TE PUKE KI HIKURANGI.

Puke ki Hikurangi, Issue 12, 15 August 1903, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA] Na, e mihi ake ana te ngakau kia tatau, kite iwi Maori i enei wa, i nga wa o mua, kaore he kahu, ko nga mea i whiwhi kahu, e hacre tuwhera tonu ana nga uma, e haere kore kahu ana nga ringaringa, me nga waewae kaore he potae. kaore he kaincta mo te kaki, he aikiha rane?. Na, kite haere te tangata i ro ngahere, ahakoa ua, ka takoto noa iho i te putake Totara, Bataa i raro ranei l etahi paia Rakau, ka ka te ahi, ka takoto i te taha o tona ahi, ahakoamaroke taua waahi i takoto ai ia, kaore ranei, ka takoto tonu ia i taua waahi, ao ake te ra i a ia e moe ana, na he mea ano i wnai kai i taua ra katoa, ho mea ano kaore i whai kai, i taua ra katoa po noa, ao noa te ra, ka Avhakatika ia i te ata tu, ka maa ki tona Utua, ka tatua i a ia kia kiki. ts-'iiiau o tona tatua, koi ara tona parakuihi., he tina, he hapa, na he \va ano o nga tangata e haere pera ana, mo nga ra e rua me ce po kotahi, he wa ano mo nga po e rua me nga ra e toru, e haere pera ana, rae te maku o nga kahu i te ua i te hauku, i te huka, ranei, i te puaheiri ranei, na he maha nga wa pera o te tangata, i o ratau takiwa, ko nga whare o aua takiwa, ehara i te ahua o nga whare o te wa i whiwhi toki a te Pakeha nei, ko o ratau whare he tawharau, he puare nga pito e rua, he poare tetahi taha katoa, ka kai mai te hau ki roto, mete hau whenua, te marangai ranei, he tino whare o o aua wa, kei nga kainga noho tatucu kei roto i nga pa tuwatawata, engari ko te nuinga o te tangata, kei roto i nga whare wharau i kiia ake ra e au e noho ana, ahakoa takakau, tangata moe wahine ranei, aha,koa kore a raua tamariki, whai tamariki raneiraua, ahakoa pewhea te maha o nga tamariki koia rano to ratau ahua, na ko nga tamariki kaore e whftvhi ana ki nga kai pai, he korau te kai ka rapu ai, he. mamaku, haunga nga iwi mahi kumara, taro, e ahua pai ake ana era, i nga takiwa kore kumara, taro, a, e katohia ana kite pikopiko- mauku, mamaku, ka tao ka potuki ai kia maru, enei korero e pa ana ki nga iwi ki nga hapu me nga tangata noho i te tua whenua, he ahua ke o nga iwi o bapu o nga tangata noho i te tahataha moana, e ahua pai ake ana era, i o te tuawhenua tangata, na tetahi mea nui hei titiro ma tatau ko nga tamariki ka tae nei kite wa i whanau mai ai i te whaea, kaore he kahu, hei takai i te tamaiti, heoi, e takaia ana kite hungabunga whitau, kite kohukohu rakau, ki nga kahu Maori tawhito ranei, koia tera nga kahu, a, pakeke noa te tamaiti ki te mau kahu, pera me era e ki a ake ra, he puare te poho, te aroaro, nga waewae, nga ringaringa a kaore he uhi mo te upoko, ka--ore°e kite horoi ana kite wai o taua tamaiti mai o te ra i whanau ai tae atu ki tona pewheatanga te rahi, heoi, tona, hopi, he horuu, te mea i whai'boruu, ka ngawhawha nga waewae i te paru i te raupa, ka pania kite

hinu. . . Na. ka marama ratau kite ahua o te iwi Maori i aua wa, ara, koia nei et.ahi ahua o raLau i ana w T a, a, kino ake etahi o catau, a, pai ake etahi o ratau i enei l kiia ake nei. Na, mo titiro tatau kite ahua o naianei, kua wl.iwhi tatau i nga whare pai, i nga kaanga ahi pai, me nga whariki pai me nga paraikete pai, me nga kahu pai, kapi aua nga waewae eg a ringaringa te upoko nga raparapa i te tokena, i te puutu, kapi ana te tmana katoa i te trituinga o nga kahu, me nga patene o nga kahu, te ai be waahi puare o nga kahu, o te whaie ranei, o nga kahu moe ranei. Na kua whiwbi iatau i nga kai pai, ma nga kaumatua tae atu ki nga tamariki kai u, tae atu ki nga tamariki kua pakeke ake, a, tae r oi, kite tuturutanga o te pakekeiauga o te tam ai si. Na, titiro atu tatau kite ahua o te t'pu o nga tangata o roto o te wa tuatahi, kua whakaatu ake nei te kai tubi, a ka titiro tatau kite ahua o te tipu o te tangata o naianei, kaore rawa e rite te ahua o te tu pakari kaha, mail, mete roroa o t2 tangata, mete pai o te whakatipu o te tanga:a o nga wa tuatahi, ki 0 naianei, ko nga tangata o tenei whakatiporanga, kua ri iki haere, kra po?opoto haere, kua whakaribar : hß bacro nga ahua, ma te T.ipu, a, kua kore e pakari te ahua o te tangata. kua kore e kakama te ahua, kua kore e ka':a kite n:abi i nga tu mahi katoa, ahakoa, kua whiwbi i nga pai katoa i kiia ake ne;, kore rawa i rite ki nga whakatipuranga tangata o tera wa. Na, e kia ana he nui te ora o nga tangata o taua wa tuatahi i kia ake nei, kaore he mate mate penei me o tenei wa, a, be ora roa te ora o te tangata o ana wa, i c tenei wa, no r eira e nga Iwi, e nga hapu, e nga matauranga kia kaba te titiro kite take i penei ai to tatau ah'ua i naianei, me kore e kitea e catau. Na, e ki penei ana te kai-tuhi, kite whakaaro ake a te hinengaro, kia kaha te ata whakaaroaro 6 nga pukenga katoa o tenei hanga o te whakaaro nui o enei wa, kite ki nui i te tino take i kaha ai nga buarahi mate kite tinana o te tangata Maori i naianei. " Na, kite whekaaro ake a te kai-tuhi, ebara rawa i nga kai te take, ehara i nga kahu, ehara rawa l te moenga i runga i te papa o te whare. Engari ki taku ake whakaaro, ko nga mate he mea haere mai i nga Iwi heke mai o te ao, me nga Kaipuke haere mai ki enei motu, nana i hari mai nga mate o ia tu o ia tu, e i ki'nei i te tangata kite po, na, tetahi o aku ake w r bakaaro kei te ahua o ta tatau whakahaere i nga tamariki i te wa i whanau ai, a, tae noa kite taenga o te tamaiti kite wha tau kite rima tau, e titiro ana au he nui te whakaaro o nga matua i te trfea ka whanau te tamaiti tae noa kite rima tau, haunga a ko ake kite whakakakahu i te tamaiti ki nga kakabu wuru katoa, a ka mutu era kakabu, ka tapatutia ki nga hooro ki nga naraikete ranei, ki nga Huru ranei, ka mate te tamaiti i te hemanawa, i te wera, na kaore e kaha kite ki ake, kei te mate ia 1 te pukaa, i te wera ranei, na, koia nei tetahi wahi ara mate mai kia tatau tamariki, na, i whakaatu ano to tatau "Puke" i nga

