NGA WHENUA MAORI

Puke ki Hikurangi, Issue 8, 30 November 1911, Page 6

NGA WHENUA MAORI

WHAKAARO O TETAHI ETITA TE NUI 0 TE MONI RETI A TE MAORI. I te mea e whakatata ana kite wa e mutu ai te Paremata, katahi te Honore Apirana Ngaca ka whakaatu i te ahua o nga whenua o nga Maori kei te mahia, me nga whenua kei te takoto noaiho. Kite korero a te Etita mo nga mahi ahu-whenua (o te Akarana Wikiri Nupepa) koia nei te tino kaupapa a nga mema katoa o te taha Kawanatanga, ara, ko nga korero ka tuhia iho nei:— "I mea a Ngata i roto i te Paremata, ko te maha o nga eka whenua katoa kei nga Maori, i te 81 o nga ra o Maehe ka hori ake nei, e wbitu miriona, kotahi ran, e toru tekaa ma whitu mano, e rna mue rima, nga eka (7.137.205.) Ko nga whenua kei te puta mai he hua me era atu tikanga e wha miriona, e rima tekau ma ono mano, e toru rau e wha kau ma ma, eka (4.056. 342,) toe ibo nga whenua kaone i te mahia, a kaore hoki i te puta mai he cranga, e toru miriona, e warn tekau mano, e waru rau e ono tekau ma toru, eka (3.080.868.) Na e tino whakaae ana matan kite tika o tenei tatau, a, tern hoki e whakatakotoria e Ngata te Ripoata o nga whenua Maori ki te aroaro o te Paremata, he men tango mai nei naana enei whika i roto i taua ripoata, ko te tinetake i tere ai te whakaatu a Ngata i enei whika, mo runga i nga knpu tau-tono a te taha Apitihana, a, hei whakararuraru hoki i nga whokaaro o nga tangata e aro nui ana ki nga mahi Paremata mete Iwi nui tonn, hei whakapono ma ratau. Kei te whakapono te iwi katoa ki tenei tangi o te reo, mo ie here i nga whenua Maori, na te taha Apitihana, tena i ana ata titiro tatau kia kite ai latau na te taha Api tihana ranei tenei korero, nawai ranei, ina hoki e ki ana a Ngata, te wha miriona, e rima tekau ma ono mano, e toru rau e wha tekau ma rua nga eka kei te puta mai he hua, ara, kei te riihi ki nga Pakeha e tahuri nei kite whakapai i nga whenua o nga

Maori, a, tona wa e niutu aite riihi h\ hoki ano te painga k.j: nga >faori. ' Mehemea tatau kite whakaard alee, e toru tekau herengi mo te: *ka i runga i te wariu, ka kiia kotahi herengi mete ono kapa mo te eka, mo te riihi i te tau, a i etahi wa e tae ana kite 2/6 me te 8/- mo te eka. He ahakoa me ki e tatau kotahi herengi mete ono kapa mo te eka i te tan, i-a puta mai tetahi moni nui n a te tane, ma te wahine, ma te tamaiti, kotahi o te Iwi Maori, aw, kotahi ran e rima tekau pauna i te tau. E hara i ana tena i te moni nui e ki nei koutou he iwi kore moni (pohara) matau i g.i Maori, kaore matau e kaha kite utn i nga taake me mva reiti. A e tango nei hoki koutou i nga moni pembana me nga moni e whakapaua ana ki nga Hohipera me era atu tikanga. otira, kei te whakapaea te hunga e utu n-.'i i nga moni reti, kei te kiia kei te tango i nga whenua o nga Maori. He maha nga taone Maori kei raro i nga tikanga riihi, tae atu ki nga ngahere, ki nga harakeke, tae atu hoki ki nga moni hoko whenua e utua ana ki nga Maori, he nui te moni e riro ana i ce Maori, a, ko nga eka whenua kei te takoto noaibo, e torn niiriona, e waru tekan mano, e warn rau e ono tekau ma toru. I runga i te ahua o enei eka whenua i runga ake nei, kite whakaaro ake e wba miriona (4,000,000) pauna te wariu, me te me a nei te rite o tenei utu ano e whitu miriona nga eka. Kaati i whakaatu a Ngaia, o j roto i enei eka whenua e takoto noaiho mi, e rua miriona, e whitu rau, e waru tekau mane nga eka e tika ana mo te whakanohonoho, na, kite whakaaro ake e hara i te take tika i puritia ai enei eka whenua, engari, mehemea te Kawanatanga ka whaka" aro kia hokona te rua miriona eka i runga ake nei tera ranei a Ngata e whakaae? Kaore. Ko te take, ka awangawanga te ngakau, a, tera hoki tatau e ohorere, ara, tera taua rua miriona eka e piki kite wha miriona eka. E rite ana nga eka o nga whenua Maori kite tokomaha o te iwi Maori, kite hiahia a Timi Kara raua ko Ngata kia piki te kaute, ka piki, kite hiahia raua kia heke, kaheke, kei ta raua tonu

