TE MATENGA O RIHARI HOANI HETANA.

Puke ki Hikurangi, Issue 33, 11 September 1906, Page 1

TE MATENGA O RIHARI HOANI HETANA.

He mihi he tangi roimata. I te 11.59 a.m. o nga haora o te 12 o nga ra o Hune nei ka tae mai te rongo, kua ma te to tatau Pirimia (a te Honore Rihari Hoani Hetana.) Te matua o te Pani, o te Pouaru, ote Rawa-kore, mete kai hautu i te hunga-iti, e kupapa nei i raro i te mana huihui o Kiingi Eruera Vll, i roto ano hoki i te robe potae o te Koroni o Niu Tireni. Tenei ra e te iwi, kua pa te mamae, me te pouritanga nui ki nga iwi .katoa i marara ki nga topito e wha o te ao, a, be mea wehe mai nei boki tatau tona iwi Maori i roto i taua kabui ki tenei taba o nga moana wbanui, bei tau tangata hei manene kite ao, na nga toto o to tatau Ariki o lha Karaiti i paihere tatau ki roto i te Ture tangata me te Ture Atua, a., nobo ana tatau i runga i te rangimarie mete Rongomau, ko te aroha te pou toko-manawa o enei mea katoa, i taea ai e tatau te pupuri i tenei ao wbakauaua. No reira, Haere atu ra e pa. te mata-bii-taaa mete toa roata-ara, nana nei i raubi nga iwi e rua te iti mete rabi, e boe nei i runga i te waka o te rangimarie mete aroba nui, mai ite tau 1893 kite tau 1906, i te wa e tu ana koe bei kai bautu mo o iwi e rua e nobo nei i Niu Tireni. Haere atu ra e pa, te oba a nga raugatira cte iwi Maori, kua whakahemo atu nei kite po. I tautokona nuitia hoki e ratau o tikanga katoa i wbakabaere ai mo te iwi Maori, i te wa e kori ana o ratau tinana ora i tenei ao, ina nga rangi i hee ai, ka kore he hepara mo te kahui, ka marara noa atu ki nga kuaba maba o Aotearoa mete "Waipounamu, ana tika ana hee koia tera, i te mea kaore he kai arahi, e tika ai te haere i runga i te matua-a-iwi o te tika, o te pono, ote honore. Haria atu ra e pa, te mana, te kaha, te

poniokomanawa o te hunga-iti, mete okiokinga boki o nga knpu o te whakaaro nui mete mohiotanga. Haere i runga i te rangimarire, me le Honore oau mahi nunui i mabia e koe ite wae kori ana tou tinana 1 roto 1 nga tau maha o tou oranga i tenei ao, Kua maha ou tau e kopikopiko ana i waengnnui i to iwi Maori, kua kite koe i nga tika i nga hee, me nga pororarutanga i bee ai i nga ra kua taba ki muri, a, he mea ■whakatikatika nau enei bee katoa, ka takoto i roto iite aio piropiro, kua whakabemo o hoa rangatira kite po, nga kai tautoko i a kot ki runga i enei mahi nunui au, 110 tenei wa kua whai aiu koe i muri ia ratau, ka waiho kce bei kopani mo te puna o te matauranga. No reira matau to iwi Maori ka roihi aporoporoaki atu ki to tinana mate, kua wehe atu nei i tenei ao, mo au mahi nunui me au tikanga papai boki i hora ai «i waenganui ia matau, 1 nobo ai mafcaa i runga i te rangimarire, mete ngakau aroha o tetahi kx tetahi 1 rite ai te noho o te iti raua ko te rahi i runga ite whakaaro koiahi. I whakapau nui hoki nga rangatira o te iwi Maori kite hapai i jiu tiknga nunui i whakahaere ai hei painga mo nga iwi e rua. a, hei takiri i te ingoa ote Koroni o &iu Tireni, i a koe Kawana ana i o u iwi e rua i roto i nga tau 13 kua pahure ki muri, a, kihei i mutumutu mai te hiahia nui o to iwi Maori ki a koe ; kaati na runga ite ringa kaba o aitua koe i tango atu i roto i tenei ra, katahi ka hee nga wawatanga ate ngakau mou. Kowai ka hua e penei ranei te whakahaere a to kai Riiwhi i to iwi Maori e pewhea ranei ? Otira be ra kai tua hei tirohanga atu kite ahua o ana whakahaere, e rite ranei ki a au whakahaere te ngobengohe e taikaha ke atu ranei ? no reira i mamae nui ai te ngakau o to iwi Maori. Hei mihi mutu ake; Haere atu ra ete Pirimia, te matua o te pani o te pouaru me te hunga-iti, te putunga o nga kupu me nga tikanga, haere atu mete kii ote whakaaro nui, mete matauranga bohonu ki runga kite Ture tangata mete Ture Atua, e rauhi nei koe ite iti lte rahi, waiho ko te aroha pumau ki to iwi ngau kino ai l roto i te ngakau, mete tangi koingo nui hoki kia koe. Haere me to aroha tohutohu kite tangata, i te huarahi o te tika mete mohiotanga nui ki nga mahi a o hoa rangatira Maori kua rupeke atu nei kite po. I heke mai nei hoki to ratau pito mohiotanga i te putanga o nga matauranga nunui kite ao; ite wa i horahia ai te whakapono ki runga ki enei moutere, a, e mohoao ana hoki nga iwi Maori o enei motu, na nga toto o to tatau Ariki i whakahoki mai te ngakau mohio kia ratau,