pepa kua hori ake nei, kei te whakawahawuhatanga a te whaea, a. nga tarigata ke rj-nei i aua tamariki tstshi take mate kia tatau tamariki, pera ano te ahua'o te "rchakakakahu, n, ka tapatu ano Li aaa hooro, ki aua paraikete, kite Huru ranei, ka whakawaha ai, ka wha nga mate,' e pa mai ki taua tamaiti ko te wera i te mah-a o nga kahn, ko te wera ake hold ite tinana o te kai -waha, ka patua te tamaiti e te ngeige, a, pa ana mai he ngorkore, a, kore tonu ake e kaha kite kai, ka tipu mai nga mate huhua ki taua tamaiti, te ruaki, te tikotiko, te kirika, maremare, a, i runga i te kore kaore e hohoro te kawe atu ki nga Takuta, ka mate rawa etahi, ko etahi ka ora ake, engari ka noho tonu nga pumpura o aua tu mate i roto i te tinana o te tamaiti, ka tipu te tamaiti mete tipu ake tioki aua mate i roto ia ia, mi, koia nei te wahi rahi o tatau mate kite titiro ake, ka apiti mai ai, kite rere mai o nga mate o roto o te marnaoa o te waha o tetahi ki tetahi. ko tetahi he tangata ora, ko tetahi he tinana mate tona, a, ka taugi mai le mamaoa, ara, i,e o te waha, o te ihu raiu-i o tetahi ki tetahi, ka heke 1 roto i te hau uiapu o tetahi, ma tc waha, ma te ihu ranei, ka tipu hei mate mo te mea ora o raua. Na, kei nga tup::paku mate, tetahi titiro ma tatau, ko te mate o tetahi tr.papaku he mate rere kite tangata, na, koi ara tetahi putake mate mai ki a tatau, koia i tika ai te tare Pakeha kia nehua te tupapakn i te torn o nga ra, kaua tenei hei pouritia e tatau ahakoa ware, rangatira ranei te tupapaku, tapukea atu kite wahi i rite mona. Na, kaati ake enei tataku ake, me huri hoki o tatau whakaaro ki tt titiro kia tatau kotiro, me a tatau tamariki taane o enei wa, ka hoki atu te whakaaro kite ahua ote whakahaere mai ote wa tuatahi, na te ahua o naianei, kaore ano i puta noa mai nga iohti c te pakeketanga o te kotiro, o te tamaiti taane ranei, kua waerea te ara tangata e te tangata pakeke, kaore ne'e rite kite \va tika, e hapai ai tena kotiro i to kai'ihi o taua tangata pakeke, a, na taua tu ahua ka takoto ke te takotoranga tamariki, ka kore tena kotiro e whiwhi tamaiti, na nga mea, taane o aua tamariki pera, ka terete pirangi kite moemoe kotiro ite mea kaore ano iri ■ te Qg& tau, a, ka roa e mahi haere ana i tera tu mahi ratau nga mea taane, nga mea wahine hoki, ka tipu mai i konei enei mate te pukupa, te mate kohi kiko, te huango, me era atu mate hoki, koia te kai tuhi ka mea atu kia koutou e nga tangata matau whakahaere ote iwi Maori, kia u tatau kite whakapono kite ture o nga Kaunihera Marae, kaua hei tahuri kite turaki, eugsri kia kaha te tautoko, ko nga wh&kahehe a tatau ki nga ture a o tatau Kaunihera, me hoatu ki roto i te Kaunihera ki reira whakatikatika ai, kua oti nga pa tuwatuwata mo tatau i naianei, ko te Kaunihera Marae mo te tangata, ko te Kaunihera Whenua mo te w'nenua, ko te ropu o nga takuta mate, te kai tchutohu ia tatau, na ko ta tatau whakahaere mo a tatau tamariki, me tiaki kia rite nga tau ka moejiaane ai, wahine ai hoki, me tiaki o tatau Kajnoihera tenei ahua o a tatau tamariki.

atukaa toa^l^ l^psspsssgp JSi®BSiSisglsS®| .ko^hei^ r S^k^o^^xaatu i «, 3nft©*» te ksivhik*- ' rerii iewftk*.„T •; £-*:., - ■SUSf

• -

!S»illiP^

hoki 'a te whakatohea ki to ratau na waahi, ka mea mai N a' te Houkamau, ae, koi' na te kupu, a, e wha akGra i ngaro mai ai an, ka tae atu ano au. I mea atu ano au na taku mohio hoki ki to papaki to whaea. Ko taua tmana tonu nei, oa Tuwhakairiora koe me au hoki, he tiao tikanga tenei na taku ngakau mo nga whanaunga, otira mo te katoa, te aroha tuturu mete tikanga rangatira mo te tinana, na ka whakamarama atu au l tenei kupu kia koe» mo te taha ki to papa, na Tuwhakairiora ko Tuhorouta, na Tuhorouta ko te Ruabnia raua ko Whaita, na Whaita ko Hinewaka, tana ko Hineauta, ko te Muiora, ko Kakahu, ka nohoiaWhakutahakotelharaira te Houkamau nana ko koe. Na te Ruahuia ko te hapa, tana ko Hinehou, tans ko te Kakapiwaho, tana ko Ngangawhema, tana ko Turanga, tana ko Rauru tana ko taku Papa, ko au. Mo ie taha ki to \vhaea, ka tata rawa iho, kai a te Kaapa te wehenga; nana ko Henehau raua ko Parawhakai, na Parawhakai, ko te Enga, nana ko te Manibera, ko Ripeka, ko koc? Na kai a Hinehau ano ahau kua oti ake ra l runga ake nei. Heoi ra ka wbakaaro an. he ra heke te ra. kua puta rawa ki tua o te tikanga iho o mua ki nga Kuri a Wharei ki Tikirau, ki Potikirua, kaati e taea hoki te pewbea i te kawai tangata e maro ana ite ao. No te 23 o Mei ka tae matau ki Wharekahika, e 20 te whanau a-Pararaki, mete wbanau a Maru, i baere ai kite arahi ia te Houkamau me ona papa, a, e 3 ngara ka tu ano te mahi ki reira, he nui te manaaki te aroha o nga rangatira o te Iwi, o te whanau a Tuwhakairiora pai atu, ko nga rangatira i haere, ko te Parekura te Hata, ko Paratene Hiia, mete rangatira wahine o te Hikataurewa, tokotoru, ko Kuini Kerehi, ko Ngawhira Renata, ko Ngawiki Ahiwaru,kotahi wiki e noho ana ratau e manaakitia ana e Tuwhakairiora, ka hoki mai ratau, ka noho atu au, a, he roa au e noho ana i reira e rua nga marama. No te 21 o Akuhata ka takoto nga kupu tono a nga rangatira o Ngaati-porou, ki a" hiki au mete mahi ki Waiapu, a, he uaua rawa i taku ngakau. kite ahu ki leira i temea kei reira a Paratene, me tona manobiri e mahi ana ano i taua mahi ano, ko Hoone Hare he tmo matau atu ia, katahi au ka whakaaro me tuhi reta au kia Paratene Ngata, kia tupcno mai ki taku e mobio nei e kore au e tika kite pokanoa kite haere atu ki tona takiwa. Utua mai ana e Paratene, e pai ana, e pai ana ia ki nga hiahia o te e rapu ana i te ora, abakoa kei hea te ora,!toi ra tona pai, kaore i te whakahe ki nga hiahia o nga tangata, na e pera hoki toku°hiahia, i taku rongonga atu kite korero a te Kani Pere, i roto i te whiriwhiri a te Kaunihera mo ngjji. tohunga Maori, i te huinga i a Aperira tata nei, i whiriwhiritia ko nga tohunga, ka rueatia ko nga mea e tino tika. ana me whai raihana rawa ka tu ai, koia te take o te kupu a te Kani Pere, ko tona te tino tohunga kaua he notemea ko te ringa noa e pa atuki te turoro ora ake i tona tohunga ia te Wereta, ahakoa he aha te mate. Heoi ka haramal kite ngakau wawata ai, e, ko te mana tenei ote Ariki, he aha tehee, na runga i te ngakau kaha kite inoi ki te karakia koia tera mana, ka iomai e te mea ngaro ; mehemea ano hoki i homai. Heoi ka panuitia e au te reta a Paratene Ngata ka rongo i te kupu mai ra. kaore a ia e kaha kite arai i a au. mef te hiahia hoki o Ngaati-porou. ka hureetia e te whare heoi ka whaUaaro au ka hee ranei au kite haere ka pewhea ranei, ka patai mai tetahi o nga rangatira ki a au, a te Koroneho Te Kopuka, he taina no Tamanuitera, roto ano ia i nga tipuna i korerotia ake ra e au. Ka tino wha kaaetia eau te haere ki Waiapu, nui atu ie pai te aroha o Ngaati-porou, mete tika hoki ote mahi. £ whitu katoa nga kainga' i tu ai te mahi mo nga hunga mate, i te takiwa o Waiapu, i runga i te whakaaro pai, rangatira o Paratene Ngata i tae atu ai au ki Waiapu, i runga i te tono, a, ko te kaute tenei o nga kainga i tu ai te mahi nei, e whitu nga waahi i tu ai ki Waiapu, apiti mai ki Wharekahika nei, ki Okarae, ki Raukokore, ki Te Kaba-nui-a-tiki, tae mai hoki ki Torere nei, hui katoa 12. Kaati no Akuhata kia Tihema e wha marama, na te akiaki ake o nga waea me nga reta ano kia-au mo nga raruraru me nga fupapaku, katahi au ka hoki. mai i wha-

