi take korero aku ake e hiahia ana ahau kia whakapuakina atu e ahau nga kupu mihi mai a te Kiingi i tuku mai ai ki ahau, hei tuku atu maku ki te iwi Maori katoa o Aotearoa nei. ara koia tenei : He nui te maharahara tonu ia maua ko te Kuini, ki nga pai katoa i kite ra maua, ia maua i tae atu ra kite whenua o te iwi Maori, mete whakamihi tonu ki nga p«i katoa e tipu ake ana hei pai mo to koutou oneone i nga wa katoa. "Na, i runga i toku tuunga hei mangai mo Kiingi Hori, e whakamihi ake ana ahau ki a koutou kupu e mea mai nei koutou, he iwi piri-pono koutou ki to tatou Kiingi, me nga Ture pai a te Karauna o te Tominiona. Kahore ano kia wareware noa nga wa o te raiuraru i tipu ai nga

pakanga me nga tini alma o te mate i pa mai ki nga tangata i aua wa kua pahure atu i a kontou. I kaha rawa koutou me nga hoia a te Kuini kite peehi haere-i aua ram rani, he tohn piri-pono tera no koutou ki le Karauna. Ko ahau hoki, he maha okn tan e whakahaere an: 1 , ahau i nga mahi o te Karauna, e tu ana hoki ahau hei hoia.. Heoi i runga i tenei aronga o nga kupu, e kore rawa e wareware nga main rangatira a Meiha Keepa : me to koutou mohio ano, i whakawhiwhia ia ki tetalii koha nui tonu e nga ringaringa tonu o to tatau Kuini aroha e Kuini Wikitoria kite hoari, hei tolm tena kia koutou motuhake. E koa ana toku ngakau kite ki atu kia koutou, aha koa, kaore ano an i tae noa mai ki tenei whenua Maori, e rongo aua ahau ki nga kor.'ro a toku matua i a ia e tu heramaua ana. E torn hoki ona tan e re re haere aua i enei takutai i roto i te Roora Neewi o aua wa. He maha nga, rongo toa, me taana whakapai tonu ki tona piri tahi ki to koutou iwi. I wiiakaatu mai ano ia i nga wahi atahna puroto o to koutou whe nna, me tona whakanui i nga mea katoa o tenei motu. No reira, he nui toku wliakami'ii moku i whakaingoatia e te Kiingi, hei mangai inona ki tenei Tominiona. i aia kite akonolii ai ahau i tenei whenua., a lie tino pono taku e ki atu nei ki a koutou, ka tino mahi nui maua ko te (Connies:-) o Riwapuuru kite whakatipu ake i nga mea hei painga mo te iwi, i te wa e noho ana maua. i roto i te Tominiana. Na, me hoki ake tatau kite wa o te Tiriti o Waitangi, o te tan IS4O. i whakaaetia e koutou ko te Ariki o te Piritihi liti Ariki mo koutou. Na runga i tena i whiwhi ai. koutou ki nga, tika katoa e tan nei ki runga ia koutou inaianei. i runga i te Ture nui tonu o te Piritihi. E mohio ana koutou kite whiwhi koutou kite raruraru ka tiakina koutou e te Haki mete tika o te Piritihi, ko tenei hei tohu kia tatau kite tinana atea kite atawhai ki nga wahi katoa e noho ana te tangata o te Piritihi. Ko tetalii tenei o nga tino taonga nui hei whakafcopu i nga iwi. E tino mohio ana hoki koutou ko to tatau Kiingi, e hara i te Ariki no .te iwi kotahi, engari he Ariki ia no nga iwi, me nga reo maha, me nga Haahi maha, otira e mohio mai ana koutou e kotahi ana tatau i raro i te mana o te Emepaea, i raro ia Kiingi Hori, a e riterite tahi ana o tatau tika i konei. I whakahua penei ake ai ahau, he titiro ake naku ki ta koutou