koia tenei e noho nei tatau i runga i te ra" ngimarire mete ngakau aroha. No reira e kore e wareware nga kupu i puaki i tou mangai ki nga marae kainga katoa o te iwi Maori itaeai koe i runga itemotu nei; ihapai ai koe ite bunga tamariki mete hunga-iti, kia piki ki nga turanga nunui o hou o te iwi Pakeha. Na reira nei i mau ai nga mahi ahu-whenua ki runga ki enei mofcu, e ahu ai te ringa kite ngaki ite oneone hei oranga mo te tinana, tae noa acu ki era atu mahi huhua, e kore nei e taea e macau te tatau, otira e puta katoa mai ana he oranga mo te tinana i roto i enei ina pai te whakahaerenga. Ko tenei haere ki tou nui ki tou mano ite po m«tna koe e powhiri mai, haere ki o hoa aroha kia Tamabau kia Tomoana, me era atu rangatira maha o te iwx Maori e hautn mai ra l te reinga; kaati ibo nga poroporoaki ki a koe. Ka ahu atu nga mihi kite pouaru me tana wbanau katoa, e noho mai ra i roto i te whare potae ki to ratau matua, kua weh» atu nei ia tatau i tenei ao E whae tena koe mete ahuatanga oto Koroheke, te matua o nga iwi e rua e noho nei l runga i enei motu ote moana-nui-a-kiwa. He tangata ia e tino rongona nuitia ana tona ingoa e nga copito katoa o te whenua, tae noa. kite wbenua Matua, kite pupwtanga mai o nga Ture ate iwi Pakeha, i ruia mai nei ki runga ki enei motu i tenei taha o nga moana wbanui, i roto i nga tau maha ona e whakahaere tikanga ana ino nga iwi e rua e nobo nei i Niu Tireni. Otira e whae, kaore i te wareware i te ngakau a ana kupu nunui i whakatakoto ai kite marae o Papawai i enei tau ka bori nei ki muri, i te wa i haria ai eia nga tai-tama ote iwi Maori kite whakanui i te Taimana Tiupiri o to tatau Kuini atawhai o Kuini Wikitoria. Tae noa kite whakakaraunatauga o tana tama o Eruera VII hei Kiingi mo Ingarangi, kihei rawa ia i wareware kite poropoaki iho ki tona iwi Maori, i mua atu i to ratau whakawhititako ona tamariki ki Ingarangi. Otira he maha ano nga hui o mua atu i enei; i tae mai ia korua ko to koroheke, me era atu Minita hoki o tona Kawanatanga ki Papawai nei; l reira ka tukua e Tamahau me nga morehu katoa o Wairarapa a Aotea mete Waipounamu whare hui e tu ana ki Papawai, kite ringaringa o te Kawanatanga o te Hetana, bei tohu mo nga tikanga hou i whakaarotia nei e ia mo te iwi Maori, i ene: wa ka hon nei ki muri, a, taea noatia mai tenei wa, ko enei whare i whakaarahia ai, hei whiriwhitanga i nga take epa ana kite iwi Maori, a, hei whakaoti hoki. Na tona kaha me tona Kawanatanga kite wnakahaere i nga tikanga hou, i kotahi ai te iwi Maori, me tona kaha hoki kite rapu

i nga hiabia o tona i\vi Maori, koia i puta ai enei painga katoa ki nga iwi e rua,a, e tino aroha nui ana hoki matau ki a ia, mo enei mea katoa a ana kua tutuki nei i a ia te mahi mo matau. Ahakoa e whae, kua wehe atu tona tinana i tenei ao, kaati tonu nei ko ana tikanga pai i mahue iho i a ia ki muri nei nei matua hei tiinga manav/a hoki mo matau, ina ia kore e tnk'notia e ona hoa Pirimia i muri 1 a ia. "I te \va hoki i tu ai a te Hetana hei Min:ta mo te taba Maori, kiia ana i reira tera ia e whai koha, nie te kii ano a etahi he porangi ia kite tu hei Minita mo te taha Maori, uotemea no te Waipounamu ke ia, a, kaore ia e mohio ki nga' tikanga Maori. Otira i aru ia i nga tohutohu a 'Ta Hoori Iverei me Timi Kara hoki, i runcra i tona

whakaaro nui kia kotahj he whakaaco inona inc te taha. Pakeha mete taha Maori. Kaati ko te take hoki i paoho ai nga raruraru i rniia ki runga i te motu nei he whenua te take, ko te whai nui ke a tc iwi Maori ko te whakabaere tika i nga whenua, a, i 1 te uaua o tetahi me tetahi taha ka tipu he he raruraru, ka maringi he toto i konei. OtKa i whea i wbea o te ao nei tenei hanga te pakanga, e ahu katoa mai ana i te whenua te timatanga. No tenei wa la tatau nei ka mahea atu tera ahuatang'a, ka tit harakore tatau i runga i nga tikanga e whakahaerea ana mo nga iwi e rua. No reira ebara 1 te mea na nga Pirimia o mua atu la te Hetana i kitea ai tenei ahua o tatau, na te tunga o te 'Hetana' hei hautu i nga iwi o te motu nei, na reira i mohiotia ai kai te taikaha ke atu nga whakabaere o mua i o naianei, kua kite nga konohi kua whakapc-

no hokite ngakau." na reira i kai ngakau nui ai te ■whakaaro kia te''Hotana," kite matua o te paniate pouaru metelmnga-iti, ko tenei e whae, kia nui nga ora kia koe n;e tou what'e katoa,e noho maina i roto i te whare mate ki to tatau matua kua wehe atu nci ia tatau.