kaitu' ano au : kia te Ngarara Houkamau, e haere tonu atu ana ahau, ko to taua taahine kua mate,'ara, to mna ake ia an, na ka whakaatu ake an, he Iwi pai to taua na Iwi, te pai i kitea e an, he u kite whakapono, timata rnai i Torere, puta noa te Tai-rawhi-ti, he whakanui ki nga tikanga me nga rnahi ote wbakapono Karaitiana, koia ka bau ora toka ngakau, te awhina i te tangata, Dga rangatira he rite tonu, kaati ko nga tino tangata i waiho atu e au te tino tikanga o te rnahi, kotahi kai te takiwa o Waiapn, kotahi kai te takiwa kite Kawakawa, ki Torere nei ko te mea kai to takiwa o Waiapu, timata atu ite Kautuku ki Hikurangi, ah'. l atu ki Tawhiti-a-pawa ka mutu, ara mo te taha ano o nga mea kia au, haunga hoki te taha kia Paratene Ngata, nana te nuinga o te takiwa. Heoi na to koutou hoa aroha pono. T. H. Teipu Tarakawa. POROPOROAKI, Ngatauewaru. Hurae, 22nd 1903. He kupu poroporoaki iho maku kite Iwi Hamua, hei konei koutou i muri nei, kia mau kite whakapoao, kite tumanako, kite aroha, kia noho koutou i runga i te pai, i te rangimarie, mete ata noho e aku tamariki. e aku mokopuna, e aku matua, e te Iwi Hamua katoa, kia mau kite whakahuihui ia koutou. kauaka hei wehewehe ia koutou, hei panapana ranei, kia manawanui ahakoa to koutou mate, ko te whariki i raro ia koutou ki mau kia mate i kainga tahi, kia ora i kainga rua, kia toitu te ora i roto ia koutou, kia mau ete Iwi kite marae tangata, me te marae kainga, ma te waba ka ki ia he tangata' ma te marae Dgakau e tika ai te marae whare, ma te marae whare e tika ai te marae ngakau, ete Iwi e kore koutou e pakia e tera i te awatea, e te marama r&nei i 1 te po. Ilei kupu whakamutunga iho maku ki oku hoa kaumatua taane, me nga kaumatua wahine, me nga tamariki taane, me nga tamariki wahine, otira me nga hapu katoa i roto i te Rohe Potae 0 Rongokako, hei konei koutoa e te Iwi i runga i te kupu a te Ariki, he rama ana kupu kia koutou bei maramatanga ki o koutou huarahi, bei konei ra e haere ana ahau ki toku Atua ki to koutou Atua, ki toku Ariki ki to koutou Ariki kua tutaki te mahi tohu raua ko te pono, kua kihi kia raua te tika mete rongoman, e tipu ake te pono i te wbenua, e titiro iho te tika i te rangi, hei konei. (Waiata aroha). Tamahau ma e rauawatia Le waka. ka oti ka wa : l oki a tau ana ee i. E te Iwi e rauawatia a te waka, ka oti ka hoe kite taurauga ee i. Hei mihi iho maku ki aku mokopuna kia Rangitauira Te Aoruru Moanakiraukawa, me Turanga Tame Kiriini. E mihi kite uru e koa ana au, ki aku ra. ukura kua titi a iho ee i. E Piki e koa ana roto, ki aku raukura kua titi a iho ee i. Te Aoruru e haere ana au, kua mutu hoki aku ruaioha ee i. Te Aoruru e kia mau kia mau, ki o tipuna i te ao nei ee i. Iti kahurangi naku i*ai kite iho, hei tiki piringa ki tcnei uma ee i. Tera i te rangi ka kitea nuitia, tena ko te aroha ka kai kinoi roto ra ee i. E Pire e oku nei rankura, kia mau kite ruma i roto ra ee i. E te Iwi e bei konei koutou, kia mau ki nga kupu koi hinga ki raro ee i. Kia ora, kia ora, heoi ra na to koutou whanaunga karanga maha. Te Harapaki Tamaiwhakakitea. 0 te Iwi Hamua. HE AITUA. ; Hurae 25th 1903. Tenei te tamaiti meera ka tukua atu i roto ite pouri mete mamae nui, hei karere waha korero kite taitonga, mete tai hauauru, haere atu ra e taku karere waha korero, i runga i nga tuatea o te moana-nui-a-kiwa, raua ko te atua e takoto nei, fcomokia atu e koe te waahi tapu, i whakaaetia e te hunga nunui, ara, e noho maina te hunga rangatira, ara, nga tamariki whakaaro nui matauranga i to ratau tuaabu.

Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e pa tena ra koe, me o tamariki, nga tangata i kawea kite wai tohi ai, hei tangata pono, mo nga rnotu e rua nei, roe. era atu waahi, ma te Ariki o te ranoi koutou e atawhai iho, kia ora kia ora, kaati iho nga mihi. Utaina atu nga kupn ruaruanei, hei mihi mai ma nga whanaunga, me nga pofciki a te aroha, e nohcr mai rainga; matae nuoui o Aotearoa me te Waipounamu, e paiherea nei e nga taura aitua, ara, te nui o te pouri o te iwi o Ngatiapa, mo ta ratau mokopuna, tamariki, tungaane, ara, kiaPoaha Wiremu Ratana, hei mokopuna tuturu kia te Ratana Ngatiapa, i haere atu ano te tangata nei i Waipu Ratana, i haere ki tera iwi ona, ara, kia Ngatiruanui kite Hawera, he raruraru i pa ki tona tinana i runga i tona whakaaro, ko tahi pea te wiki e wehe atu ana i tana wahine me tana tamaiti. be tino whakarere taana i tana whaereere, eai ki tona korero ki tona iwi, heoi ka pa te mate ki tana tamaiti, ka tae he waea a tana wahine ki a ia ki a hoki mai, heoi ka pa te aroha ki a ia, heoi no te 8 o nga ra o te marama nei, ka rere uiai te tangata nei i runga i te tereina i te Hawera, ka tae mai ki Whanganui ka noho i reira, no te tereina e ahu ana ki Pamutana i te 20 meneti kite rima ka eke mai te tangata nei, ka tae ki tona teihana ki Ratana kaore i heke. no te taenga ki Turakicia katahi ano te tangata nei ka heke, rokohanga atu i reira te tuakana a Tahu Wiremu, me Tuiri Waitere mete Kekerengu Paki he Paparakauta te whare e noho nei ratau, i reira ka korero mai te tuakana, i Matene raua ko tana wahine i te kawe i tona tamaiti kite takuta. heoi ka hoatu e tona tuakana te pukapuka o nga rongoa o tana tamaiti, heoi ki ta ratau korero kaore i te inu waipiro i reira, ka ki atu te tuakana kaua raua e haere i runga tereina me hoki raua x raro ki Ratana, kaati no te taenga mai 0 te terema o te hawhe paani i te waru o te po e ahu ana ki Whanganui, heoi no te baerenga o te tereina katahi ano te tangata nei ka oma atu kai te karanga atute tuakana, e boa, hoki mai kaore i rongo mai, ko te rerenga atu kite bopu i te tereina kaore i mau, karere tuarua ano heoi ko te binganga ki raro. heoi ko te wiira mutunga o te kareti o te kiari na tera i patu, ka haere i runga i tetahi o nga kuha, heoi ka kitea hoki e nga Pakehao te teihana, ka whakaturia te tereina, heoi mohio tonu atu te tuakana koa mate, heoi ka tae atu nga Pakeha ka hapainga ake ka kitea kna mate, ka utaina ki runga kite tererna, heoi ka tobe ano te tukana kia waiho i Ratana, heoi kaore i whakaae te kaari, heoi ka patua afcu te waea korero ki Whanganui kia tae mai he takuta ki Aramoho, heoi ka riro tonu te tangata nei ki Whanganui, ka tae te tereina ki Ratana ka heke tana tuakana, otira i te haerenga atu ano i Turakina, ka haere atu te tuakana kia kite ka mihi ake, ka mea ake ano kei whea taua i naianei, ka ki iho te tuakana, kua wehe pea taua inaianei ka tae nei ki Rataca, ka heke te tuakana kite korero ki o raua tipuna, me o raua matua, me o raua tuahine, kaore tana whaereere i reira i te kainga ke o te Kahu, heoi kapa te pouri ki ona tupuna me ona matua, heci ko te kai tiaki i te tangata nei i runga i te tereina, ko te poata o te teihana, heoi ka roa e haere ana te tereina, ka korero ake te tangata nei kite Pakeha, ka penei ake e kore e taea e ia i te mea kotahi ano matenga o te tangata, heqi ka tae ki Aramoho kua tae mai nga takuta ki reira, ka piki ake kite titiro, heoi ka ki kaore e taea, heoi ano ka rere te tereina ka cata ki Whanganui katahi ka mihi ake te tangata nei kite Pakeha nei, he tino boa hoki ki a ia kurupai ani, heoi ko te hemonga ka uru hoki te matao, heoi haria tonu tia kite taone ki tetahi whare takoto ai, heoi kaore tana whaereere i kite i a ia, i tona hokinga mai me tona hemonga, me ona mafrua me ona tupuna, heoi i te ata o te taite ka tas tona tupuna a te Ratana Ngahma ki Whanganui me tona tuakana me etahi atu, heoi 1 taua rangi ka whakawakia te tuakana me te teihana mahita, mehemea he haurangi he aha ranei, heoi kitea iho ana kaore he mea i he, heoi no te paraire ka Haria mai tona tinana ki tona kainga, ki Orakainui Ratana i te tereina o te 12 i te awatea, kua tae mai hoki ona tupuna me ona matua, o Turakina o Whangaehe i mua i a ia, heoi ko tana whaereere kei te mahi i nga mahi a ona tupuna o mua, ara, i te mahi a te mata ki ta kiri, ara, i te mate kikino, heoi ka haria mai, te tupapaku i te teihana,. ka haere mai tona