mahi rangatira i puta «ke ra i te \va o te riri ki Awherika whaka-te-tonga ; i mohio ton a kontou kite titiro, me era atu hoki o tatau, kei te whakatakotoria mai nga take e rarti ai te Emepaea; i tana wa tonu rere ngakau nui tonu ana kontou kite awhina i tana take. Nui atn te whakapai o nga tangata o te Piritihi mo ten a alma o kontou. E hara ite niea ko tenei anake ko teawhinatanga a kontou, ko te mea nui rawa i i ko te kotahitanga o te Kereiti Piritihi E nep lea, e l<orr e taea te whawhati ; mete poupou tonu o te tu o te llaki i roto i tan kotahi nei m mo e reiv ana i roto i te pikan-jja me nga tupnlii. Ko tenei H:iki nui ka waiho ake e tatau hei taonga ki o tatau uri i muri ia taiau, ina mate ak_> tatau. Re kupu wiiakauiutuu.ra ake tenei naaku kia kouto.i, kia ma'iar.i tonu kontou ki mra taongi a o kontou tip ui.i, kua whakanuia kontou i ruiiga i te mana napai nun ki o kontou hoariri, ku i wliakamutua te taha kia tu e te mau;i:jarongo. Aiiei a:io hjt« mahi hei nnhi ma kontou, kia kaha ra'.va kontou ki te hapai i to kontou iwi Miori o tenei motu, kia eke nui ki nmga ki ii;m 111*1 k itoa e eke an.i ki nmga i te rika, nie te malii rangatira. Kia kaha rawa ki t</ :ihu wheuua, ngakiu, mahia te oneoue, kma r;i\v,i teta'n waahi e whakatoea, ahakoa iti nei, ma ten a ka puta mai hi ora ki o kontou tinana, k a kali i ai hoki, a ka kake ai hoki to tatau Toniiniona, ka kahi hoki te tipu o te pai o te ora o te Euiepiea k itoa, e mate nuitia nei e tatau katoa, me nga iwi o waho. Ni, kaua hei whakatakoto rolie wehewehe ia tatau. Kia kotahi he Kiingi, ka kotahi he Emepaea, kia tipu ai te ora mete kotahitanga i roto i te aroha, me waiho enei ahua hei hanga i te pai, i te ora. i te tika, i te rangimarie. Hei aha te riri, nga pakanga puta noa atu te no katoa. Heoi nei ngi kupu o te whaikorero a Kawana Riwapuuru. Ka tu a te Weraroa Kiingi Taitoko kite tuku i nga kahu Maori hei whakahonore i te Kawana me tona wahme, me tona tuahine aroha. Ka mutu ka takoto te tina ma te Kawana me ona hoa haere mai mete Minita Maori me Pomare, ki roto i tetahi wahi i mahia kite Nikau kite rau o te Ponga taua whare, i tu te teepu kai ki reira. Ko nga weita he mea kowhiri ko nga tino kotiro ahuareka kite kanohi, auahi ana tana hanga, kaore he purotu i tua atu o tenei te nui o nga ma»aaki i to tatau Kawana. I te 5 p.m. ka haere te waka

Maori me ona tangata o fcera mahi kite whakahoki i te Kawana ki Pipiriki moe ai. Ka noho iho ko te Honore Henhi Minita Maori, me Maui Pomare kite whakarongo i nga take korero a te Hui o te marae. Kite Etita o Te Puke,— Tena koe, tukua atu ena l'ipoata kia il Te Puke " kia haria atu ki nga marae e haere ai ia. I nmri o te hapa i te 19th o Pepuere nei, ka hui te iwi katoa ki roto i te whare, mete Minita Maori me Pomare, me Ranamoa, te kai-whakamacri o te Honore Herihi. Ka tu a Waata Hipango, ka panuitia nga take i oti i te Komiti o nga hapu i eke kite marae o Hiruharama, i tala ki te f)00 kite GOO te nui o te tangata. Koia enei aua take e whai ake nei:— 1. Whakaaro nui ana te iwi Maori me ona hapu katoa o • roto i te robe potae o Whanganni, kia whakakotahitia ratau ki raro i te mana o te Tiriti o Waitangi, ara, he nniana no te iwi Maori o Whanganni, kite whaka-n, kite whakatikatika i nga Ture o nga Pamnata e puta mai ai he pai, lie era kite iwi Maori, mete toenga whenua hei awhina i te Kawanatanga mo nga. mahi pai anake. 2. E hiahia ana hokj matau kia inoi atu kia koe kite Honore Minita Maori, mete Kawanatanga, kia whakamutua te Ture Hoko Whenua inaianei a te iwi Maori, me nga hapu me nga rangatira kite Karauna tae atu ki nga Pakeha noaiho ; ahakoa papatipu, whenua ranei kua oti te Kooti. e takoto topu ana ki nga tangata tokorua, neke ake ranei, engari te tangata kua wehe rawa tona paanga ki a ia motuhake, e kore tera e araitia kite hoko. :-;. E hiahia ana hoki to iwi Maori kia whakamamatia nga Ture whenua Maori inaianei, kia ahei te Nauia moni i runga i te Ture mokete, kia ahei ai te punga ki runga i r g i whenua Maori, mo nga mani Paamu whakapai whenua, hoko kararehe mai hei whakanoho i nga whenua Maori. 4. E hiahia ana hoki to iwi Maori, kia wehea rawatia mai e koe, he Tari tuku moni mai, ma te Kawnatanga ki nga iwi Maori, mo runga i nga hiahia mokete moni, hei whakapai whenua, hei hoko kararehe. 5. E hiahia ana hoki to iwi Maori kia whakakotahitia te