i' hiahia, af,a.,e kore hoki a Ngata, a Timi ranei, tetahiraneio nga mem a Maori oteParemataekaha kite whakahe i tenei kupu na, kei te nui rawa te moni reti, me nga moni hoko i nga whenua e utua ana ki nga Maori, e ahei nei ana moni kite tiaki i te tane, i te wahine, i te tamaiti, i runga i te tikanga o to te rangatira o tona tu. Na, i te mea kei te. utua euei moni kite iwi Maori i ia tau, i ia tau, kei te aha nga rangatira kai-whakahaere o te iwi Maori, e kore nei e tohutohu kite iwi kii pai, kia tika te whakapau i nga moni ki runga i nga tikanga tika. He aha te mea i whakapaua ai te moni e lorn tekau ma ono mano pauna o te hokonga i te Poraka o te Akau, o te rua te kau ma ono mano pauna o te hokonga i Mokau, kei te rongo ranei tatau kua whakaturiatetahi Kareti Maori e nga Maori aroha? Kei te rongo ake ranei taiau i tetahi tikanga i whakahaeretia kia whakaakona nga Maori kite mahi abu-whenua, a, ki tewhakanohonoho ranei i etahi paaniu? A, kei te tika ranei te whakapaunga i nga moni e utua nei ki nga maori i nga. wa katoa? E tika ana enei pctai kia pataitia ki nga mema Maori, e mea nei kia tu ratou hei mema mo te Paremata, ki reira wbakapohe ai \ te iwi mo runga i nga korero mo nga whenua Maori. Notemea e mohio ana matau ko nga tangata tonu kua wbakahuatia i runga ake nei, ke: te mea kia kore ai te iwi Maori e mahi, engari kia mangere. Ka nui te kaha o Timi raua ko Ngata kite kaubau i te Akoranga a te Matauranga, i nga moni whakapiki i te iwi Maori, engari* 1 i kaha ke te haruru o te reo o a raua mahi, ia raua kupu, a, ko a raua mahi katoa e ahu ana hei hanga ake i tetahi Maori-Kaihe e tipu ai ia i runga i nga kabanga o te tangata ma. I enei tau ka hori ake-nei, he nui nga moni e utua ana e nga Pakeha ki nga Maori, e rite ana aua moni mote whakanoho i tetahi paamu iti ? otira ko nga kai-whakahaere o te iwi Maori kaore i titiro kia pai te whakapaunga i aua moni, engari, i tuku tonu kia whakapaua aua moni ki nga tikanga 'kore-noaiho.' He ahakoa, kaore ano kia (tureiti) inaianei kite hiki ake i te iwi Maori i te tikanga "hiainoe, mangere," me mahi penei me matau. Mehemea a Ngata raua ko Timi ewhakahaere ana i tetahi

tikanga kia'hokoua atungatoeiiga whenua o te iwi Maori, katahi ka whakapau ai i nga moni ki nga mahi ahu-whenua, kite whaka&ro tera nga Pakeha o te motu nei e tautoko i tenei tikanga. He nui nga tangata kei te ki i tenei kupu, mehemea te iwi Maori ka tahuri kite ako ki nga mahi ahu-whenua, ara, ki nga mahi e puta mai ana be hua, ka kite ano tatau i ona hua, me ona pai nga. Ko te take i tino nui ai nga korero mo nga whenua Maori, n a tenei tikanga na, ko nga Maori anake i whiwhi ki nga painga, a, kaua e pa etahi taumahatanga ki nga Maori, engari kia tango inga moni reti, me ce kore e utu i nga re.ti, a, mete hiahia ano kia whakapaia o ratou whenua, a, ko ratou kia kaua e whakapai. Kowai te iwi tera e whakaae kia penei nga tikanga ki etahi o ratou. a, ko etahi ka tikanga ke? He wa tika tenei ina'anei hei whakamutunga ma nga kai whakahaere o te iwi, te korero i nga korero hanga noaiho, me a ratou tikanga tinihanga, engari ko te mea pai he whakahaere i etahi tikanga e piki ai te iwi Maori.