tupuna i mua mete tangi mai te kauruacua nei, heoi katahi hoki ra ka ringia te taonga nei a fce roimata, ka pakaru hoki mamae o tana whaereere me ona matua tupuna i te mea he rakau ke kei te kitea atu, heoi pa nai ana te pouri ki s, ona tupuoa me ona matua i te mea katahi ka mate penei te tangata ki tenei takiwa, tetahi take i pouritia nuitia ai, he tamariki tonu tenei t-mga ta, he tamariki tonu hoki tana wahine, ka tokorua tonu a raua tamariki he mea ata whakamoe hoki raua na c raua tupuna kua rupeke kite mate, heoi ite rahoroi ka timata whakaeke mai a ona iwi tae noa kite mane tae noa kite turei, heoi ko nga, iwi i eke mai ko Ngatiapa, ko Ngawai r iki, ko Ngaraurn, ko Ngatiruanui, ko Rangitaane ko Whanganui, ko Ngatiparewahawaha, ko Ngatiraukawa, ko Ngatihine, me ona hoa Pakeha o tenei tangata, ko nga kaari o te teihana, me Matara Roia o Whanganui me etahi atu Pakeha, kaati he tamaiti uri rangatira tenei, he uri mokopuna kia Turi tona waka ko Aotea, hei mokopuna kia Ngawakataurua, he he uri mokopuna hoki kia Apahapaitaketake tona waka ko Kurahaupo, heoi ko tenei tamaifci he tamaiti mate nui e tona tapuaa he fcama'ti kaha hoki ki ce whakahiere i ana mahi kua paahi hoki ia i te matauranga kura, he tika hoki ona whakaaro koia tonu ki te mahi i nga mahi a tona tupuna kite taha Pakeha, he mohio hoki In te korero nupepa mete tuhitubi Pakeha, koia i mamaetia nuitia ai taua tamsiti, kaati ka mamma mai nei koutou e nga whanaunga i i,awhiti i te take mate o tenei tamaiti rangutiri, ko te ingoa o tona whaereere koTufcra W aka hei uri mokopuna kia Hakaranx te Rangipouri heoi tenei, i panaitia ai tenei tangata i mate i te tereina, hei tnpatoranga ma te taane ma te wahine mete tamariki o taua o te iwi Maori, kei waihoko te tereina hei huua ia taua, i te me? hoki kua hangaia e to taua Ivawanatanga aroha he pa tuwatawata ara hei arai i tenei kai i te waipiro. i te m-va hoki na taua kai ka mate etahi tangata i te waka nei i te tereina, heoi no te taite nga ra nei ka nehna te tmana o tenei tangat& kite moeng* ona tupuna ona matua heoi ano tenei. No te 21 o nga ra nei ka mate atu tona tupuna wahine, ara, a Erina Ratana Ngahina i tangi nui ano tenei kuia ki tona mokopunn, i te matenga i mua atu i » ai, ko tenei kuia ka 70 pea nga tau nuku atu ranei he kuia rangatira tenei hei tamahine kia te Waitere Marumaru he kuia whai tikansa no tenei iwi no Ngatiapa, he kuia e hapai kaha ana i tenei taonga i te whakapono hei taonga moona uri mokopuna i muri i a ia, ko tenei kuia i kite ano ia i ana mokopuna tuarua, heke ai ia kite po, otira mate rawa ake ia me ona matua me ona tungaane kua oti ia ratau ko nga kaumatua ote motu nei he pa tuwatawata mo nga uri whakatupu i muii i ratau, ara, huaina nei te ingoa ko Pire Kiore whakaora tangata, heoi ano e te Etita na te parekura aitua i tupono mai ki tenei wa poto koia ka tukua atu hei mihi iho ma nga potiki o te aroha. Heoi ano kia ora ma te Ariki kaha rawa nana nei nga mea katoa i hanga e whakakaha o koutou tinana o koutou wairua, kia tu kaha ai a te "Puke" i nga wa katoa na to koutou hoa i roto i te pouri mc te mamae nui. Maremare Reupena. TE WHAIKI TE MATAURANGA. Ayhangaparaoa Hurae 2nd 1903. Kite Etita "Puke Ki Hikurangi," e hoa tena koe me to Komiti, e hoamau euta atu ki runga ki to tatau maunga, ara, kia te "Puke Ki Hikurangi" nga kupu e whai akc nei. E ki ana tetahi tangata e kcre rawa ia e tuku i tana tamaiti kite Kura, waiho tonu hei hoa moona he tamaiti kotahi hoki, te ki a tetahi tangata kaore he tikanga nga tamariki wahine kite tukua kite Kuia, na reira kaore taku tamaiti wahine e tukua e au kite Kura, e hoa ma, no te tan 1885, ka au i enei kupu e korerotia ana e te tangata, tae noa mai kite 27 o Hune 1903 ka hori nei, i patai tetahi Pakeha kia au i te 27 o Hune nei, penei te patai, e hoa heaha te take o nga tamariki Maori i tae nei ki nga Kareti, ara, ki Tipene, ki Te Aute, ki Hukarere, nga mea wahine, te uokmga mai kite kainga Maori noho tonu iho ?ki taku tdtiro kei te ah.ua he aua tamariki, te mau o

ratau kakahu, kaa wareware kite here i o ratau neketai, na te roa pea e noho ana ki o ratau matua, pera toou ano nga tainariki wahine, kua wareware kite kootaa i o aatau makawe, taku whakautu mojtaua patai, he mea ano pea kaore e whakamaramatia e o ratau matua, te ahua o te noho i te kainga Maori, me te ahua ote hoki kite Kura, no reira i pone he ai. Na c hika ma kia marama'ki te patai a te Pakeha nei, mete whakahoki. anei hoki tetahi hei tirohanga ma koutou te haere kite Kura he taonga, te whiwhi kite matauranga he taonga nui whakaharahara, kauaka hei ki, na te Pakehs anake tenei mahi te Kura, kaore, na te Maori tonu no tua whakarere mai ra ano, no nga tipuna tuku iho nei, koi pohehe kite patai mai kei whea o ratau. whare Kura, kaore ia koe e rongo ana e ki ana be whare maire, koi ana nga Kareti o o tatau tipuna i whakapaua ai to ratau kaha kite ako i a ratau tamariki, kia whiwhi kite matauranga ko nga tamariki i u kite Kura ka whiwhi kite matauranga, ko nga _mea i hoki ki o ratau matua, kaore i whiwhi kite matauranga, ko nga moa i whiwhi :ca paahitia tetabi hei taagata korero wananga, ka paahitia tetahi hei Takuta, ara, hei tohunga Maori, ka paahitia tetabi hei kamura hanga whare, hanga waka, ka paahitia tetahi hei tohunga karakia paahi taua, mete wahine whiwhi kite matauranga, ka paahitia hei whatu kakahu, hei mabi i nga tini taonga a te Maori ka mahue ake nei ia tatau, pera tonu hoki te whai kite matauranga ote Pakeha, ka puta i nga Kareti ka paahitia hei Roia tetahi, hei Takuta tetahi, bei Kamura tetahi, hei Minita, me era atu tini mahi a te Pakeha, e whakakoromakitia nei e te _ngakau, kia whiwhi koutou mete wahine i whiwhi kite matauranga, ka paahitia hei whatu t >kcna me era atu mahi, na ki taku wbakaaro he rice tonu te mahi a o tatau tipuna Maori, mea tatau hoa Pakeha, ma hoki me"Kara ka whiwhi kite tika, kaati heaha ia nei tatau ka whakabe ai tetahi kite mahi a tetahi, ki taku whakaaro vvaiho te tahae kia tahae ana, heoi ano ma tatau he titiro, be whakawa hoki, kite kitea ka tahae pangaa kite berehere. Ka whiwhi ia kite utu ote tahae, mete mahi tohunga waiho kia mahi ana kite tupono kite tika koi ara, ki tetupono kite he boatu nga kupu taunn, me nga kupu tawai ki tona kanohi, e kore '-a e kaha kite utu kauaka te kupu e hoatu i muri i te tuara, ahakoa eki noa ana tatau kei te pohehe te Atua, maku noa e ki kaore te Atua i te pohehe, ina hoki kaore he tikanga penei a te Atua, ko nga tangata e whanai: ma: ana ki teoei ao kia rite tonu te ahua, me nga tikanga kia rite tonu, ina tonu he tr.uira ma tatau ko a tatau tamariki, kotahi te papa, kotahi te koka, he rereke te tama, he rereke te tamuhine, he rereke te tuatoru, mete tuawha, me nga ritenga hoki, he ahu whenua tetahi, he mangere tetabi, he humarie tetahi, be haututu tetahi, mehemea kaore enei ritenga huhua i homai ete Atua kite tangata, penei hei aha nga Karaipiture, me pewhea e tika ai nga kupu o nga ture kotahi tekau i homai nei kia Mohi, ina hcki e ki noa ana 1 te ture VI kaua e patu, i rongo ake au na te ringa kaha tonu ote Atua i wbakangaro a Horoma me Komora. E ki noa ana i te Ture VII kaua e puremu, i rongo ake au he wahine puremu a Eahapa i wbakamaharatia nei e te Atua kia huna ia nga cutei, e ki noa ana ite Tore VIII kaua e tahae, i rongo ake au i tarewatia ngatahitia ate Karaiti me nga tahae, otira i puta te kupu a te Karaiti ki aua tahae, ko aia nei korua nohoai kia au ki Pararaiha, te rongo o muri nei kei re'ra tonu aua Katuarehe nei e noho ana, kei te whare whakairo, kei te tatari mai kite hunga e haere atu aha. Me mutu i konei. Na to koutou hoa. Manihera Waititi. HE PONO HE WA WHAKAMA TENEI. He whakaaronga iho, be maharatanga ake ka ohorere te mauri, ka kitea he pono te kii, kua aua atu tatau kei roto i te wa o te whakama e haere ana, rite tonu pea-mete mea ko te wa 1 a Iwi raua ko Arama, i roto i te rau Piki e tu whakama ana, i te wa o raua a tu tahanga ana i rcto ite Kaari o Erena. Ehara i'te mea ete Iwi he tu-tara naku i to tatau nei whakama kia kitea mai e tawhiti,