I Kooti whenua Maori, mete Poari whenua Maori, kia kotahi he tinana mo raua, ko te Kooti whenua Maori anake, hei whakahaere i nga whenua Maori e toe nei iuaianei. 6. Ko nga Ture Kooti whenua Maori, me nga Ture Poari whenua Maori, e kino ana te ngau i nga whenua Maori, i nga moni utu reti ranei, i nga moni utu hoko ranei, tango pokanoa ranei i nga whenua Maori, me whatiwhati aua niho kino, ka hoatu he niho pai, main tika i runga i te rangimarie. 7. K hiahia ana matau kia whakaturia nga Ateha Maori ki runga i o ratau nohoanga Ateha; kia hoatu he mana kia ratau, kia kaua e waiho hei whakapakoko, kia hoatu he utu tau mo nga Ateha, hei oranga mona me tona whare ka-toa. x. He inoi tenei na matau kia koe, kia whakaputaina mai nga kape onga Tiiti tukunga atu i nga whenua kite Poari, mete kape o nga utu reti e p.ita anama; ia lekii ana ii (.ekihana, me nga mapi o ia poraka o ia poraka, i tukua kite Poari, mete whakaatu marama mai i nga moni e puritia atu ana e te Poari hei utu reiti. hei utu rori, pinti, me era atu whakahaere a te Poari, kia inohio ano matau te hunga nona nga whenua. 0. E hiahia ana hoki matau kia whakatuturutia te tn a nga Kooti whenua Maori, a nga Poari whenua Maori, kia tino oti rawa nga take i roto i nga panui ka neke ai te Kooti te Poari ranei, ki tetahi atu waahi, he nm te mate e pa ana mai ki nga Maori i nga tikiti terema, tuna, me nga noho i te taone whakapau moni ai. 10. E inoi atu ana hoki to iwi Maori kia koe, mete Kawanatanga kia whakahokiamai nga whenua katoa i riro i te Ture muru whenua Maori, hei Tinere, he nui to matau mate i tenei Ture, me whakahoki mai kite aroaro o te Kooti, kia ata wehea nga waahi tika hei Tinere, me nga waahi kaore i tika tenro, hei Tinere me whakahoki e ra kite hunga nona te whenua. 31. E inoi atu ana to iwi Maori kia whakaurua atu a matau tamariki kua paahitia mai e nga kura akoako kite korero pukapuka, ohika, ki roto i nga Kareti ako mahi paamu, me era atu mahi aringa. 12. E tono ana hoki matau to iwi Maori kia koe, kia tukua

mai e te Poari when na Maori, kia whakflwatia nga rohe i waenganui i ngaHapu nona nga whenua, e mau ana i te Poari whenua inaianei koi ora ana nga tangata matau ki aua rohe, kia kore ai he raruraru o a matau uri, i inuri ia matau. li>. E inoi atu ana hoki to iwi Maori o Whanganui ake nei kia koe, kia Rahuitia mai e koe tetahi waahi hei tuunga whare, teneti, mo matau ki te taone o Whanganui tonu ake, kia tata ai matau ki nga Kooti whenua Maori, ki nga Poari whenua Maori, me era atu take e noho ai matau i te taone o Whanganui, kei te panupanaia haeretia matau, e nga Pakeha ano he kararehe inaianei. 14. E inoi ana hoki to iwi Maori kia koe, kia Rahuitia e koe, etahi toka moana ao matau tipuna, a o matau matua, ko Tutaramoana te ingoa, he toka kuku, mango na matav, me Rahui hoki he waahi whenua kia 12 eka kia hail gai tonu ki taua toka, kei te taha marangai o te ngufcu awa o Whanganui taua wahi. 1-"). E inoi atu ana ho' i matau nga tangata o roto o nga poraka, i tukua atu nei e matau ki t,e Poari whenua Maori, kia hokona i runga i i.e hoko makete kite katoa, meheinea he aha te take i puritiaatuai nga mom o aua boko, i kore ai e whakaputaina katoatia mai nga moni kia matau, a kua rongo matau, e kore e whakaputaina t iputia mai kia matau aua moni utu hoko, ka uiritaria mai te v-hakaputanga mai kia matau, i roto i nga tau 10. E tino whakahe ana matau ki tenei Ture a te Poari, me whakaputa mai nga moni o matau whenua inaianei. Heoi nga take o te hni nei, a he nui te pai o nga whakautu mai a te Minita Maori mo aua take, tona tino kupu, kia kaha matau te iwi Maori o nga motu e rua nei, kite awhina i a ia mete Kawanatanga, kia taea ai nga hiahia e puta ai he painga ki nga iwi Maori o nga motu e rua nei, ka tono ia ki nga iwi katoa kia kaha te tautoko mai i a ia mete Kawanatanga inaianei, a kite mahia e ia he Pi re, e pa ana ki nga iwi Maori, me o ratau whenua, e hiahia ana ia kia kite rawa te hunga whiriwhiri o t a iwi Maori, e noho ana ki Poneke ina tu te Paremata, hei hoa tirotiro whakatikatika i aua Pire pera, a ko tona hiahia, kia mahia e ia te mahi tika pai, e whiwhi ai te iwi Maori kite pai i a ia e ora nei. Heoi ana tino kupu, ka ata

whakaarotia eia nga take katoa i takoto atu nei ki tona aroaro, a tona wa e niutn g-i ona haere, ki te toro haere i nga iwi o nga motu nei. (Na te kai Ripoata). H. T. Whvt\h(hw>.