engari he whakakorikori, he "whakaoho i te rnauri kia maranga kia whakaaro, kei pehia tonufcia e te hiauioe, e te ruuha e te iwi-kore. mete whakaaro kore, kuawhiwhi o tatau waahi i nga taoQga nunui, kua kai tatau i nga kikokiko mata, me nga kikokiko maoa, i kohuaiia rnai i tawhiti-nui i te honoi-wairua, kua kai tatau i te kikokiko i taurakina kite huka-papa, kua kai tatau i nga wai ma, i nga wai whero, i nga wai pango i roto i te kohatu, kua tu whakamakiki tafcau. Kua whakauhia, kua manaakitia, kua atawhaitia e tatau o tatau tinana, kite huruhuru hipi, kite hiako kau, kite katene kite hiraka utu nui, me era atu mea i waho o te tinana. kua noho tatau i roto i nga whare maitai nga matapihi, nga tatau karaaihe, kua moe tatau i runga i nga peeti ngobengohe, i nga pera whakairo k; te aho whero, kua kai tatau i runga i te kaupapa, he mea wero kite matarau te hoaketanga ki roto i te waha, kua haere tatau i runga i te uira, i te ahi, i te wai koropapu, kaa.rongo tatau l te reo o tatau boa e korero ana mai i tua o nga maunga tawhiti, i tera caha ano hoKi 0 nga moana, ina roto atu i te >vai, ko te matauranga tenei e tahi ana i te ahua, mete atahuatanga o oga mea tuatahi i roto i te ngakau, kia kumea mai e te hiahia mo nga mea hoou, te kainga na te atahua o nga mea hoou, i memeha atu ai cga taonga nunui o t? wa tuatahi, mete timatanga ote wa tuarua. Ehara ite kupu kauhau, ehara ano 1 te tikanga i wbakatakotoria kia pera, engari na te pai ake o te whakaputa-ke-tanga o aua mea ra ano, na konei hoki tatau i mohio ai kite whakama, na konei hoki i kore ai e hoki whakamuri te mahara, hei kukume mai ano ite ahua mete tinanatanga o nga mea ote wa tuatahi, na konei hoki i kore ai e mohiotia kei te tautohe nga mea o te wa tuatahi, kite wa tuarua, kua tara-maro hoki nga mea tnatahi. Ina hoki ra ko te konohi e titiro ake ana, e matakitaki atu ana ki te ahua o nga mea e puta hoou mai ana, ko te ihu e hongihongi atu ana i te kakara, ko nga paparinga kua buia e te hiahia kata, ko nga taringa e wbakarongo reka ana, ko te waha e whakapakara ana i te reka, ko tengakau e hao atu ana kia rahi, kia maha kia, nui, kia tatu ai nga mah&ra, mete hiahia nui atu o te ngakau. Na wai hoki i wbakaiakoto te whakaaro, kia whaksimutua nga rakau o tu, o te wa tuatahi, oga toa rere moana, nga toa piki rakau, nga toa mahi kai, nga toa haaro wbitau, nga toa tarai waka, nga toa a-ata whakanobo i te teka o te koo, nga toa taa kaharoa, nga toa whiri taura, nga toa waha kai, nga peka, ara, wahic. nga toa toko o te haere tawhiti tutaki whanaunga, mete tutu taua, me era atu toona tini o nga mea kua memeba atu, kiia kore i to tatau wa, he mea kua tara-marotia ki roto'i te ngakau, me nga ringaringa. te mohiotia na wai ra tatau i tute, ki l taka ki roto i te whakama, no reira. 1 kua ake ai na nga wa. E whawbai ana hoki nga matauranga, e peehi ana i te atatiua o nga mea tuatahi, kia watea mo nga mea boon. Te matauranga i puta mai i te kura. Ma wai hoki e korero tenei taonga nui o nga Iwi nunui i raro i te ra, heke ana te matauranga ki raro i nga waahi pouri o te whenua, o te moana, piki ana wbakarunga taea ana te wa o nga kapua, tioro ana nga pa kohatu tatau rino, o tetahi Iwi o tetahi i tetahi, kake ana te mana mete rangatiratanga ki ruaga tau-wharewhare lho ai, otira tenei te mea hei whakaaro, hei titiro mo to tatau nei whawbatangi atu ki tenei taonga, ko tenei, kaua te matauranga i hopukia l te kura e tapukea, kia ngaua e te waikura, kaua hoki e puhia ki nga bau, ki nga kapua ranei o runga artu i nga ha*:, kaua hoki e puhia ki o koutou inatua, kei. mohio ratau kei te wbaihanga koutou i te pa, hei whawhaitanga atn kia ratau, a, ka whakaara pa ano hoki ratau hei awhraa. ia ratau, whakaaro atu kia ratau,iki te tini rawa o nga mano tau, me nga i puritia mai ai, i whakaakonaiki o ratau tikanga, me to ratau ahua, e rnau nei i runga i nga morehu o to ratau whakatipuranga e ora nei i naia nei, kaua e puhia ki nga hau o te waha. Engari puhia o koutou matua kite mea whakatinana, ara, ki nga whakatinanatang o te matauranga, i hopukia mai o roto i te kura, kia pera te taunga iho ki o ratau aroaro mete pipi i haria t te,karoro. i whakataka iho i te takiway kia tau ki runga i te

fcuapapa, kia pakaru te anga, kia taea ai te kai'o roto, ahakoa iti to kai o roto, koi ana, ma te vhakama, ma te mina ki nga mea hoou ratau e patu. takoto wharoro aaaratau nie o ratau tikanga i o koutou aroaro, ko tc kapu tuatabi tonu kia koutou., ko tenei, "E fcika hooki, harainai e hika me to tana nei taonga." Ko te wbakaaro teiiei ma nga t.i- ------... i mariki bo whakamakanri l to rata.n a!ma, ni2 o ratau tikanga, ki nga mea whai tinana i man i te ringa, whakarnangevelia ratau ki te raahi, main a ki runga'i to lleriwe, kua. ngakau kore hoki ratau kite boiho, kite paki. Kite ngakau kore ratau kite lleriwe, ur.aina ki runga i te Motukii, kaati te. patu i 0 koutou matua nir to ratau abua, a.wna ratan kia uiobio ki fee ka p van, akoua hoki kia mutu te aroha ki nga taeaariki, kia moh;o ntau ki nga tikanga Pakeha mo aua tamar.ki, abakoa kei roto te Pakeha i te mom e tu ana., ka tukua tana taniaiti kite rapu oranga atu mona, ana tnpuno atu kite bee ki ora ranei, ka tup mo kite tika ka mnhio re matna be fcam.u.i na ana, kola tenei to te Pakeha aroha ki tana taniaiti, ko te pntanga ake i roto i tana, kuba noa ;i,t;i i a ;a. koia ten A i te mea na an:', nga tamaiaki i p i.tu. na te iii:iu tonu o te aroha o nga mama ki i.ga tamariki, kei te mahi tonu ratau. kei te pupuri i nga tikanga,- a tamai aroha. kite tangata. abakoa no roti. ahakoa no tawliiM te tang.iia, ki ta ritenei ia rat-nn ku*. mum te wa tuaiabi, kei teju hu >ioi rna iho ratau 1 tenei wa. a, be p::i:o kei te tu wnakama ano hoki ratan, am, tatau ngatabi, ko te waalu tenei kei te man. I-ia hoki ka puta mai nga, t imariki i to kura, ka konobi ano ki nga matna. me ie aroha to mi o nga matna .-.a v» nail gai a e nga m ah a ra aroha o nga m >.tn a k: te k ti, kite kakahu. kite wahina. ka moo i te wibine nga mea i p>ra, ka noho noa iho nga mca i noho n-»a iho. ahakoa pa.i ahakoa Kino nga mahara o tc tamaiti ki nga matua, ki tona tinana ake ranei, otira ko te kupu k:'!i:», ko no nga maiaia is. Iw, kaore i ara ro nga rnmariki ano to ra t.i a manara koiv, iaa licki be tokomaha nga mea i whiwni ki tc ingoa kino, no nga na anrunga talntum, h:> j iv.-a k-'.haici e o ratau hialna ai<e ano. "v[y korero ake i k.vi-.a let till kaum : tna no te Tai-i-awbiri. i tnku i tana, taniaiti ki ie kara., no te wa i mutu ai ce !:• t:*a. ka. ho.u ki nga matua i te kaiugL. i wa ka to.io a.iai to papa kite tamaiii, no te tononga atu kataiii ka w::akaiuua <• t:» tamait:, ' ko tem:a i- : ;ia. p katabi Le kvainataa. ka mea-nin, e ta.nia. naku k:a- i inku atn i\i t-«: kura, ki ie ra.ou i t-f •narauraviga kia r;ro .nai i a M>e, bei'taonga mon. kaore !<<"»•..• l tukua e an ui te a ko kia mobio kite pura.n p " " k;i wnaic.aboki mai ai ki a an, kataiii ano te icaumalu:i nei ka a::e m.nae. ane. kataiii ano an Ma kite i toku !•:uaretanga. i wliakapaua a an toku ka 1 ja kite tnku i ten": tanga.ta kite raoa i te Luoinotanga. nV' tai-cu aaha kit rapa i te moni, i rnnga i toku vvera«veri. alee, i naianei te p.;tanga mai ki a an o take. kaha. o tak i wei-awera, he oariri p kataiii ano ka wbakatanki te koroua nei. he tipua be tipua, kataiii ano te ma.bi aataia he ke.ra, he tikanga ko i tukna atu ai, te pufeanga mai be tikanga ke. E korero ana tenei korero mo te ke.pu nei mo te ku'nu, i roto i nga maiau-ranga taa-iti, ina roto mai i te kura, ko nga tamariki i kuhn. kei te puta ki wabo o te Korero nei, en< r ari mo nga mea ano i patua e te aroha o nga matua kei konei hoki te nuinga o nga tamariki e has re ana. E ki ana aliau i konei, mei. kore te aroha o nga aiatua kua rite tonu nga tamariki Maori ki nga tamariki Pakeha te kaha, kite kubu noa atu ia ia, i mutu etahi tamariki Pakeha, i te karaihe tuwba, tuarima, tuaono ranei, ka puta ki wabo ka kuhu tonu na te aba i kubu tonu ai, na te kore aroha o nga matua ki nga tamariki, abakoa i peka tatau na runga i tenei abua o te wa tuarua, kihai rawa iatau i puta, whakakaputa tonu mai te whakama, i mua i nga konohi, he mea na te kaha o te ngakau kite pupuri i te aroha, mete mea he paoa ahi. e tirohia atu ana i tawhiti, e kokiri ake ana i te wa kai nga, ko tenei anake hoki, e pe.'hi nei i te ngakau whakahohoro, he ahakoa ra e nga tai-tamariki, tahuri atu ki nga wa e heke mai ana, ka tahuri ake ki nga matua mete ra e ana i te pae, ngaro ake he tete kura, puta mai he tete kura, mo koutou nga ra, kua hoki te kapehu o Horouta ki tawhitinui, kua mutu te rere moana, kua ngaro nga tohu toka ika moana

kui ngaro te tutu rangi o Taane mann whakahere tuatabi o te whakahei, kaore be mea i mahue iho he.i taonga. mo koutou, he tipatipa noa nga mea i rongo na kontou e kob'obio ana, kua riro ke te wananga te tuata te kura tawhiti, te inaikiroa, te kaunoti, kua hoki kite unmga tapu, mai tawbiri !iangarengere, ko te moana nui a Kiwa anake e tirohia ake nei, kei reira a Tutarakauika, te-Wc-henga kauika, ko nga wbakatangiuingi. kungaro, kaore e kitea e koutou, ko nga wbetu mete ika o te rangi e tirohia ake nei ko te r.ia wai. ko te rua ahau, kc te. h ieata tukitnki waka., ko te kauu tahere i te ata tu', ko ta ika rere, kapo'nau. ko te ng.vru tangi i te akau, enei nu:a katoa, be reo, e kort-ro ana mai kite tangata, ano lie kupu tuhituhi, e tirohia ata ana e te konobi, mobio tonu ki nga kupu, te pa: to ora, te mate mo te tangati, nga mea o te wai. nga, pua rakau, nga, mea o te takiwa mete rangi. lie ivta ntimii katoa, tangatanga ana k; o koutou matna i nga wa o uiua. t'.aiei ranei ka.i te man ana. rata, e ki ana. ahau kaore, heoi ana.ke te mea i mahue kia tata.ii, ko te Mauri ora anake e mai.ihe nei te taniaiti, ka mea iho te w'n;.ea, Tihere Mauri ora ki ie whai ao ki Lena ma,r.i.ma. ku tenei aiiake, ara ko te .'•lanr; ora, noa iho, kaore tenei, te waaiao k - te ao maram a. Ko ngi kupu liuniii o te tai'.gaengae i te taniaiti kua nga ro ko nga tangata j Kite i to mua alma taiaariki maana e kite te '-ereke. i to naianei tu tamariki, i kite ano hoki ab an. Xm TA:-ta:u.\I::!;I. :vto nga wohenga. e rua o nga. iai-tamanki tenei waal'.i o te korero n.e;. me kii i konei, ko te webeiiga Laatabi ko nga mea i pata mai i te kura-, ko te webenga tuare.a me kii, ko nga tamariki i wbiwlii rawabo i te mo!.:O'anga i na roto mai i te pai<a; i ' te uaini l t" kaha. Kataiii ano ki a au te wbawh:ii marama, na te wehenga tuat.ilii, kite w-j'ie-liga tuarua, ara, ko nga tamariki kaa m. ;tia k: te main, Kaore nei i aim mai i te kura. e taea aua e ratau te main, kia pal a mai to laii ia tekau, tc oiio tekau. te warn teis'an pa una., ,i roto l nga mai'aiaa e wlia. oura kei hei. e •puia ana, kei roto ran a; i te rua kei nga matua ranei, kei ilea ranei e piuu ana, kong i t lui ii*.ki kei te utah; moni, ko nga mama k< i roto i te tara e iigalu ana l te kai mo nga r i, me nga po roroa o te botolce, tena, ka hoki m ti nga ta.iiaril-.i i.ae taana inoriri nooii, ka. pu :a! ki ilea, e ka puKai atu ki roto l nga Lioteera,, i nga papa ivibi, i nga teepu p;rio:e, kore rawa he pabanga e tae k> nga matna. hei aha tena. ki nga matua, tu tonu tera te arona i roto i te nga.caa, e war i m irona e noho aua nga, tamariki i runga i te aro'na o "nga matna, Ka p;u:t ki wabo i nga marama. e wiia ki a ratan main, iio reira i kna ake ai, vbakaiuukanr.tia a wabo o ratan mahara, ki nga taong.i mtiiai kaa mau ia kontou. i rnnga i te nana l te kaha, i te inatauranga, mete tohu taonga, kaua e napannga ie kna ivtamni o nga matua, hei hinoki. i te moumen taong.i o nga uaiiiaiii\., U'l-uu u.iuii.i tonu ake kui koaioa, wbaKatammiki, wbakatupato ai, nga mea whai wbakaaro. ki nga niea wbakaaro kore, nu nga tamariki e hopu nga tikanga wiiai wbakaaro, hei wimkakapi mo nga tikanga wbakaaro kore o nga matua, 0 te wa tuatabi, penei nga.ro ake nga luea o te v/a tuatabi, l te atahua o nga mea o te wa tuarua. ki a au nei hoki, ko te aroha nui anake o nga matua kei te pupuri. kei te inkutuku haere i o rauan mahara. he ahakoa. hei pai pea, mo nga tamariki te pakeketanga o nga matua, a, hei pai hoki mo nga matua te wbiwhinga o nga tamariki l;i te matauranga, mete tohu taonga, tena ia na, whakatangata ke, e kuhu ia koutou, he wnakatanki ano to koutou, te kai o te po he moe, te kai o te ao i te wa o te ra e wbici ana be main, te hua o to mauri mata tu be kai he ora, he ariki koutou, he alia nga ngangara, i wbiwbi ai i te mahara, i te tupato. kite kohi kai mo taana rua ; he ariki nei hoki tatau kia ratau, no te o roko hanganga rano o te ao, a, koa ratau mahi, me to ratau tupato hei whakaatu mai, kei roto tatau i te wiiaKama e haere ana, otira i tenei ra, naku katoa nga tamariki o te mctu, ahakoa i te kura, ahakoa 1 waho, ko taaku kupu whakatuputo, mo koutou, kua taka to tatau whenua ki raro i te ture whakanobonolio tangata i nga tail e haere mai nei ka pakia te whenua e nga uiano me nga miriona tangata i whanau mai i roto i te matauranga ki nga mahi e ora ai te tinana, e torn nga ao, o te iwi Pakeha e no-

ho nei i 'raro i te ra ; tuataki, ko tenei ao e oohia nei e tatau. tuarua, ko te ao i raro i te wkeuaa. kei reira era ruancy miriona tangata e maki aoa, tuatoru, kei tc ao o nga nmana, kei reira era niauo miriona tangata, taaua Liuho, taaaa moe, taana Ka:, taaua riri ki nga luatea, taana wbawbai k\ le tangata, taana male, laana ora, kaati i ttnei wa kua takahi atu o tatau waewae, k; te kurupae Luataki o te arawbata o i.eaei ao tuatahi. kei te viriwiri ton a nga pona, na te aiia i wiriw-ri ai, na te rere nui o nga mabara !-:s nga inabi abuareka, ukanga kore noaibo, na te ruku raku tonu ki roto 1 te waipiro, kara okeoke ai. T;-: Nut.NO A Aivic o xa KAI waumko. lvaa tae icuui waabi kite wkuijuitanga rawalanga. o to tatau wbakauia., e rite ana tenei take toona kaha, ki le kai a te a'tn i te wiuiro, nga taonga mete tinana o te tangata, paa aKe l te waipiro te kai. abakoa pehea te iiketike ole whare, ahal.oa ki a roto ite taonga. ki to ta,;i to kora o to waipiro ki rnnga, pau aKe. nga taonga kaioa, apiti atu ki te tiuana o Je tangata, Ko nga pungarehu aliake eid tea. Kua pa tenei male ki nga tangata o mua atu ia. k.>utou, i runga i te titiro a te konolii, pai tonu mei bopakia e nga mabara, kei wbakatupato ia tatau i<u v.era l te abi aLe waipiro, kite ata wbakaaro tatau kite alma o tend mate, Una e kite a. katahi le mate vhakaboubou raw a ko tenei, i i:ga mate na tona kaha ake l kara mai, ina boki kaure e i\ re mai le weiii ina. kitea atu e iioni ana i te wbenua, e raaki alia, e papatu ana. e taka ana l rnima boiho, u kawea. ami nine; ki nga wbare in reheiv, mi aim teiia rere tonu am ki roto i te mnra, ahal.oa i kukuti te ki.noin te ringa te waewa.e raiu: i tonei abi, kaui'e e tukua e ng.i maiuira. uia mahii-c-ei'a nav. e. ka rere atii ai ano ki roto i le iuui';i, na tcuei aliua, k;i rangona to ivo o t.e tiuv'e taiigi ana kite tangata. eKm me mai ana ite tangata, o pap uv ana ki lahiki ole niura kl te ao mararna, kaoiv e raa tupu te wbenua, te karaiviic l tenei alii, eii.ira. l te m:-a ke! an imaKe le mobio-..a.ug l, i tub: ai a!ia:i i tenei take, eiigari na Le vna.-iarnnga aKe. Ka p-'.ta ma; te arnlia, Ko to.\U ngaKau U ; ii Kia tipu k.'utoa bei tangata. l roto i nga iw:, ka tupu tatji nei kouiou, me nga iue;i k.i te iia.ere mai ai tenei wbeuua. a b; ; Kahaid ano noki i t-.; iv.iWai taim.ata, i t.' \'\ oaKapap i o kou.i-u t.ip'aiia mi ana l t .;;alii ..ualaiu tenei wbe'.iua, l ro'.o i te :'e.e'i\ l t-.' maia ritau u haei'..' ana, n-'. t-* '.n.i'.va-n'.n. na iiaua. na te kaha. le p; »' p). v.'i'.ili ami. Le im -li• ■ a'.vatea, ko te koiMrri o t:«aa fa l:'.;ira!ii, i ni ai o L'ala.u \v;.iAV:.e kl tciiei wbemia. kd run e'a i.i. k'.niLo.i «.* \v:::.i an:'., ku. nia'a te manal'a id taua ra, wba'ehia. r.'a te .nana o nga tan b-i whakamabai'a, is: a Km.l.m ur:. me Koiv ri'aii e madara k; v n'.'.i «• t.-.* kore-n-: o tana i a., a. ka w bak.airo i t.-l :bi ?;kang.i v.-baka-nia i i arat a uga. p i l.g i :wi o ti lieke tuaru;.>, L'al-.eba, e v. inka-nra i n'pir: llei mo u: ra t;.ata:;i i i:: ait, f.nau oena- id tenei wbenua. ilia eke fcs .'e i'liiu '.'••kau tail, o',-:ii biabi:; k;a wb;ik';iaL koaiOii ;IKU I;\niai' ; - ks ta'iuri ke ile kai i 'e waipir... n:e te rak.; mai i le iojiu ki i'e o i ng.i papa reim. jioiuo i ; . tika ana ano p-a !\ia v.'buk:iuiarama alrau i kone; mo te laik'. 1 i;io.ii I\i nga purei boibo, ko nga papa reiki kei tnku robe, ara, re takiwa. o Tamatvu. e tae ana kite wba nga p.'.|>a reibi. ko nga reikilanga. i roto i te tan kotabi, e tae ana kite 10. ko nga tangata Maori o urn ana i U keela \ te reil'itanga kocahi, kei vunga atu l le "200, ko te. ko'ni a te tangata i te keeti i te tau kotabi. £1 5 0 lull katoa te kobi a te rua ran tangata mo te keeti i te tau kot.;bi, x'i-'iO. i te riuia tau tuatabi e tae ami te kobi a toku takiwa kite .61,250 patina. Ka waiho noa ake c abau nga moni e wbiua ana ki runga i te imbnii, e niohio ana tatau kite wkakahaere o ten a webenga ote kaute be pauna tonu te wbakabaere, kei tenei webenga nga niano pauna i te tau kotabi, no nga keeti anake tenei wkika kua tubia ibo nei e abau. bci wbakamabara ki nga tamariki, e lnolno ana ano abau, tera nga tamariki wbai mabara i roto ia koutou e cko rere i te wbika o te kobi a toku takiwa 11:10 te purei hoibo i te tau kotabi, be abakoa, kite ute mabara ki to koutou pa wbakaora, ara, kite pi re kiore nei mete Kaunihera Wbenua, be wa toona ka kore atu tenei wkika i runga ia koutou.

Te pire kiobe. Kaore pea e maha he kupu mo runga i o koutou pa whakaora. ara, i te Pire Kiore, o te-tau 1900, mete Kaunihera whenua kua toha atu hoki, kua whanui ki runga ki nga moutere o Niu Tireni, a, mete wai e rere tonu ana ki roto i nga taringa, iiawa i ia wa, tena pea kua kite koutou i nga kupu o be whaikorero a te Minita mo te taha Maori, mo runga i o koutou pa whakaora, kua uru koutou kei roto i te pa, ko te wuruhi kei wa* ho e miti ana e ngau ana i nga tu watawata kia pakaru, kia uru mai ki rote, e ki at\a hoki aia tera tetahi tikanga na nga iwi wbaka tipu hipi, i nga whenua wuruhi, kaahiahi ka whiu te tangata i ana hipi ki roto i te taiepa, tera etahi reme i te moe i te taha o te kohatu, te marangatanga ake, kua ngaro nga katua mete nuinga ki roto ite taiepa, ka haere atu nga reme nei ka tara pekepeke haere i waho o te taiepaka maaha ra hoki mo ratau kaore i uru ki roto i te waahi hemanawa, kei te kite ano tatau 1 te reme, e tara peke ana, e whakatitiko ana, otira tenei te mea, no te putanga o te wuruhi e haere mai ana ka rere nga reme nei kite taiepa, te taenga atu kua kati ke te keeti, kuhukuhu kau atu i waho, te hopukanga iho pau ake, a, kua rongo hoki tatau i nga whai korero a nga wuruhi, me turaki atu o tatau pa, ara, o tatau tikanga kia watea ai tatau ma te Pakeha e whakahaere, ma te Pakeba e tiak?E boa ma e aku tamariki, e koutou katoa, ma wai e whakaaro nga ponoo te kupu whakarite, ma nga wa anake e ahu mai ana, e kore hoki e hapa ina hoki tenei, katahi ano ma nga Wuruhi e tiaki te Reeme. He ahakoa hei kupu whakamutunga, whakaaraarahia nga mahara kia oho, he kia kaati noa nga Reme te tarapekepeke i waho o te taiepa, haere ki roto i te pa ai. Hei konei mutu ai, kia orate kai whakarere i te waka. - Ihaia Hutana. Waipawa Akuhata 7th 1903. ETAHI MEA HEI WHAKAARO MA NGA MATUA 0 NGA TAMARIKI KURA. 1. Kia ma nga tinana me nga kakahu o nga tama-Liki. 2. Kia rua kaukaunga o nga tamariki ki roto i ce wai mahana i te wiki. 3. Me paranene mo runga ake i te kiri, ka kakahu ai i etahi atu kakahu, kia rite te mahana o te tinana. 4. Me mau puutu, tokena hoki, a kia maroke tonu enei. 5. Kaua e tukuna kia haere nga tamariki kite kura mehemea e maku ana nga kakahu. E kore te tangata e pangia e te mate mehemea e mahi tonu ana tana tinana kia mahana, engari kite noho ia i roto i aua kakahu maku, kaore ia e mahi ana kia mahana tana tinana, katahi ka tuhera he nuarahi mai mo te mate. 6. Kia makona nga tamariki i nga kainga katoa,- kaua e tukua mate kaitia kite kura. 7. Mehemea e tawhiti atu ana te kura i te kainga, hoatu kia nui he kai ma te tamaiti hei hari. He nui rawa nga tamariki e kite ana au e mate kai ana i te kore kai o nga kainga, e whaKapaua ketia ana pea nga hereni e nga matua ki nga Purei Hoiho, Piriota, mete Rama. Ma nga tamariki c ora tonu ai o tatau ingoa, heoi kia kaha te tiaki i a tatau tamariki. 8. Ka ahua mate ano te fcamaiti kaua e tukuna ki -te kura, a tikina atu he Takuta hei titiro, pai ke atu hoki te hoko rongoa mo te tamaiti kia ora, i hoko kai ma te tangihanga i muri o te matenga. Na ta koutou tamaiti aroha. Na Maui Homare. RARURARU REHITA KURI. Horowhenua Akuhata 6 1903. Kite Etita ota "Puke Ki Hikurangi" he whakaatu kia mohio ai nga tangata, ki tetahi i mahia kite takiwa o Raukawa, ko etahi tangs ta e whakapehapeha ana kite Kaunihera, no tenei rangi katahi ano ka kite, ara, tuatahi ko H. M. Tatere tetahi o- nga kai Rehita kuri, i whakamanaia e te Kaunihera hei Rehita l nga kuri. no te haerenga atu ki tetahi kaumatua kia ana kuri, ki mai ana kaore ia e utu, ko ce ingoa o taua Kaumatua ko Akuhata no Horowhenua, e rua taenga atu ote Tatere kite tono kaore i whakaae, katahi ka tukua ete kai Rehita kite Tiama-

na o te Kaunihera, kia whakaputainahe Hamene, katahi ka meatia e te Tiamana kia rua nga Hamene, e rua hoki ona kuri, ko tetahi o nga kuri be kuri ma ifci, ko tetahi he kuri nui tonu, kaati no tenei rangi ka tuhera te Wnakawa hara ki Rewini nei, ka tae kf nga keehi nei, ka mutu te panui atu i te ahua o te Hamene, ka korero ko te Roia o te Kaunihera, katahi ka uia atu e te kai Whakawa kia Akuhata, penei he tika he kuri ma iti tana, katahi ka ki atu ae kua mate, ka uia atu ano penei no nahea i mate ai, ka ki atu no te 80 o Hurae, kaati ko te Hamene no mua afcu, ara, no te 29 o Hurae i hoatu ai ki a ia, heoi whakataua ana tehee ki a ia, ka mutu tera keehi, ka karangatia ano ko tetahi o nga keehi mo tetahi o ana kuri, ka uia atu ano e te kai Whakawa, penei he tika tetahi o nga kuri, katahi ka ki atu ae he kai tiaki tonu noku tera, heoi whakataua ana te hee ki a Akuhata. Kaati no konei au i tuhi atu ai ki a koe, penei kce ka pai kite panui atu i tena panui, hei whakaatu ki cga ta, kite kore e Rehitatia a ratau kuri, ka nui ke ake te utu mo nga kuri ina Hamenetia, ma koutou hoki e titiro ki tenei i runga ake nei, e rua nga kuri, i nuku atu i te pauna te utu. Na e te Euita te take au i tuhi atu ai i iena reta, he mea noku kia kite etahi, kua pa he whiu ma te Ture ki nga mea e takahi ana i te Ture, kaati mau hoki e whakamarama atu, penei ka pai koe, ko au hei tuku korero atu kite "Puke" i nga korero o tenei taha, ara, i nga mahi me era atu, heoi ano. Na Rere Nekitini. [Ae, e whakaae ana au ko koe hei tuku mai i nga korero o tena taha. "Te Puke."] PATU KIORE. No te 14 o Hune nei i timata ai te patu Kiore o Taperenuiowhatonga, kaati i te niarama o Hune ka mate e 22 nga Kiore, i te marama o Hurae ka mate 19 nga Kiore, a, na nga kuri i patu e 4, hui katoa nga Kiore i mate, e 45. RONGO KORERO. Kotahi tetahi temaiti ka 10 ona tau, he kai hokohoko maati, i hopukia ia e nga Pirihimana, mo tona kohurutanga i tetahi Kchnngah; nga paku, ka tekau marima ano nga marama ce pakeke, ara, i penei te kohurutonga a taua tamaifci i taua Kohungahunga, e ana taua Kohungahunga, katahi ka peke atu te tamaiti nei, ka mauria te pepe nei, ka tae ki tetahi waahi kirikiri ka karia he rua, ka tuhera, ka komofcia te pepe nei ki roto i te rua, ka uhia iho te konobi ki tona heipine, katahi ka tapuketia, mete tacgi tonu ake o te pepe nei: te wa e tapuketia ra ia, mete rere hoki o nga waewae o te tamaiti nei kite kiki mete cakatakah' i taua pepe, a, ngaro npa ia, te mutunga o tona mahi, katahi ka whakapipitia e ia he kohatu ki runga i te rua o taua tamaiti. Ka ahua roa i muri iho, katahi ka peke atu ka mauria te tamaiti ora a tetahi wahine ki reira ano mahi peratia ai e ia, ka kitea e nga tangata i konei taua mahi km) a taua tamaiti, hopukia ana e nga tangata, hoatu ana kite ringa o te Pirihi, no tona maunga, katahi ia ka korero i enei korero kua tuhia i runga ake nei, engari kite titiro a te Ture, tera ano etahi tangata ke, kei muri i taua tamaiti e whakahau' ana, kia mahia e taua tamaiti tenei mahi kino ki nga Ko'-ungahunga. WERA I TE AHI. Kofcahi tetahi whare puni l wera i te ahi i Kairau e tata ana ki Nuparemata ko taua whare he mea kite mai e tetahi Maori i tawhiti te weranga i te ahi, heoi ko tona ornanga atu ki taua whare e werangia ra e te a.--hi. Te take i wera ai taua whare l te ahi, he tahunga na tetahi kau matua Maori i tona ahi ki roto i taua whare, he rere anake te kora o te ahi ki tahaki, mura tonu atu nga whariki, kai atu hoki kite pakitara o te whare, he nui ano te kaha o te kau matua nei, kite tinei i te mura o te ahi, heoi kihei rawa i mamate te mura, ka he-manawa te kaumatua nei i te auahi, ka kore hoki e mohio kite waahi l te toa, hei putanga mona ki waho ka hingakiraro i te pukaa, ko te rerenga mai o tona iramutii i roto i te mura o te ahi, ka mau kite kaumatua, ka to ; a atu ki waho. Ko te kaumatua nei ko Kehuru Le ingoa, ko ona tau kai ko atu i te 70, pau katoa nga huruhuru o te mahunga me ona pahau hoki i te ahi, i pahuhu katoa nga kiri o

te tinana mete konohi boki ite kainga at« ahi kpati he Karaitiana kai te rongoa i a ia kite hinu, engari kite ki e kore ia e pai, I te mea i tino hohonu rawa ata te kainga a te ahi i4ona tinana. Kotahi tetahi ahi nui i Atakoana (Ardgowan), ara, i penei te timatanga o taua ahi, tera tetahi pataka (store house) i roto tonu i te taone 15,000 mano nga kaaho wehike e tu ana i roto, katahi aua kaaho wehike ka papa, ka mura hoki nga kaaho nei mete whare tonu atu, ka timata i konei te heke haere o te wehike ite tiriti, mete mura haere hoki o te ahi i roto i te wehike, puruu tonu te mura, ka tae ki tena whare ka wera i te ahi, pena haere tonu, a, tae noa kite mira huri paraoa o taua taone, ka wera hoki taua mira 1 te ahi he nui atu nga tangaca e tinei ana i taua ahi, kore rawa e mate, i te kaha o te rere mai o te wehike o roto o aua kaaho, he maha nga whare i pau i tenei ahi. engari kaore i mohiotia nga tangata 1 ma te, no te ata rawa katahi ano ka mohiotia, tokowhitu nga tangata i pau i te ahi. HE PANUITANGA KURA MO NGA MAORI. Kua riro mai i nga Tarati o nga Rahui o Papawai o Te Kaikokirikiri, te kainga o Reiri Tangekereti ite Ahikiore (Clareville) hei tuunga mo te whare kura mo nga taitama o te Iwi Maori. Ko te Timuaki o tenei kura ko S. G. Compton B. A. o Manuera Kareti Kemureti. Ko te Timuaki mo te wa i mua mai o te taenga mai o te Mahita tuturu, ko te Rorataaa, Minita i nobo ra ki Papawai i mua. Eahore he utu mo nga kai ma nga tamariki, mete whakaakotanga hoki i a ratau ki nga mahi ote kura, me nga mahi hcki ote Whakapono, me nga mahi hei oranga mo te tinana. Engari nga kakanu, ma nga matua. ano o ngi tamariki e hoatu he kahu mo ratau, i nga kahu ano e tao ana mo te noho kura. Me terete tuku mai i naianei tonu, nga Ingoa o nga tamariki e rite ana mo tener kura, kia Aporo Hare Kumeroa, Tiamana o te Kaunihera o Rcngokako. Na, kite tukua mai nga Ingoa o nga tamariki, me whakaatu mai hoki nga tau oia tamariki, me nga karaahe hoki i paahi ai ia i etahi atu kura. MO NGA TAITAMA 0 TE TAIHAUAURU Ka kitnihia te mohiotanga o nga tamariki taane o te Taihauauru i ia wa, i ia wa, a, ka whakaputaina he tikiti (Scholarship) ki nga mea o rafcau e puta ana i aua uiuinga matauranga, hei kawe i a ratau ki etahi atu kura noho utu kore ai. Engari kite rite te mohiotanga o nga tamariki tokorua, a, no Ngaati-toa tetahi o raua, ka hoatu ke ki a ia te tikiti, notemea ka mahia mai enei tikiti i roto i nga moni o te Rahui o Porirua. [Kia mohio ano nga matua o nga tamariki, e tuku mai ana ia ratau tamariki ki tenei kura, ko nga tamariki Maori katoa e uru ana ki tenei kura, ka ata tirohia marietia e te takuta, i mua atu o tona urunga mai ki roto i tenei kura, kite kitea ete takuta, he mate tona, a, he mate ranei kai roto i a ia e tipu ana, e kore rawa ia e whakaaetia kia uru mai ki roto i tenei kura, he wehi no nga kaf whakahaere kei tupono he raruraru kite kura ina pangia nga tamariki e te mate.] tauira POTO. 0 NtjA TURE 0 TENEI PEPA. (Ture 1.) Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hikurangi" i te tau 10/ hereni. (Ture 2.) Kite tono mai ite Nupepa, me penei te ahua o te Ingoa ki waho o te kawa Ki Te Etita. "0 Te Puke Ki Hikurangi." Box 20 Gre} r town Wairarapa. (Ture 8) Kite tuku moni mai koutou, ko te Tauira ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota Poutapeta anake. (Ture 4.) E rua putanga o te Pepa i roto i te marama (Ture 5.) Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu ana kite tangata, me tuku mai te moni. Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikuiangi."