TE PUKE KI HIKURANGI.

Puke ki Hikurangi, Issue 8, 15 May 1903, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA]

"TURE KAUNIHERA MAORI." Hui Topu o nga MAngai Whiriwhiri o Nga Motu e Rua o Aotearoa me te Waipounamu. Rotorua. Anerira 21th 100:3. Xi to Klit.i c to '-Puke Xi liikuvangi" <-' hoa tona koe. L to 17 o nga, i'ii o Aporira. uc-i, ka noho to hui t.ip.'f o nga, Xaomihora Maori o to m->:u in i ki Rotnrua iiei, kia Tamatekapua whare R-umu"iga, enga.'i kaoro i tae kafaa mat nga m-.-ma whimvhiri i tenoi whakapnarotano-a, heoi hikitia ana te wharo ki to Mano 21. 1 te 10 o nga haora i to a: a. Na Xa.peiio M >a •'(Mot. -Mail - ') i Avhakapuar.\ koia hoki t \ Timnaki o nga Xaaiiihui-a Maori katoao nga motu e rua noi. 1 te Marie 21 o :rg i ri, i ;e 10 o nga. haora i to ata ka hui to "Hui Topu" o :;g. t mangai o nga Xaunihora, — I. Riwhi Hota (menu) o Mangonui. 2 Rameka Waikerepuru (Tiamana) o Tokorau. 3. Taui Pepene. 4. Tumaho Rawiri (Tiamana) o Hokianga. 5. Waaka To Haia (Tiamana'j o Wairoa. 6. Te Moerua Natanahira (Tiamana) o Mamiapoto. 7. Parati Paurini (Tiamana) o Tongariro. 8. Tutanuku (mangai) o Taranaki. 9. Neri Poutini (Tianiana) o Whanganui. 10. Raika Kereama (Tiamana) o Kurahaupo. 11. Rere E. Nekitini (mangai) o Raukawa. 12. Taipari (Tiamana) o Tauranga. 13. Raureti Mokonuiarangi (Tiamana) o Te Arawa. 14. Pouwhare (Tianiana) o Matatua. 15. A. T. Ngata (Tiamana) o Horouta. 16. Kani Pere (Tiamana) o Taakitimu. 17. Ihaia Hutana (Tiamana ) o Tamatea 18. Aporo Kumeroa (Tiamana) o Kongokako. 19. Tuiti Makitonore (mangai) o Arapawa. 20. Hopere W. Uru (mangai) o Araiteuru. 21. Hemi Hipi (Tiamana) o Mahunui. 22. Poata Uruama (Tiamana) o Ngatiwhatua. NGA KAUNIHERA I NGARO. 1. Tuta Hapimana (Tiamana) o Kahungunu. 2. Poata Uruamo (Tiamana) o Ngatiwhatua. 3. H. Hough (Tiamana) o Wkarekauri. I niuri iho i te panuitanga i te rarangi Ingoa, ka tahuri te mahi a nga mema kite whakahaere i enei putake, ara : (1.) I motinitia e Apirana Ngata i tauto-

o to X-->m i.\'!-o. ko ihaii 11 it :-: - a.i. hoi Ti:nii:i!w ;uo to hoi ;op:'. o '.ig'. i\::uo:!i i'a. AVhnkaaotia ai:o o - .iga ;nema paali!tia ana. i'2.) I louri iho i to;u ika lonoa o to '! '- in;t:;J-:i (liiai::. iliitana) kia To;iu"' :! (Soh:.:! Timu-i.ki o !e Tafi o nga l\nih;:iia. kaiiiiii'.tnaj 1).; t;.!01 1 :o.'i \v'l :!: .:V;:.::0/ : :il I'.ia. ! 'OrL ' 'i:l. h :ra, !ir.) )iga M:nri. To!note ('i'i.nn . : ,i 01-l P-:i>io')) ur.v\. '»vh:ii-koivro i aiiii n:n ki raoga i to a.haa o nga moiii o nga Poiiihana .) nga k:;aunN.lu-! o t • iwi Maori, ivo.-i roiogo to Tari Maori ic, to \v!].-ii;:;p lo.a. h.'iin o ;:gi t.aoun na:h nga. moiii o ug.-L i\'!iik.;.!ia o :)ga, kainna.'.na, no ivir.i 'n>.' icon:; -<>iiut;;hu tc:o i ioi:<!:, oatka ; tapono :;ia; i:oi ki toaoi imi, i i t • whiikahaa inai .>. ro ih.aaii ;■. "kia. :.,;ialo: koutou nga Ka'o.aihi-r.u" "Kia. !0..'0. ; ::'al to whak iha.ero i t/oii.-i r irai-ara." "ioa tonoi oraaigi i.i k-oatavi." iioj)e'-i iioki totahi, ko koaioa nga niaog..! <> i-.? iv, i Maori hj; i :ir ii : nga, na.-n'aln !).■. r •a'!i:i.!;.:j) i ■;.•'. a:;a nga. ni.jiii o nga. IVnihuoi iOiin.iatna,. X<; ail.i. iiiniii i P.o'.iia.i l)"i au'li'.'ia i ana k-inni.ttua. ara. io-i i:anga i t;-ta!i! \v'ia;o pai mo rata' : , hoi tango or.u.gi nuki, ara, kai, kakaJoi. !ii" ' ra atn nu-a ;■ noia, ;'i h.o painga ki oua ka laata r.o.na, Xauihi ka hangai:. t. :a i o.,ai;:i ara : "Ki;. riv i ;oa nga i\'aa:n!w.:'a c wiiaioiaooa'a nga ti!\;i:.'go. o nga I'taiiluma. :-::ii>matii:;, ara.. hoi kai wo Lkiiivu-r-.: i m/a L'.aiihana kau:natna." Whakaavlia. ana oto po o.i a-vaha in" to pa.lhpalci. 1 whnkaaria uta.ih tak.: nuai'.!, o ahoi ana kia wiiaicaha.a-an. i toiioi \va Dniin. a'-a : (a) Xa Apirai-.a Xgtt-i, mo nga Pomkaria kauma-Liia. (b)) Moerua Natanahira. mo nga t;iki\va kioro a:x> ho ropu takiwai mo nga takiwa -i.Laofi. (c) Xa Ap >ro Xmnoroa, mo nga. Taknta Pakeha o noiio ana i roto i nga takiwa .Maori. (il) Na A. T. Nga.ta. mo Xnpopa ilauri ma nga Xauniiiera. (e) Xa A. T. Xgata. mo nga. pairoa kia riro ma nga huihuinga nui o hanga, ka.ua ma nga Xaunihora. Ko'te mutunga tend c nga mahi o ce ra tuatabi. Apei-ira 20th 1903, 2 p.m. No. 6. Xa Xgata i motini, na Rere Nikitini l tautoko, -km \vhaka,takotoria atu onoi take, hei whiriwhin pai mai ma to Raiti Honore Te Pirimia." (1.) Mehemea i rnnga i nga mate _i tetahi atu take tika vanei, e kore e tae a-tinana mai nga kai tono Pen i ban a Maori, kite aroaro o ie Xai-Avhaka-Ava, i rnnga i te uiuinga o a ratau tono. K ahoi ana kia tukua atu ete Kai-whakaAva ana tono, kite Xaunihora Maori o te takiwa, kei reira nei aua kai tono e noho ana, ma reira e uiui, a, e tuku atu he ripoata kite Kai-whakawa, mo runga i nga take e tika ana kia niuia, i mna atu o te Avhakaputanga o te Tiwhikete, o te whakahoutanga ranei o te Tiwhikete.

i.'i.) M 'homoa e km-'o tiga Ma.vri k'.iu v. li.'.vlii I*. •: i: li, i*: a. c kaha ki to Ir.UTO a-tina-ivi m.i.i ki to ta::go i ;; ratau .L't-m^::lii:i, o v.h- i ;i.vi !;i;! hoatu l\'i t<" ivmnihora Maori, ma ivii': c \v::.ii^:lr;u;.:! i i'u :g\; i nga Imarai'! whak.M:i:':v i'.-u:i \v! i:i ka:.; !v >t.a'i a ana. ::;.) Mi'liomoa :.-•',.ilii k-i ;::u.i.run Maori km ivliiwhi IVaiaana ka. >■.:■ i to mu;' i v>t:> i total li wkaiv tonka '.- alu'i aoa. to ka: ii. !;::a i r.oaga i t:> t'>:o> a to Yia;;:aiia o t< tahi Kaum-li.-'-a a i runga hoki i to ata niui ki to wkakain.i. kia utua tetaih waahi c to LVnihan i o taaa kauao'.taa. ki to X-i anihora, k'a ii::. .gaia a; leta'a: \\"ii;ir.• ; lKa iimn:i. L \'.ka; Kaon a An ~••> Kni'ier >a. Miki'.movo. :ao to Mnerua i;i;) Ltait-i tako. wii-ik.iav tia aaa i raagi. i :o i_>. i.-i!.: a.-wa!;a. !v\ ;;!•.)■: a 'i'o;:i;a.' (Mi- Saiibh.': X i:;ihi ana ahaa ki U' kanpa'oa a '..a Xamniior :.. iv> tma hiah.a- kia h moro to tnku am i ietaoi imkapak i. n-o enei i:i->:ini ki la ' P:r:m;n. km t • whakaae ia ki ta:;,-i oi-aiai kna p:a:ktia n.-i, a. t a-a hVi'kl e taea to wl; ;l;aa ; \i k; roto i no;a haaraki whaka'oimv (ru;"." - .) c hap.g</ o t ):,;!■ Ta'.i. X<> to ooaiiii a. Ap H'.i Kaaa'"oa ma ngi T ikut-i, o mahi ami. i roto i nga Lak'wa W ~> i-i, kia luima ki ram i to mana i; to Yuri whakaiavre .> to <a-a :nn to katoa, (i'uhli,: Me-'kh !).' i -:ii , ;.Mi-.air) i;a Taipari i tautoko. I :;ei< >. llia tailoai. o a; a wiaikahaere. Aporira 21 i ;>:•). 7 p.m. Ka noho to wkaiv. ka whuawhiri i nga i-'i'ai';:ra o nga, rolio i waomgaimi o nga Kaunihora. N.:, jkoti-oti ?.;.>k<;;i!ii:;! - anoi i toiui '-kia wkai-aicikaLiicitia to n>;;o i Ai'awa m • MiatittiM. a:\-i, i to taoiio o Matata. ho waii: iti o ank.a.i. a:ai o totaii! kapa <> io Ary.v.-i, koi roto ko i to ra!io d Matataa." 1 v/!a'kai!i;:)-.i.'na ;i 11a'.uvM mo tone! putako. toiiaaana o i;i k:a nokohui atn, ki;:, a:a wkir:\v::iri rami ko to lanawahi. j-.eko-bia ::-!>:•. X;>.7. Na, lh,;ia llata;:a. "ikc whnkatikatika. to f:;h;; i o mo Kahu:io'u:m ara, hoi to rm - oi)o-Lii];ii o to i-;u:ia, tik-i ;it;ii i Mamit>-aianiw!ia liono noa kite awa o Waikiiri, v.-.e haoro tonu taua vohe i i-oto i to :iw;i tonu o \Vaikari a tao ncia ki to puau." Xa A T Xgata i taatoko. \\'i);ikaaotia ana. Na Yaipari "kia whakaurua to montei. - e o Motiti ki t-oto i to roho o to Xaunihera o TaiiL-.niga. i whakanuu-ama ia i una take. I whakahe a Ikiuroti. 1 i-unga i te kupu a Kapone Mca, ka Itara-ny-atia otahi tangata e v/hai take ana ki Motiti, a Timi Waata, me Xgawhika. Te Pouwharo kahore he kupu a te Kaunihora o Matatuamo UnvA take. 1 whai kupu a Makitonove, \Vaaka Te Huia, Te Moerua, Te Kani Pero, mete Tumuaki. I menemanatia e Te Mooi-un, i tautokona e \\ r . H. Urn. "Ko te whiriwhiri mo tenei i-anu-aru, me tnku atu ki nga taiigata o taua moutere, ara. ma te Minita Maori e tuku he tangata hei uiui i o ratau whakaaro." I mea a Kapene Mea, he pai ke te neke atu i touei take, mo te taouga mai o te Minita

Maori. T menemanatia 6 Apirana Ngata, i tautokona e Rameka Waikerepurn, "me neke ata ce whiriwhiri o tenei take kia tae mai te Minita Maori." Whakaaetia ana. T te 9 p.m. Ka hiki te whare. Rotorua. TureiAperira 23/4/03. 9_Boa.ro. Ka noho ano te whare, ka kokiritia mai ko etahi motini hou. No. 40. Na te Pouwhare. No. 41. Ko te ripoata a te Kaunihera o Wharekauri. I runga i te motini a Apirana Ngata l tautokona e Rameka, ka tukua atu etahi take hei whakakaupapa mai ma te Komiti (SubCommittee) o te Fure nui, ara : (1) Nga hara ririki. (2) Mana pauna kararehe. (3) Nga (mana Pakeha e noho ana i roto i nga kainga, me ripoata mai i te 9.30. a.m. I runga i te motini a Apirana Ngata na Here Nikitini i tautako, ka tukua atu etahi take kite Komiti Paeroa ara : (1) Nga Paeroa mo te Whakarewarewa me ripoata mai i ts 9.30. a m. (2) Nga Paeroa a Mahunui (te Kaunihera o Mahunui) me ripoata mai e te komiti i te 9.30. a.m:— Wenerei 24th Aperira 1903. ka whakatakotoria mai e Kapene Mea ki runga i te teepu., No. 42. Nga Paeroa a te Kaunihera o Wharekauri. No. 9. Ka tu te Kaunihera kite whiriwhiri i nga rohe taupatupatu. Na Paurini i motini na Rameka i tautoko. He mea tika kia whakatikatikaia te rohe i waenganui o Tongariro me Matatua kia takoto penei, ara : me rere mai i Ngapuketurua ka whakamau kite koki rawhiti o Runanga No. 1. Poraka, ka haere i runga i te raina rawhiti o taua Poraka me Runanga No. 2. Poraka a tutuki atu kite rohe tonga rawhiti o MaLatua. I whai kupu a Pou\vhare mete Waakaunua (Matatua.) Whakaaetia ana ko nga raruraru i waenganui o Taraaaki, o Kurahaupo. o Wbanganui. o Tongariro, me Maniapoto, kia unuhia ki wabo kia whiriwhiria mai e o ratau mangai. Ka paauitia te waea mai a te Honore Te Pirimia, tera e whakatungia a to Wairoa (Ng iwha) hei matakitaki ma nga mema. No. 10. I rung.i i te motini a Apirana Ngata na Rimeka, i tautoko ma Kapene Mea e tuku atu te kupu mihi kite Pirimia mete tangi a te huihuinga kia takuta Kerehi (Dr Grace M. L. C.) kua mate. Mana hanga Paeroa, he mea tika kia riro ma te huihuinga nui o nga Kaunihera e hanga nga Paeroa. Engari, mo nga take e pa motuhake ana ki ia takiwa ma tona Kaunihera ano e hauga." na Ihaia Hut-ana i tautoka, i whai kupu a Raureti, Te Moerua, Taipari me W. H. Uru he wbakahe kei pehia etahi takiwa me o ratau Iwi i te whainga kia kotahi he kaupapa Paeroa mo nga Kaunihera katoa, i mea a \V. H. Uru kei te tamarikiano tatav taihoa e rere atu ki ena tikanga. I whakaatu a Apirana Ngata raua ko Kapene Mea, ko te Tari Perehi kua kore e perehi i etahi o nga Paerca he nui rawa no te mahi. Ka menemanatia e W. H. Uru, nate Raika i tautoko, "me neke atu te whiriwhiringa o tenei take mo tera atu tuunga o te huihuinga nui." T korero a Rere Nikitini, a Makitonore, a Poutini, mete Pouwhare mo te menemana, tukua ana kite pooti: — I te ae. 1 te kahore. W. H. Uru. Te Kani Pere. P. Paurini.- Aporo Kumeroa. R. Heta. Rere Nikitini. Te R. Kereama. Hemi Hipi. R. Mokonuiarangi. I. Makitonore. Te Pouwhare. Te Moerua. Taipiri. Waaka Te Huia. Tutanuku. N. Poutini. Apirana Ngata. Tamaho Rawiri. R. Waikerepuru. I te ae 7. I te kahore 12. Kua patua te menemana. Turei 23th, 1903. 7. p.m. Ka noho ano te hui, ka tae mai a Poata Uruamo Tiamana, mangai o te Kaunitiera o N'Whatua. Na Kapene Mea i whakamihi te manuhiri, ka whakautu & Poata Uruamo.

Ka whakatakotoria ki runga i te teepu te ripoata ate Komiti o Takuta Pomare. Ka whiriwhiria e te huihuinga. No. 12. 1. Kia whakataria he Hohipera ki nga takiwa Maori kaore nei he pera, a, me awhina e nga Maori me nga Kaunihera o aua takiwa mete Kawanatanga me nga Pakeha. 2. Kia whakaakona nga kotiro Maori ki te mahi tiaki turoro. 3. Kia whakawhanuitia te huarahi awhina i nga moni e whakapaua ana e te Kaunihera hei wbakapai marae. (Ko te tufcuru o te ripoata kei te pepa A.) Na te Kani Pere i motini, na Taipiri i tautoko "kia whakaaetia te rarangi 1 o te ripoata." Whakaaetia ana. Na te Kani Pere i motini, na Raureti i tautoko "kia whakaaetia te rarangi 2 o te ripoata." Whakaaetia ana. Na Apirana Ngata i motini. ua Raureti i tautoko, "kia whakaaetia te rarangi 3 o te Ripoata." Whakaaetia ana. PaaMtia ana te ripoata. No. 13. Ka takoto mai te ripoata a te Komiti c Takuta Pomare mo te Paeroa a te Kaunihera o Mahunui, "mo te tanu i nga Kararehe mate ki roto i nga pa." Ka panuitia taua kaupapa. (a) E ahei ana kia tanumia nga Kurarehe mate ki roto i te rohe o tetabi kainga, otira kite waahi tanu<nanga kia 3 tiini te tawhiti atu i te whare tutata mai e nohoia ana e te tangata, kia kaua e papaku ake i te ono putu te poka, a, kia 8 putu te matotoru o te oneone Ki runga. (b) Kaua e tanumia tetabi Kararehe ki te taha o tetabi puna wai, awa wai ranei e meingatia ana hei kai ma te tangata, mehemea ka whak3arohia tera e rere he kiuo ki roto i taua puna, awa wai ranei. Na W. H. Uru i motini, na A. H. Kumeroa i tautoko kia whakaaetia tenei kaupapa. Whakaaetia ana. No. 14 Na Aporo Kumtroa i motini, na Taipiri i tautoko, — Ko ngj, Takuta e awhinatia ana e te Kawanatanga, hei Takuta mo nga takiwa Maori, ki raro i te Tari Whakahaere ite ora mo te katoa, mo te taha o a ratau mahi e ahu ana kite rongoa < nga Maori mate. Whakaaetia ana. I te 10 p.m ka hiki te whare mo te Wenerei te 24 o Aperira 1903. W 7 enerei 24 o Aperira 1903, 9 30. a.m. ka noho te whare, ka panuiiia te waea a te Pirimia mo nga Penihana kaumatua. Ka tukua te whakautu i runga i te motini a Apirana Ngata, na Aporo Kumeroa i tautoko ; ka whakatakotoria elbaia Hutana (Timuaki) te pitiuana a etahi tangata o Omahu, e pa ana ki nga mahi a te Kaunihera Wheuua. Na Apirana Ngata i motini, na Rere i tautoko; "me unu atu kahore he mana o tenei huihuinga kite whakahaere, mete whiriwhiri i tenei take." Whakaaetia ana. Ka whakatakotoria te ripoata a te Komiti mo nga Paeroa : . (1.) Nga Paeroa a. te Kaunihera o te Arawa mo te Whakarewarewa. (2.) Etahi Paeroa a te Kaunihera o Mahunui, [see paper "B"J No. 15. Ka motinitiae W. H. Uru, na Rnvhi Heta i tautoko — kia whakaaetia te ripoata a te Komiti Paeroa mo enei take. Whakaaetia ana. No. 16. Na te Moerua i motini, na Makitonore i tautoko. "Ki era waahi o nga takiwa Maori kahore ano nei kia whakaturia he ropu takiwa Pakeha. ka ahei te Kawana kite whakamana i nga Kaunihera mana o aua takiwa, kite whakahaere i roto i aua takiwa, i tetabi, i katoa ranei o nga ropu takiwa, mete whakatu hoki i nga tangata e tika ana hei whakahaere i aua mana. I whai kupu a Rameka, Waaka te Huia, I. Makitonore, Te Pouwhare, me Kapene Mea. I mea ate Mea kahore he maharahara mehemea ka paahitia tenei, i te mea e ngawari ana nga ropu takiwa Pakeha, e ki ana tera ratau e awhina. Whakaaetia ana. Nga rohe taupatupatu. Neri Poutini: — Kahore ano i taurite nga raruraru rohe o nga takiwa o te Taihauauru, unuhia ana enei take. P. Paurini :■ — Mo te rohe i waenganui ia Kurahaupo me Tongariro, kitea ana he raruraru whenua, kahore he taogata e noho ana ite waahi e raruraru ana. I nrnga ite motini a Apirana Ngata, na Nikitini i tauto-

ko. Patua ana te motini. Raureti :■ — He motini, me whakatikatika te rohe i Matata/i waenganui ia te Arawa me Matatua, ara, kia tiki te rohe i roto i tt awa o Tarawera, kia uru mai te kainga e' noho nei a te Tawera hapu i Matata. I whai kupu ia, me Kapene Mea, mete Pouwhare. I' runga i te whakaae a te huihuinga, ka wbai kupii a Haimona (mema mo Matatua) me Patu Whitiki o te Tawera. I runga i te motini a Apirana Ngata, na te Kani Pere i tautoko. "Me tuku enei raruraru rohe ki tetahi Komiti, ko Kapene Mea, Ihaia Hatana, me A. T. Ngata, ma ratau e whiriwhiri e ripoata mai. Whakaaetia ana. Ka whakahaerea ko te Pitihana a Taiawhio Te Tau me eta hi atu, "e tono ana kia wakna te takiwa o Rongokako kia rua nga Kaunihera." I whakaae te huihuinga kia whai kupu te kai Pitihana. mete taha turaki ka korero a Taiawhio Te Tau, a Aporo Kumeroa, me Tamahau. Na Rere i motini, na Rameka i tautoko, me tuka atu tenei take ki tetahi Komiti, ko Kapene Mea, Apirana Ngata, Rameka, Poata, me Rere Nikitini. I muri i tenei motini ka hiki te whare mo te 2 p.m. Na to hoa. W. K. Wihapi, karaka o te hui topu. [Kaore ano kia mutu nga korero o taua hui topu o nga Kaunihera.] RARURARU WHENUA KI KAIKOHE. (He mea whakamaori mai no roto i te Wikiri Nupepa.) Kai te takiwa o te Kaufce o Pewhairangi, he maha nga Poraka Whenua o te Iwi Maori. Ina hoki ko tetahi o nga Poraka Whenua e tata ana kite 78,500, ko etahi Poraka 14,000, mano eka a 12,000, mano eka. He maha nga wiki i naianei e rongona ana e amuamu ana te Iwi Maori, ehara i te mea e amuamu ana kite Iwi Pakeha, engari e amuamu ana ano ki waenganui ia ratau ake, oiira i tipu ake tenei raruraru i runga i nga whakahaere hou, ara, i te Komiti Poraka no r«.,ira ahua taujatupatu ana nga whakaaro 0 nga Maori, ara, ko etahi kai te whakaae, ko etahi kai te whakakahore. otira kc te tokomaha o nga taitamariki kai te akiaki, kia hohoro te whakahaere i tetahi tikanga mo ratau, ara, kia wehea mai be waahi mo tena rno tena o ratau, hei whakatu kainga mo ratau, p3nei me nga tikanga Pakeha, a ko nga toenga o te Whenua kaore nei i te hiahiatia hei papa-kainga, me riihi ki nga tangata e hiahia ana kite riihi. Ko te Ingoa o tetahi o aua Poraka Whenua ko Motatau, timata atu i te Kawakawa i te taha rawhiti ka mutu mai i te rohe e kiia ana ko Tautoro kite taha Hauauru, kai tenei takiwa te Whenua e tautchetia nei. No roto 1 nga marama whakamutunga o te tau kua taha ake nei, i whakaturia ai nga Komiti Poraka, i raro i te "Ture Whakahaere Whenua Maori" hei uiui i nga paanga o nga tangata e whai take ana, he maha hoki nga tono a nga tangata i tae acu kite Timuaki o te Kaunihera Whenua o taua takiwa, a, mo runga i aua Whenua Kahititia ana, ka timata i konei taua raruraru, a, tera tetahi rangatira Maori ko Iraia Kuao te Ingoa no te takiwa o Tautcro, uo tona kitenga i nga tono a nga kai kereeme i tukua nei te Timuaki mo te Poraka o Tautoro, katahi ia ka tahuri kite whakahe, irunga i tona kore e hiahia kia riro ma te Kaunihera Whenua e whakahaere taua Whenua. Katahi a Kuao ka karanga i tetahi hui hei whakahaere i taua take, a, whakaturia ana e ratau tetahi Komiti ke (kaore nei i raro i te Ture) a. riro ana na taua Komiti whakatau nga kereeme a nga kai-tono i Kahititia ra. otira kihei i ngata te whakaaro o etahi o nga kai kereeme, ki taua wawahanga a Kuao ratau ko tona Komiti, a, u ana to ratau whakaaro kia kawea to ratau raruraru kite aroaroo te Kaunihera, kia riro ma te Komiti Poraka e whakahaere a ratau kereeme, no muri mai ka karangatia ano tetahi hui kia tu ki Waiomio mo taua raruraru, (engari kaore he kiko o taua hui.) I panuitia e te Kihiti, ka whakawakia a Tautoro i te 17 o nga ra o Aperira ka taha nei, mete tae atu hoki o te tono a te Timuaki kia Kuao, kia tutaki raua ki Kaikohe i te 16' o nga ra, a, cutaki ana raua ki reira, kaati kihei rawa a> Kuao i ngawari ki nga korero a te Timuaki, a, hoki- atu ana te Timuaki ki Hokianga; no taua takiwa ka tono atu te Tiamana o te

Komiti, kia Kuao, kia korero tahi raua i rnua atu ote whakahaerenga ote keehi a nga kai-tono, whakaaetia ana e Kuao. Ite a.fa, ka whakataheratia te kooti. a i reira hoki a Kuao, katahi ka tu ake etahi o nga kai toao, kia. nekehia te kooti mo te 2 o nga haora ote ahiahi, whakaaetia ana e te Komiti, heoi nekehia ana, no te tuheratanga o te Komiti i te ahiahi, ka pataia a Kuao e te Tiamana. Meheinea e pewhea ana ona whakaaro, mo runga ite hiohia o nga kai-tono, kia whakahaerea a ratau tono e te Komiti Poraka i whakaturia nei i raro i te raana o te "Tuve Whakahaere Whenua Maori?." Ka tu ake a huao ka mea: — Kite u tonu te whakaaro ote Komiti kite whakahaere i te Poraka o Taatoro, i raro i n<m ritenga o te Ture kua kiia ake nei, ka tahuri au kite whakahe mete whakararuraru, engari kite whakaae mai nga kai-tono maku e wawahi te whenua, e kore rawa e raruraru, a, mchemea ki tc kore e whakaae ka riro maku e whakararuraru, a, maku hoki epatu. Katahi ka, ui atu ta Tiamana, ka pafcu koe kite aha, ahe aha hoki o ratau rakau'? Ka whakautua e Kuao ka mau au kite pa hei rakau pat a. I tenei wa ka mea atu te Tiamana ki nga kai tono, mehemea e hiahia ana ratau ki tc 'una ia ratau tono, me puta atu ki waho Vhakanterite ai, whakaaetia ana e nga kai "fono, puta atu ana ki waho o te kooti whakariterite ai, kihei i roa atu ki waho, ka hoki mai ki roto i te kooti whakaata ai i ta ratau whakaaro ava: — kaore rawa nga kai tono « whakaae kia unuhia a ratau tono ki waho o te kooti. Na ka rongo a Kuao ki tenei kupu ka tu ake ia ka mea: — kua mutu aku korero, ite mea kaore rawa koutou e whakaae mai ki taku tono, e kore rawa hoki au e whakaae ki ta koutou, engari ka tonoa atu eau a Timi Kara kia tae mai: kia korero tahi maua mo 'runga i tenei raruraru, heoi puta atu ana ia i - ki waho haere ana. ■< '*'•' "He MEA WAEA MAI XGA RONGO O MURI." | ' No te 28 o nga ra o Aperin i tae atu ai a f'te Honore Timi Kara Minita mo te taha Ma- : ori ki Kaikohe mo runga i te raruraru kua • kore'rotia ake nei, a, he nui nga Maori i reira \ e whanga mai ana ki a ia, no te poututanga X o te ra ka tae atu a Kuao ki reira, a, he nui \ hoki tona uaua, mete mau tonu o tona wha- ; kaaro, kia unuhia rawatia atu taua whenua, * ki waho o nga whakahaere a te Kaunihera, j 'katahi ka whakaatutia atu c te Minita mo nga \ mea Maori, ki nga Maori e noho huihui ana } i reira, ara, ko nga Maori e whai take ana ki I taua whenua, i tukua taua whenua kite aro- | aro o te Kaunihera whenua Maori, a kua oti \ hoki nga mahi mo taua whenua, kaati i ata -t whakamohiotia a Kuao me tona whakaae ho- | ki kia whakahaerea nga mahi mo taua wheI nua, a, tata noa kite mutu. katahi ia ka taI huri kite whakararuraru, i whakaatutia ano | e te Minita ehara i te mea na tetahi Iwi ke i I whakatute Komiti, engari na ratau ano na 1 nga tangata e whai take ana kite whenus, Ikaore hoki ia i kite i tetahi take hei whakajthetanga i taua Komiti, no reira e marama liana, ehara i te mea na te Ture, a. no te KafFumhera ranei te nee, engari no te kai whakahe, kaore nei ona take hei whakahetanga, heoi ano ko ona whakaaro pohehe anake, otira ano te Minita kia whakatuheratia ano taua keehi, kia ahei ai ano a Kuao tewhakatakoto kite aroaro ote Kaunihera, : 'inga taue e mamae ai ia, engari kore rawa •r'Ccu te Minita i whakaae kia unuhia atu taua :swhenua i roto i te ringaringa o te Kaunihe.'3 Kotahi tonu te whakaaro o nga Maori me Ifiga Pakeha, e noho ana i taua takiwa, kia 'Cino whakaotia rawatia atu taua raruraru i :ff anga i te rangimarie. '•'ji; Nga rongo whakamutunga. : ;i Ite hui i Kaikohe i tenei ra, i whakahau ;||e Minita Maori kite Komiti Poraka, kia il&uihui'ratau, a, ka whakatau i ta ratau keejmi, ara, i te waahi kua oti te mahi, a, wha|«aaetia ana, heoi katahi ka noho te komiti, ISte mea i reira katoa hoki ratau,_ ko Kuao Snake te mea kaore l reira, engari ko tona jjjjfci whakahaere i reira, te whakataunga iho rata ratau mahi, he whakarite i ta te Ture } i Hbnga ite whakaaro kotahi mete rangimaH Te waea mai kite Pirimia. 9| X te hui a nga Maori i tu ki Kaikohe i te-

nei ra, kaore a Kuao te rangafcka nana i whakatipu tenei raruraru i reira, engari i waihotia iho e ia, ma nga rangatira ote Kara wa, e whakahaere te taha ki a ia, i whakamararna hoki ratau kite Minita i nga take o te Kereeme a Kuao, katahi ka whakaututia e te Minita, e kore rawa e tika. kia whaKaaetia ana take, a, kia whakatarewatia ranei te mahi, kia tukua ranei te whenua ki raro i te rmgaringa o Kuao mana e whakahaere: i te mea kua tahuri mai ia kite Ture takahi ai, kihei hoki ia i whakaaro ki era afcu kai tono e mahi nui nei, kia tau tika ai te whakataunga o taua whenua, i te mea ka ahua roa e korero ana, te Minita, ka whakaae mai nga rangatira o te Rarawa, ara,nga kai whakahaere o Kuao, kia haere tonu nga mahi a te Komiti Poraka, mete paahi hoki i tetahi motini hei whakau i nga mahi kua oti nei ia ratau, te mahi, no konei i huihui ai te Komiti Poraka i te ra nei, ko nga mahi i oti: — (1) Nga Tipuna e whai take ana kite whenua. (2) Nga kai kereeme e whai paanga ana i raro i aua Tipuna. heoi hiki ana te huihuinga. ko nga rarangi Ingoa me era atu tikanga ko whakatakotoria kite aroaro o te huihuinga e tu mai nei. Heoi ko te otinga tenei o tenei raruraru, no reira he nui te hari me te koa o nga rangatira Maori Pakeha mo te tai;:iga o tenei raruraru i runga i te rangimarie mete whakaaro kotahi. HUI KAUNIHERA WHENUA. I tu te huihuiugi tuata'ii o te Kaunihera Whenua Maori o te takiwa o Waikato me Hauraki ki Waihi, i tu 15 o nga ra o Aperira ka taha nei, ko nga mema i reira ko Tiati Mea (Timuaki c nga Kaunihera o nga inotu nei) me Takana ( o te Tari o nga Whenua) me Henare Kaihau M. H. R., mete Aooterangi, me Hare Teiiuana, me Hare Teretiu. Na ilenare Kaihau te kupu tuatahi i tuhera ai te huihumgi, ara, i mea ia, no te limatanga rano i whakahe ai ia, ki tenei ahua o te Ture Whakahaere Whenua Maori, nutemea e whakaaro ana ia k tore tahi ha painga kite iwi Maori o aua Ture, heoi ko te mahi tonu a te Kawanatanga he tono mai kia raua ko Mahuta, kia whakaae ki nga whakahaereuga o taua Ture, heoi mau touu ia ki taua ahua 0 te tuatahi, kaati no tona kitenga kua pan katoa te motu nei kite hapai i taua Ture, ho konei ia i whakaaro ai, me whakaae hoki aua Ture ki tona takiwa, ahakoa kai te whakahe touu ia ki nga rohe taidwa o nga Kaunihera, a, kua korero atu hoki ia kite Minita mo taua take, a, whakaae mai ana te Minita, engari kaore ano kia oti. I whakaae ai ia kia noho ia i roto ite Kaunihera, he whakarito i te tono a te Kawanatanga he hiahia hoki nona kia kite a-tinana ia i nga whakahaereuga o taua Ture, kia ahei ai ia te whakatikatika i nga mate o roto i taua Ture, kite aroaro o te Paremata, o teKox'oni kaati i naianei kamau tonu ia kite tiaki 1 te iwi Maori, mete hapai hoki i nga tikanga o taua Ture, ka mucu te korero a Kaihau ka tu ko Meiha Mea. I korero ia mo te taha ki tona tuunga Timuaki mo te Kaunihera, no reira ka whakahaere ia kia tatu pai rawa nga mahi a te Kaunihera a, e tumanako ana ia, ma ona hoa mema ia e whakapiki i roto i ana mahi, kaore he painga tahi ote whakahe kite Ture, heoi ano me tahuri ratau ki ce whakahaere i te Ture i runga i te rangimarie nie te a, e tumanako ana ia ki aua.iwi, kia kotahi tona to ratau whakaaro, ko te awhina anake i nga mahi ate Kaunihera. Hiki ana te Kaunihera. No Aperira 14 ka huihui ano te Kaunihera, te mahi tuatahi he tono na Mahuta kia wetekia te here o raua whenua kotonawahine. i te takiwa o Kawhia heoi ata tirohia ana tona tono, a, whakaaetia ana, katahi ka tu a Heemi Make, kaore ona mahi mo tenei tuunga o te Kaunihera, i te mea. kaore he panui whakaatu ki nga Roia me nga Kai-whakaha-ere o tona takiwa, i rongo kau ia ki nga Maori ka tu te hui a te Kaunihera ki konei, kaati e whakaaro ana ia, me panui nga tuunga hui o te Kaunihera me nga mahi katoa a taua Kaunihera ki rcto i tje Ivahiti, pera me nga mahi a'teKooti Whenua Maori, kaati ki tate Kaunihera whakaaro he tikanga pai ano te r a, ka ui atu ano a te Make, kia whakaatutia mai te paanga o tenei Ture ki nga Kai-wha-kahaere, ite mea kaore i te ata marama i te Ture, meheuiea e ahei ana nga K&i-whaka-

haere kite whakahaere i nga. mahi ite aroaro o te Kaunihera, kaore ranei. I raro ite Ture Whenua Maori e utu aua ratau kotahi pauna mo ia keebi nao ia keebi, a e rirna ranei paana i te tail, a, ko nga Roia kaore e utu ana, kaati ki tana whakaaro ake kaore ite tika tenei, not'jra.a ko nga pou Kai-whakapiki o te Kocti ko nga Kai-whaka-haere. 1 whakaatutia hoki kite Kooti e.wba nga bapu e whai take ana ki nga Whenua o te takiwa o Waikato, ko N'Kaua, ko il kawa, me nga hapu o Haurak'i, no reira kaore ia e pai kia kotahi tonu he waatii hei tuunga mo te Kaunihera, engari me neke haere ki nga takiwa o ia hapu o ia hapu tu ai te Kaunihera, kiakore ai he taumahatanga ki runga i te hapu kotahi. Kai roto hoki 1 te Ture whakahaere Whenua Maori, e whakamana ana i te Kannihera Wnenua Maori, ki nga mahi a te Kooti Whenua Maori, engari e koree taca te whakahaere tenei mana e te Kaunihera Whenua Maori, kia ata tohungia ranoe te Tiati Timuaki o te Kooti Whenua Maori, kaati e whakaaro ana ia, me ata tuku tenei mana kite Kaunihera Whenua o te takiwa o Waikato, a, ko nga tono kua tae atu kite Kooti Whenua Maori me Kahiti, katahi ka whakawhiti ma te Kaunihera Whenua Maori e mahi, kite whakatuturutia nga ra hei huihuinga mo te Kaunihera hei whakahaerenga i nga take katoa, ma reira e koreai e pau nui nga moni, a, te taima ranei. Ka whakamaramatia e te Timuaki o to Kaunihera, uiehemea na nga Maori otetahi takiwa o taua rohe nga mahi, a, ka hiahiaana Maori kia tu te Kaunihera ki tona takiwa, ka peratia ano. Ka mutu nga korero a te Make, ka tu ko W. A. Kereeme, ka mihi ki te Kaunihera, a, ka mutu tona korero ka haere ratau kite k;ii, i taua wa ano ka tae niai te waea ate Pirimia. he mihi nana kia Mahuta, be whakaatu boki, mehemea ka tae atu ia kite Taitokerau, ka tae atu ia kia kite ia Mahata, i Waihi, ko tona hiahia kia kite ia Mahuta, he whakatikatika i nga rohe ote Kaunihera-Whenua o Waikato, me era atu take hoki e pa ana ki nga Iwi e rua, k-«, mutu tenei huihuinga. TE WHAWHAI KI HOMAKiRAN'A. Ko tenei whenua ko Homarirana, kai to pi to whakaterawhiti o Awherika, ko te pito whakatcraki o Hamarirana kui te. Ingarihi, ko te pito whakatetonga kai te Itari, ko te taha whakatehauauru kai te Apahinia, ko te taha whakaterawhiti ko te moana nui, ko te Iwi nona taua whenua a Hamarirana, he Iwi Mangmnangu, ko to ratau rangatira ko te Mura (Mullah) he tangata ia no te whakahaere a Mohoniota, ara, ratau tahi ko tona Iwi katoa. Xo te tau 1899, ka haere te rongo 0 taua tangata mo runga i ona mahi kmo, i timata i reira tona whakatu pakanga i raro 1 nga tikanga o tona Haahi. ki nga Iwi e patata ana ki a ia, kite whakaaro hoki o nga Iwi e hapai ana i taua whakahaere, ko te tangata e mate ana ki roto i te pakanga mo to ratau whakahaere. ka naere tika ia kite Pararaihe, katahi ka huihuia e ia tona Iwi, ka haere tona kokiri he pakanga kite Iwi karaitiana o Apahinia (ko tenei wbenua ko Etiopia e korerctia ana i roto i nga karaipiture) a hinga ana ia me tona Iwi i nga Apahinia, tau atu ana ia kite koraha o Hauta, he whenua kore uri'tenei kai waenganui o Homarirana, katahi ia ka anga ka whakatete ki tetahi whenua, kai raro i te mana o Ingarangi, a, na runga i tona mahi tukino i nga Iwi o reira, katahi ka whakaarahia e te Ingarangi he taua, hei whawbai kite Mura me tona Iwi i te tau 1900, kaati kaore rawa raua l tutaki kia raua, i runga i te mahi karo ate Mura i a ia, ara oma haere, e kore ai be painga o tenei kokiri, hoki ana ki nga takiwa o te Ingarihi, a, hoki ana ano a te Mura ki tona mahi wnakararuraru o te tuatahi, no konei whakaarahia ana ete Ingarihi be taua rahi ake i to te tuatahi; whakaurua mai ana ki roto i taua taua he ropu hoia o Apahinia hei wbakapiki i. te Ingarihi. Kaati i roto i tenei kokiri a te Ingarihi, he nui atu nga tangata o te taha ki ce Mura i mate 'ki roto i tenei whawhai, engari ko te Mura'-i rere ora ia ki tona kainga, a, amiotia anaano e ia be taua mana, hei pakanga ano ki te Ingarihi, i tenei wa ka ahua wehi te taua kite Ingarihi, no konei ka huihuitia ete Ingarihi he taua rahi ake i o rnua ake, i raro i te whakahaere a Kanara Weina.

I te tau 1902 ka timata tona whaiwhai haere i taua tangata (ara ia Mura) he maha nga marama e mahi pera ana ia, a, no Oketopa katahi raua ka karapitia ki Mutuka, i runga i te putanga ohoreretanga mai o taua Iwi, ahua raruraru ana te Ingarihi, hoki whakarauri ana te Ingarihi fa waenganui i te koraha ki pohootera, ki reira tauwhanga ai kite whakauru mo te Ingarihi; a, ko te taua tuawha tenei e mahi mai nei i naianei i whakaritetia kia haere atu tetahi o nga ropu ma Opia, ma roto i te whenua o Itari, i raro i te whakahaere a Tianara Maninga, a, ko te ropu i raro ia Kanara Koopa, me ahu ma te taha wbakateraki, a, kua tukua e te Kawanatanga nga ritenga o taua whawhai kia Tianara Maninga. HE AITUA. Ihaekopa, Waitara, Mei, 9th, 1903. Kite Etita o te "Puke Ki Hikurangi," e hoa tena koutou katoa nga tangata mahi i to tatau taonga me nga kaumatua hoki o te Iwi, tena koutou, heoi iho nga mihi. He aitua i te rua tekau mawaru 28th, o nga ra o Aperira 1903, ka mate tetahi wahine rongc nui, ko Tangotango te ingoa, no Nga-ati-rahiri, he wahine awbiDa i tenei mea i te tangata, heoi ko te wahine tenei i kite i tenei mea i te mamae, he nui nga tau e pangia ana tenei wahine e tenei mea e te mamae, katahi ra ka mate, heoi waiho kau ana nga tangata kia mihi ana mete Iwi katoa ki tenei wahine awhina i te tangata i te wa e ora ana ia, heoi hui katoa mai nga tangata kite Uhunga mo tenei wahine, heoi ko nga ingoa enei o nga hapu i tae mai ki taua Uhunga : Ko N'lvlutunga, „ N'Tama, „ N'Hinetuhi, ~ N'Tuu, „ Waikato, ~ Pukerangiora, „ Puketapu, ~ Manukoriki, „ N'Hine, „ N'Rapapata. Heoi ko nga hapu katoa enei o nga tangata i tae mai ki taua Uhunga, heoi ka mutu nga whakamarama. Heoi. Na Tawhartga Te Uapaki. HE PUKAPUKA WHAI MANA i mahia i ata whakahaerea e te Komiti nui o Turanga hei whakaatu, a hei whakamarama hoki, ki nga iwi ki nga hapu, ki nga huihuinga tangata e tau nei i roto o te rohe pooti mema Maori mo te takiwa kite Tai Rawhti o Aotearoa. E hoa ma, e nga taane, e nga wahine, e nga tamariki, tena ra koutou, kia ora kia ora kia ora tonu tatau, i to te Atua atawhai, i roto o tenei tau hou. Notemea kua mutu tata ake nei te pooti - tanga mema mo tatau kite Paremata o te Koroni mo teiau 1903, a kuatu ano ko to tatau kaumatua ko Wi Pere i tenei pootiianga, a ko Pirimi Mataiawhea o Te Arawa raua ko Mobi Te Atahikoia, o JNgatikahungunu, i tu kite oma whakataetae, otira kihai i tae. Engari i ahua titiro tenei komiti mo te take i tu ai tenei tokorua kite tono pooti mo raua, hei hone i te tuunga o Wi Pere. engari kaore hold raua i ata whakamarama ki nga huihuinga o nga iwi, me nga kaunihera puta noa i te rohe katoa o te Tai Bawhiti, ki a raua tino take i tono ai raua kia riro ia raua taua Turanga. Otira e tino mohio ana ano nga iwi o te Tai Bawhiti kua pania katoatia nga moutere o Niu Tireni ki raro o te Ture Kaunihera Whenua, Kaunihera, Marae 1900, a ko Wi Pere te tangata nana i puta ai tenei ture, a EQuri ake nei huaina ai "Ko te kai tuku mijbi aroha kia te Kuini." A ki to jcnatau ake whakaaro kua kotahi te Ture, kua kotahi te reo, a kua topu hoki nga iwi Maori kite huarahi kotahi ara, kite rapu atu ki nga ti*»nga nunui e ora ai nga iwi Maori e hipokina nei e te rangimarie, i raro o te maro o to tatau Kingi o Eraera te Tuawhitu, Eugari no te 22 o nga ra Tihema 1902 i te

ra o te pootitanga mema katahi ka kitea i reira te teupatupatutanga o nga kai pooti ki nga mema e tora a ka wehewehe ano hoki nga iwi, nga hapu, pga tangala kite pooti ki tana mema i mania, ai, engari "e maharahara ake ana ano te whakaaro o tenei komiti kei kawea e te ngakau pouri nga iwi, nga hapu, mo te korenga o ta ratau nei mema i tu, a, tera pea e tanuri mai bei boa riri mo te T lire, kua paahitia nei, hei ora mo nga iwi Maori, a hei here ano hoki mo te morehu oneone. Na konei ra he raea tino tika rawa kia whakamaramatia e tenei Komiti nga take nunui i oti ia Wi Pere, hei painga mo nga iwi Maori, i roto o nga tau kua panemo ake nei, a tae mai hoki ki enei ra, a hei whinwbiri mai ano hoki ma nga whakaaro o nga tangata e hiabia ana kite ouia whakataetae, a bei whakamahara ano hoki ki nga kai-pooti mema, me ata whakaaro te tangata e poocitia hei mema, kauaka e rere noa ki r«ka o te arero e ata pakurukuru ana kite toke o te taringa, engari me ata titiro te ahua o te tangata me ana mahi tika o mua atu o muri mai ranei ka tika ai kia pootitia, e kore hoki te karepe e whakiia i runga o te tataramoa, te piki rauei i runga o te tumatakuru, itia ma o ratau hua ka mobiotia ai ratau e koutou. Nga mabi a Wi Pere, no te tau 1884 ka tu a Wi Pere hei mema mo te Tai-rawhiti, ko nga ture i oti i a ia i roto i enei tau e rima:— (1.) Ture taake kuri 10/- bereni te utu i taua takiwa na Wi Pere ka beke kite 5/- hereni. (2.) Ture keebi tupapaku, e 20/- hereni te utu i taua takiwa na \Vi Pere ka heke kite 7/6. (8.) Ture mo te takiwa o Whakataane, ara mehemea ka mate katoa nga tangata o te karaatr, ka taka nga whenua kia te Kuini, na Wi Pere I hanga be ture ka whakaurua nga Maori ki aua whenua a ka whakakorea atu hoki te taha kia te Kuini. (4.) Ture whak*pumau tika, he mea i hoatu katoa e te Ture o te tau 1865 nga whenua ki nga langata tekau anake i roto o te karaati, na Wi Pere i hanga he ture ka whakaurua nga tangata e whai take ana ki aua tu whenua. (5.) Ture arai i te hoko whenua Maori 1886 na Wi Pere tsnei ture i hanga hei here i te morebu oneone o te iwi Maori i te mea tekau marima ano nga miriona o nga eka whenua o Niu Tireni e toe ana i taua wa a e rua nga tau i kore ai e taea te hoko. I muri i tenei, ka ara nga iwi Maori kite turaki i tenei ture nga hui turaki, tuatabi i tu ki Wai-o-Matatini, Waiapu, tuaruaituki Ouiaahu Nepia, tuatoru i tu ki Putikiwharanui, Whanganui, te tukunga o nga pitihana kite Paremaca o te tau 1888 ka hinga te ture a Wi Pere, a ka turakina ake hoki a Wi Pere i tona turanga mema e nga pooti a nga iwi, a nga bapu o te Tai-rawhiu e hiabia ana kia puare nga hoko whenua o te motu katoa, a puare ana taea noatia te tau 1892. I roto o tenei tau 1892 ka koingo tonu te ngakau o Wi Pere kite morehu oneone o te iwi Maori kia herea, koia te take i anga nui ai tona whakaaro kite rapu huarahi i roto o te Kotabitanga o te "Xibitio Waitangi" a ka rite tahi hoki nga iwi kite aue ara nga iwi i turaki nei i caua ture 1886 a taea noatia te tau 1894. I te tau 1894 ka tu a Wi Pere hei mema mo te Paremata o te Koroni, a he mema ano hoki a ia no te Kotahitanga o te Tiriti o Waitangi a he nui tana rapa i tetahi ture hei whakaora i tona ture here whenua 1886 i te mea kua rite kite raaikuku pango te rahi o te morebu oneone o te iwi Maori e toe ana koia i hangaia ai e ia tona ture ko Pmepinetekura tona ingoa. Engari no te kitenga a te Kawanatanga i taua ture ka tangohia mana, ka buaina tona ingoa ko Kaporeihana engari i whakatarewatia taua ture e te Kawauatanga kite ao o te rangi ma nga iwi Maori e kukume kia tau lho ki runga ki nga whenua a heoi ano nga iwi i kukume iho i tenei ture no Mangatu No. 3 no Mangatu No. 4 mete Rotokautuku a e ora nei i naianei aua whenua. I roto o te tau 1895 taea noatia te tau 1897, ko nga mahi i oti ia Wi Pere (1) Ko te ture mo te rone potaeo Tunoe kia kaua e ekengia e te hoko, (2) Eo te tare arai i te boko Id nga whenua e nohoia ana e nga iwi Maori me a ratau kararabe, (3) Ko te _ture arai i nga whenua e murua ana hei utu i nga moni rauri, (4) Ko te ture pane kuini kia

whakahokia iho kia iti rawa, (5) Ko te taake kuri kia wbakahokia iho kite 2/6. Otirai roto i enei katoa kibai rawa i tautu te whai o VVi Pere kia hangaia ano be ture hei here i nga whenua katoa o Niu Tireni i roto ote Paremata o te Koroni, i roto ano hoki i nga hui o te kotahitanga o te Tiriti o Waitanoi a tae noa mai ki taua tau 1897, i roto o tena tau. I tukua e Wi Pere ratau ko etahi atu, (H? mini aroha kia te kuini) a he inoi atu hoki kia herea e te Kuini te morehu oneone o tona iwi Maori i te mea kua ngaro te haungaahi o te tekau miriona o nga eka o te motiv katoa a e ritna ano nga miriona o nga eka e toe ana, otira i tukua mai e te Kuini tana kupu wbakaae ki nga Minita i Niu Tireni nei, ko tona putanga ia ko Kaunibera Whenua, me Kaunihera marae 1900, mete kaha o Wi Pere mete minita mo te fcaha Maori me to raua Komiti Tupakaka kite whakatikatika i nga rarangi ote 1901 mete 1902. Haunga ia era atu tikanga ririki i oti ia Wi Pere mete tini o nga pitihana e pikauria ana eia ara nga pitihana ate Tai Rawhiti a te Tai Hauauru a te Tai Tokerau, rae te Waipounarnu otin e tinomohioana nga iwi Maori katoa e hui nei ki Poneke ia tau ia tau kite kaha oWi Pere ki tenei mahi. Na hei kupu whakamutunga ake ma matoa mo te ingoa o Wi Pere e rangirangia nei ete tangata kite ingoa kamupene, e hoa ma kaore o matau wtienua i mate ia Wi Pere na matau ano i ringa whatoro ki nga moni a te Kamupene i mate ai, mei whakarongo matau ki ta Wi Pere kanaka matau e tango moni, taunaha kite Kamupene, penei e kore o matau whenua e ekengia e te mate, no macau hoki nga whenua nunui kei roto o j taua Kamupene whakanohonoho Whenua Maori o Niu Tireni, no te wa i hiuga ai taua I Kamupene ka- t: tore mai te ringa o te Peeke I o Niu Tireni ki o matau whenua hei utu mo | ana moni kua pau ia matau i te wa o taua h Kamupene ka rere ko Wi Pere raua ko Timi : Kara hei kai arai i waenganui ia matau me o matau whenua, o tetahi mete Peeke me ona moni, o tetahi taha ka kiia raua he kai tiaki, • mei kore a Wi Pere raua ko Timi Kara te tu hei kai tiaki penei kua riro noa atu o matau whenua te mokete e te Peeke hei utu mo ana moni kua pau ra ia macau, na konei hoki a " Wi Pere raua ko Timi Kara i kaha ai kite fi hanga i te Ture Poari mo enei tu whenua a | kua paahitia taua Ture e te Paremata o te 'jj tau 1902. ,| Heoi ra e hoa ma, e kore e taea e matau te % ata whakatepe nga korero me nga tikanga .'>; katoa e pa ana ki tenei take hei matakitaki " mai ma nga hunga e hiahia ana kite oma ~; - ij whakataetae a nga wa e heke iho nei engari : M me penei atu e matau, hei te wa tonu e tae ~| ai tenei pukapuka kia koe e ia tangata me ;| whakamutu rawa te waiho i te ingoa o Wi -5 Pere hei taunu mau a hei whakawairakaa-Ji ranei mo tau hiahia ki tau raemairnaharatiali ai e tou ngakau, kei hurahia tou rnahara||| ngaro, e te ture a ka kitea e tu tahanga ana.||| Ka niutu ake nga kupu me nga whakama-fgS rama kia koutou mehemea he whakahe ta etahi ranei ta te hapu, ta te iwi ranei mo|jj| nga korero k itoa mo etahi ranei o nga korerofn o tenei pukapuka me tuku a pukapuka tnaiaj nga whakahe, ka tuku mai ai kite o te Komiti Tupakaka, kei Kihipane, maam '■■& e whakaatu be ra hei tutatakitanga mo nga ■•4 kai-whakahe ki Kihipane nei whakamarama ,v ai i a ratau take whakahe. a|j Heci ra, kia ora tatau katoa, na te Komit», nui o Turanga, ahu atu kite Tai-whakararcßJL ahu atu kite Tai-whakarunga e mau nei JE: matau ingoa ki raro iho nei. |Sj Heta Te Kani, Piribi Tutekohi, Ruru, Hape Kiniha, Patoromu Ruru, Hardly Matenga, Paratene Tatae, Paora Kohu, HoJSj. era Ngaungau, Paratene Turangi, Karaitiani!?|| j Teeke Pera Haronga, Tiera Hotuariki, Wati>J| -j kena Takina, Apiata Te Hame, Timoti tai, Mikaera Pewbairangi, Kooro Kiriahuruj||L Hori Te Mataku, Peta Hatana, Epanar||s Whaanga, Panapa, Peka, Kerekere, tau, Noa, Whaks-tere, Kiingi, Tuatini, HemgSj Tutapu, Nep'a, Teatu, Hemi, Waaka, Rihar||| t Porou, ta Arapata, Potae, Hohipa, Kota, ka, Aratapu, Rawiri Karaha, Hapi, KinibH| j Kaipaka, Hori, Piaha, Ratapu, Hirini, dff ] whara, Hori, Patene, Waati, Hirini, Tualn , ne, Erueti, TiketikeiraDgi. HHe mea tuku atu e Tuta Nihoniho, Heflß r retari o te Komiti Tupakaka, i KihipaiH j Maehe 12th, 1908. M

I TE PIRIMTA. £ ef . IjNo te rua o nga ra o Mei i tu ai tetahi jlihuinga nui ki Poneke, be whakaoaaharafoga kite tatau Pirimia mo tona taenga ki Itekau o ngatau etu ana ia hei Pirimia io tenei Koroni, kii tonu nga waahi katoa me Opara i te tangata, kua oti noatu hoki I whakapaipai taua whare ki nga haki o ia fflua oia ahua, kite rau rakau kite putipufflhoki. ah te tomonga mai o te Hetana ki roto i te ■pare, tu katoa ki runga kite umere mete gikipaki boki o nga ringa, ka mutu te umeSo te Iwi, ka tu tetabi o nga rangatira o loneke ka panuitia te mihi i raro iho nei:— 1 Kite Raiti Honore R. J. Hetana P. C. j§L. D. Pirimia o Niu Tireni e hoa e hiabia jgja matau kite whakakite atu kia koe ito E&atau mihi pono, koa hoki mo te taenga ki tekau nga tau e tu fconu ana koe hei Pirimia mo Niu Tireni. ?• I roto i teuei wa kua hapainga e koe nga tikanga e piki ai tenei Koroni kite turariga ieifcei e tika ai boki te Iwi, e whiwhi ai ho'i ki nga taonga nunui. [ Kaore i mua i roto i nga korero o Niu kreni i mahia enei tu mabi i roto i te Pare|ata, hei wh'akapai i tetu e piki ai hoki te tri kite ora. ! I timata te piki haere o te Iwi i te tau |>93, ko te wa tenei i whakamanaia ai nga [ahine kia whai poofci, kua aru mai hoki fa atu Koroni i tenei tikanga, no te tau 894 ko te Ture Apitireihana, mete Ture io nga whare mahinga, i puta ai he painga e ora hoki mo nga kai-mahi, ara, te hunga jffii i waihotia hoki enei tikanga hei mihi raa mra atu kai-whakahaere o era atu Iwi, puta |j|oa i fee ao marama, no taua tau ano hoki lioti ai ite Kawanatanga tetahi mahi hou, jjgfra, i runga ite tuku mom kite Iwi, mo te |itereti iti rawa, na tenei mabi nui tae atu Moki kite whakanohoncho tangata kite jSbenua i riro nei i te Kawanatanga, te maboko i nga whenua nunui, hei whakanoIffcnoho tangata, ko tetahi tenei o nga mahi Jjjjui i tupu haere ake ai te korero nei kite i roto i enei tekau tau kua hori ake nei. .c? I kitea nuitia to toa i te wa i tonoa ai tko® ki t'e Twi o Niu Tireni, kia ata whakarotia nga kaumatua kore oranga, ko te Penihana mo nga kaumatua o te tau #B9B, i whiwhi ai nga kaumatua o Niu TiHeni ite oranga, na konei boki i aru ai nga tai-whakahaere o era atu whenua i tenei tianga, hei oranga mo nga kaumatua i roto i Iratau ake whenua. Na to mohio me to kaha kite whakahare i tetahi tikanga i ora ai te Peeke o Niu lireni, i kore ai e pa mai he ingoa kino hei rai atu i tetahi Aitua nui ki tenei Koroni. J£fa to whakahaere mohio kite Mitirene ||Rerewe, i kore ai hoki tenei Aitua nui e pa |iri te Koroni. g Otira e kore rawa e taka te whakahuahua ]j& roto' tenei Pukapuka mihi, mo nga Ture ifauinui katoa i oti i roto i te Paremata, i te Jwa etu ana koe i to turanga, tirohia te ora ■d Nui Tireni i roto i taua wa, koia te reo pvbakaatu ite matauranga mete tika ote l&vhak&haere i a tau i a tau, i arataki haere i tenei whenua i roto i ona whakahaerena konei hoki i tu tonu ai a Niu Tireni 4 moa atu o era atu Koroni. He maha nga owa i haere ai koe ki era atu whenua, hei ma|ngai aio tenei whenua, i roto ano i te wa o Ito roa e tu ana koe hei Pirimia mo tenei koironi kite hui topu o nga Pirimia ki Hopata, li te tau 1897 kite Taimana Tiupiri to tatau iKuini o Wikitoria, a na te hui topu tuatahi o Snga Pirimia itu ki Ranana, kite whakakoitahitanga o te Komanawera o Ahitereiria i Ite whakakiingitanga ito tatau Ariki ia KiiI ngi Eruera, mete hui topu tuarua o nga | Pirimia i tu ki Ranana. I whakakitea nuitia e koe to kaha kite whakahaere i nga tikanga nunui katoa e pa ana kite Emepaea. Na enei mahi au tae atu hoki ki era atu mahi o Niu Tireni tae atu hoki ki tc awbinatanga o Nxu Tireni i te whenua matua, i te whawbai kite pito whakatetonga o Awherika, na konei tonu i kawe te rongo o tou Ingoa puta noa i nga waahi katoa o te Emepaea. I He nui te mihi mete koa oto Iwi o Niu Tireni mo nga honore nunui i tukua nei kia koe i o baerenga kite whanua matua. To nrunga hei mema mo te Kaunihera o .te Eiingi (etc) me era atu honore runui, «

tumanako ana matau kia mau tonu to whakahaere e tipu ai nga mahi o Niu Tireni, kia kotahi ai boki be painga ino, nga tangata katoa o Niu Tireni e whaia nei e koe i roto i o mahi katoa ia tau ia e tuku atu ana matau kia koe i o'.. matau hiahia, kia tan nga painga katoa kia koe, mete tumanako, kia ora roa tonu koe hei homai- ki Niu Tireni i to mohio nui, whakaaro kamnatua boki ki nga take katoa epa ana kite katoa. No te mutunga ote kai panui te korero i enei kupu mihi, ka tu a te Maketonore ki te tautoko i nga kupu katoa o te mihi, i hoki whakamuri ona korero kite tau 1890 i te tau i hinga ai te Kawanatanga o te Konohaweta i tu ai boki te Kawanatanga o te hauga iti e tu tonu nei, na ka abua whakaheke haeere ona korero kite tau 189 Situ ai a te Hetana hei Pirimia mo nga mabi nunui boki a te Pirimia kua oti te whakabua i roto i te pukapuka mihi. He maha nga tangata i tu kite tautoko i nga korero o te pukapuka rnihi, me nga korero bol;i a Aate Makitonore, ka mutu nga korero a nga rangatira ka tu ake boki ko te Hetana kite whakaufc'u i nga kupu mihi ate Iwi i te tuatahi, ka panuitia e te Pirimia he waea.mihi mai na Tiacparina Hekeretari mo nga koroni i Ranana, katabi ia ka mihi ki ki ona boa mete Iwi nui i huihui mai ki taua po. I runga i te aroba nui kia ia, i te mea ka mutu te whakautu a te Pirimia i nga wbai korero ka ahu atu ia kite hakari i whakaritea e te Niu Tireni Taitua. NGA HERE WE 0 WIKITORIA. No enei wiki kua taba ake nei i tipu baere ai tetabi raruraru nui i waenganui o nga kaimabi Rerewe mete Kawanatanga o Wikitoria, ko te take o taua raruraru i panuitia i mua ake nei e te Kawanatanga, ena e fcae ki tetahi ra ka whakahokia iho te utu mo nga kai mabi Rerewe, no te taenga kite wa i wnakaritea ai e te Kawanatanga hei bokinga iho mo te utu, katahi te Uniana o nga kai mahi Rerewe ka pitihana atu kite Kawanatanga kia wbakahokia mai ano kia ratau te utu tawbito, kia whakatikaia hoki etahi o nga tikanga e peehi iho nei ki runga kia ratau, heoi kihei rawa te Kawaua.tanga i whakaae mai ki nga tono a nga kai mabi Rerewe, otira, i tono te Kawanatanga kia huihui te Paremata, kite wbakahaere 1 tetabi tikanga mo nga kai mahi o nga Rerewe, na ka rongo nga kai mahi i te huihuitanga o te Paremata ka wehi ratau tera e whakahaeretia e te Paremata he Ture whakamana i te mabi a te Kawanatanga, na konei i whakaatutia atu ai e nga kai wbakahaere o te Uniana, kite Kawanatanga ta ratau kupu i raro iho nei, kite kore te Kawanatanga e whakaae ki ta ratau tono i mua atu o te 5 o nga haora o te Haterei, a, i te 12 o nga haora i te Haterei ka wbakamutua te mahi e nga kai mabi o nga Rerewe, puta noa i nga waahi katoa o Wikitoria, i tenci wa ka huihui te Kawanatanga mo runga i tenei raruraru, katabi ka panuitia e te Kawanatanga, ka taparatia te utu mo nga tangata, e piripono ana ki te Kawanatanga. Na no te mohiota,nga o te Kawanatanga ka u tonu te whakaaro o nga kai mahi kite ia ratau ina kore te Kawanatanga e whakaae ki ta ratau tono ka whakaputama e ratau be panui kia mutu te haere o nga tangata ki runga i nga Rerewe, kia kaua boki e mauria atu he taonga he utanga mo runga Rerewe, be webi no te Kawanatanga kei kore e taea e ratau te kawe baere ina mutu nga kai mabi. HE WAEA MAI. Mei te 9 o nga ra. No waenganui o te po kua taba ake nei, ka wbakamutu nga kai mabi ia ratau, be nui nga tangata i bui ki nga Teihana matakitaki ai ia ratau, ina ka tae mai he Tereina ka rere ki raro nga kai wbakahaere i te Tereina, ka waibo i kona tu ai te Iniana me nga taraka me nga kareti me ona utanga katoa l runga, nawai ra kii tonu nga waahi katoa o nga Teihana i nga Rerewe e tutu noa ana. Kua piki te utu o nga kai ote miiti, o te paraoa, o te taewa, tae atu ki nga kai ma nga Kararehe, kua whakaarotia e te Kawanatanga kia whakaputaina he panui ki nga tangata ma ratau ki nga -waahi katoa o Ahitereiria tae mai ki Niu Tireni nei, kite kore

ratau e whiwbi tangata i enei waahi ka tonoa atu ki Ingarangi, ki Amerika, ki Inia. Ko te tokouaaha o nga tangata mahi Bert; we a te Kawanatanga o Wikitoria 12,000, i whakaaro te Kawanatanga tera e noho ton a etahi ia ratau bei whakahaere i te Tereina mo nga meera, engari no te taenga kite vea hei haerenga mo te Tereina kore tonu atu he kai mahi mo te Tereina, a, kore tonu atu hoki tetahi Tereina i puta, kaati kua kii nga poutapetai nga reta mo nga tangata o uta. KONGO MOTE TARAIKA. Kua tae mai nga rongo whakamarama mo te raruraru o nga rerewe o Wikitoria, ura, kite reo Pakeha "Te Taraika," koia nei te tino take o taua raruraru, he tono na te Minita mo uga rerewe o Wikitoria, ki nga ropu kotahitanga o nga kai mahi i nga rerewe, ara, te Uniana kia puta ratau ki waho o nga ritenga o te whakakotahitanga o uga Uniana o ia ahua o ia ahua, o te hunga mahi-a-ringa, • e kiia nei he (Trades Hall,) ara, be Hooro mahi-a-ringa, ko tenei Hooro he waahi huihuingatanga no nga mangai, ara, komiti o nga Uuniana o ia ahua o ia ahua o nga ropu mahi-a-ringa, kite whakahaere i nga take katoa e pa ana kia ratau. Kaati kite whakaaro ote minita mo nga rerewe, kaore i te tika kia uru atu nga kai mahi a te Kawanatanga ki aua tu mahi, no konei ka tono atu te minita kia unuhia mai a ratau ropu Uniana ki waho, kaore hoki nga kai whakahaere o nga Uniana e whakaae, katahi ka huihuitia mai e nga komihana o nga rerewe nga Apiha o nga komiti, kia whakariterite ratau, heoi kaore he painga tahi o taua whakariteritetaoga notemea kore rawa tetahi taha e ngawari ki tetahi taha. Te mutunga iho ka whakapuataina e nga Komihana te oota i raro iho nei:— Kia toru tonu nga ra hei ununga ia ratau ki waho, ka whakaututia e nga komiti 0 nga Uniana kaore ratau e kaha kite whakaae atu kite whakaiti ate Kawanatanga iu ratau, otira ko te mutunga iho o nga whakahaere penei i waenganui 1 te Kawanatanga me ona kai mahi, ko te Taraika kua korerotia i runga ake nei. , Kanui te whakahe o nga Nupepa i te taikaha rawa o tona haere, mete whakahe hoki kite Uniana mo te ohoreretanga o taua Taraika, kihei nei ratau i ata wbanga kia huihui te Paremata, hei whakariterite i tenei raruraru nui. Kaati kai te huihui te Paremata i naianei. tera hoki e oti pai tenei raruraru. Papawai. Mei 14th 1903. Kite Etita ote "Puke Ki Hikurangi" tena koutou ko hoa whakatere i te taonga o nga Iw: o nga motu e rua o Aotearoa mete Waipounamu, kia ora i rotoi te tau hou o to tatau Ariki. E hoa ma utaina atu enei kupu ruarua ki runga ia te "Puke," hei titiro iho ma nga hoa enoho huihui mai ra i o ratau marae i roto 1 te rohe o to tatau tupuna o Rongokako. (1.) Kua tuturu te 31 o nga ra o Mei, 11 o nga haors i te awatea, hei whakaLuhera mo te whare karakia i Hurunuiorangi. Kua oti te whiriwhiri ko Papawai he marae hei huinga mai mo nga tangata a, me haere atu nga tangata i Papawai nei ki Hurunuiorangi, kite whakatuhera «te whare Karakia, ka mutu te whakatuhera ka hoki mai ki Papawai. (2.) Kei te 30 o nga ra ka haere atu nga Minita ki Hurunuiorangi, kia mutu te wbatuhera i te whare ka hoki mai ki Papawai. Hei kupu whakamutunga iho ki nga whanaunga me nga hoa. Kei pouri mo enei whakariteritenga, he wbakaarc hoki ki o tatau tinana, e whakaekea tonutia nei e nga mate o tenei &o pahemohemo i peneitia ai. He mobio ake tera e roa ta tatau noho huihui i roto i o tatau whare, i Hikurangi me Aotearoa, notemea he huinga tangata, he huinga whakaaro, ka roa te nobo, heoi ra kia bari tonu i roto i te Ariki i te mana ano hoki o tona kaha. Na to koutou hoa mokai. Hone, Teri, P&erata. TEWHENUA 0 TE PARAKANA. He maba nga tau i naianei e rongo ana te ao katoa, ki nga raruraru e pa ana ki tc-

uei kainga, nawai ka hoha noaiho te fcaringa kite whakarongo atu, ko teiiei whenua he whenua atahua rawa atu, engari ko te Iwi whenua kai te noho i rungs i te ahuatanga o ratau tipuna, he pakanga tonu te mahi i runga i te kino o nga tikanga whakahaere, ina hoki e rima nga mana ririki, a, he kakari tonu ta ratau mahi kia ratau ano, a, kai te pakanga hoki ki to ratau mana Ariki kia Taake, ehara i te mea no enei tau tata, engari no enei raa tau kua taha ake nei, meheinea i whakakotahi aua Iwi ia ratau, kite whakahaere i tetahi tikanga bei painga mo ratau, tenei kei to mavahara kia ratau ano, kaore hoki e puta ake he painga mo ratau. He maha nga huarahi hei haerenga mo te tangata kia tae kite whenua ote Parakana, ongari ina tae te tangata ki reira kia ohiti rawa ko enei Iwi he Iwi pahua ka hopungia nga tangata hou ka mauria ki nga waahi hei herehere ma ratau, kia puta mai rino he utu nui ka tukuna te herehere kia haere, kite kore e puta atu te utu itewa l whakaritea ai ka whakamatea taua tangata kua timata i oaianei te mahi rerewe ki runga Id te whenua o tenei Iwi, hei whakaluhera haere i nga makete a taua Iwi, kite ao o waho no taua Iwi tetahi pa tino ataahua o te ao'katoa, ko Perekerita te ingoa, kai nga tahataha ote awa Tan«pu, ki tonu tenei pa i nga kohatu whakamaharatanga hei whakauiaharatanga ki nga toa i mate i nga whawhai ki Taake. Kei n ff a Paraire ko te ra makete, ka ki tonu te taone i te tangata o iaahuao ia ahua ko te ahua o nga kahu rereke, kai te mau katoa n „ a tangata ki etahi marmi roa kai te taha nga whare i nga manpi, a, he rakau kai te taha e tantau ana, ina hiahia te tangata kia kite ia i n~a tangata o uta me haere atu ia ma run«»a ite sereina, a, tae noa kite pa o 2sihi, ko tenei pa tetahi o nga pa whawhai o reira, e tiaki ana i nga huarahi, tenei pa e tu tahi ana n<*a whare karakia o te Haahi Karaitiana me n°& whare karakia ote ritenga o Mohouieta,°ki te tangi nga pere kahui atu te Iwi ra kite karakia, ka haere tahi me a ratau pu. E tata ana kite pa o Nihi tetahi koea Pourewa ko te ingoa ko te Pourewa Angaanga e peaei ana te korero mo tenei Pourewa, i te tau 1809, ka puta ma 1 te taua a nga laaka he whawhai ki nga tangata o te pa o Nihi, ko te Iwi o te pa ko te Iwi o Hawia e 3,000 mauo, a ratau hoia, ka hi nga ratau l te Iwi o Taake katani ka huihuia e te rangatira o n«a Hawia, ona tangata kite taha ote puran<*a o nga paura, ka whaingia mai e nga Taate no tona kitenga kua tae katoa mai te boa riri ki reira katahi ia ka tahu i nga paura ka mate tahi ia me tona Iwi tae atu hoki kite hoa riri. ara nga mea i uru mai ki roto i te pa, i muri mat i tenai ka tahuri te Iwi o Taake kite kohuru i taua Iwi kore rawa he morehu katahi ka poroporongia nga mahunga o nga tangata o te iwi o n<*a Hawia o taua pa, katahi ratau ka anga kf te whakaara i tetahi Koea Pourewa, i te mea kua teitei ake ta ratau mahi i te Pourewa katahi ka whakararangitia nga angaanga tangata ki runga ite Pourewa a hun noa te Pourewa, na i runga ake i nga anga Ka hoatu ano he pereki, kotahi te rarangi pereki ki runga ake ka homai ano he upoKo tangata kfrunga ake huri noa na ka homai ano°he pereki, a. otira i pera te mahmga o taua Pourewa e 56 nga rarangi angaanga l runga i taua Pourewa mau tonu te in o n-a angaanga i runga i taua Pourewa tae noa mai kite tau 1878 i taua tau ka tangohia e te Iwi c Hawia nga Upoko. Ko tenei Iwi. ara, te Iwi o Hawira kua piki haere to ratau ora i runga i te mahi whenua mete kari mama, ka haere atu i tenei Iwi ka whiti atu i te rohe o Parakana, he Iwi rereke noa atu te ahua, rereke hoki nga kahu, rereke nga tikanga, he Iwi whakatipu pakanga, ka haere atu i kena ka tae ki Matutonia, ko te whenua rongonui tenei o raua j puta mai i konei etahi o nga tangata nui o mua, a. Anehanaria te-nui me era atu tino toa kai te whenua e patata ana kite pa tawhito o Haronika e horahora ana nga orupao nga Kiingi o tenei whenua o Isehe e whakaatu ana i te nui o tenei kainga i nga raoinua kua rereke te ahua i naiane*, kua waihotia hei kainga mo nga kai pahua me D cr & pakanga, wbakaheke toto, mehemea tera e°taea te whakahuri tenei whenua ki raro ki te mana o Ingarangi ma reira anake pea e whakamutu nga mahi kmo a taua Iwi.

HE ORA ROA. Kua tae max to whakaatu kai te ora tonu a Henare Paringi, tetahi o nga Pakaha tawhito o WairarapA nei, i wh'anau is ki Ingarangi i te tan 1800, kai tc takahi haere ona taa ki te 104 ng» tau, i u raai ia ki Nui Tireni i te taa 1849, ka noho kite Watawhara Wairarapa, ko tana tamaiti matamua ka 78 nga tau, ko tetabi ona mokopuna e 50 nga tau, ko tana mokopuna tuarua e 82 nga tau, ko tana mokopuna tuatoru 17 nga tau, kanui te ora o te kaumatua nei kanui te kaha kite haere, ko te tokomaha o ona uri kai te ora 850. HE KUPU MI HI MO WHAREKAURI. He kupu mihi tenei i raro iho nei na tetahi Pakeha mo Wharekauri, ki tana whakaaro hoki he whenua atahua rawa a Wharekauri, koia nei hoki nga take i atahua ai, ara:— Kaore he kaute Kaunihera, kaore he para Kaunihera, kaore he poari w&hapu, kaore he perekiwata, kaore he nama kai runga i te iwi nui, kaore he poari mo nga rawa kore, kaore he Hohipera., kaore he Rata, kaore he rori pcari, kaore hoki he rori, (an e kore e kiia he rori,) kaore he pooti, kaore he nupepa, kaore he Mikita, kaore he kai ptnono o nga kokonga, kaore he Taraweihana ; peene hei whakaturituri, kaore he tangata haurangi, he inoi hikipene he utu paina, kaore he kararehe puihi, kaor9 he reiti, kaore hoki he rawa kore. MAKETE HOIHO. Kanui te utu mc te hoiho kite Waipounamu, kai te haere tangata hokohoko hoiho he mau atu i nga hoiho kite Waipounarnu. HE MAHI KOHURU Kua tae mai ngawaea whakaatu mai i tetahi mahi kohuru na te hunga Mawhia, he wawahi i nga tiiua katoa e rere atu ana i te wahapu o N u loka, e rere nei te haki o Ingarangi, e haere ana i runga i te whakaatu mai o tetahi pukapuka kia ratau, ratau ka haere ki runga l te tima Umaparia ti tiro haere ai. kitea ana i runga i taua ti<na tetahi pouaka. kii tonu i te Tainamaiti, kotahi rau pauna te taimaha, mete rnihini whakapapai whakaritetia nga mahi o te rnihini, kia toru tekau inaono ngd, haora e rere ana te tuna ka papatia, mauria ana taua mea e nga Pirihi makaia ana ki roto i te wai. TE TAU IA REWHAREWHA. Ho mihi atu tenei ki nga iwi ki nga hapu, me nga reo, i runga i tenei motu, whiti atu ana kite motu o te Waipounarnu. E hoa ma tena koutou, me nga wairua katoa i roto i o koucou tatau, i whakawhiwhia mai nei, e te Ariki o te rangi o te whenua, ki nga tamanki a te tangata e noho nei i runga i te wheuua, kia ora i roto i te tau hou, kua homai nei e ia kia tatau, heoi tena. Tenei te ngakau aroha ki nga morehu o runga i nga motu e rua nei, e tangohia nei e nga aitua huhua, kua tae mai net ki runga ki enei motu, huna ai i : nga morehu e noho nei i raro i te mana o Kiingi Eraera te VII. E rua nga aitua kai runga i enei motu e huna ana. Ko te taha ki nga morehu o nga motu nei, tuatahi tonu te urunga mai o te Pakeha ki enei motu, ka tae mai hoki taua aitua nana nei i huna nga tangata maha noatu i enei e ora nei. Kahore ano he takuta i tae mai i aua takiwa Ko te ingoa 0 taua mate he rewharewha, no reira tenei kupu a nga Pakeha, "Ko te tau ia rewharewha" ko tena mate he mate kino, ahakca he mano i roto i te pa, e kore tetahi e mahue, ahakoa he ran, ka pau katoa, e kiia ana e nga kaumatua i oma etahi i whai morehu ai, ahakoa he tamaiti he matua e kore e tirohia, e kore hoki te aroha he nui nei ona hinu e puta nei i nga whatu e taea fee whakarite, kia pera mete tau ia rewharewha, kaore he whakaheke roimata, he tangi tiwerawera i taua ra, engari he rhataku he oma, i tona maoua 1 tona whaea, i fcona tipuna, he ingoa hoatu d rewharewha lia nga tangata. o taua waHeoi no tenei wa he tari- whakaora kua tae mai hei kopare ia rewharewha, ia P'wa, ia Roropiwa ia Taipo-Piwa,. ia Mifcara .ia Koroputapuca, ia Korako piwa ia Ruaki-ko-tore-rere, .ia Rumatiki piw&r ia kohikiko, ia haango, me era a«u tini aitua o te Pakeha.

Heoi. E%hoa ma e tino mobiofcia ana i naianei kua noho ce Tari whakaora kei nga uunga kaipuke mai ratau ko nga Katimauta, e tiaki ana i aua taniwha ngau tangata nei. No reira kia kaha tatau ki te whakapiki, mete whakarite inga whakahau a taua Tari, haunga o tatau Kaunihera, ko ratau nga uunga kupu mai a taua Tari, mete whakaatu mai i nga huarahi hei karo, i nga aitua huhua kua u mai nei ki uta, a, e haere mai nei ano a rewharewha ki toona urunga o mua,, ko fcona ingoa tuatahi tenei, "Ko te tau ia rewharewha" ara, he mate uruta, he mate whawhati tata. Ko tona ingoa i tona hokinga tuarua mai e fcoe mai nei, ko te mate "Koreca" tona ingoa, ko te mate e kiia nei he Mooro Paaka, he uaumutu te mate e rite ana ki taua mate, he koroa tetahi mate e mohio ana nga kaumatua o mua, kaati mawai e kite tona ingoa i naianei, heoi ano he whakahua kau, ko Korera, ko rewharewha, ko Boropiwa, katahi ano ka taea i naianei ki te Tari whakaora, he whakaatu ki nga morehu i runga i nga motu e rua nei. E koro ma, e, tenei a Roropiwa fce haere nei penei mete mate kua araitia net nga morehu o Rongokako kia mutu te whakatu hui, kia puta atu rano taua mate ki waho i tenei takiwa. kaati kai te penei tonu hoki nga takiwa Kaunihera o te motu nei, me haere i ranga i nga kupu tohutohu, hei tuwhiti atu i nga aitua huhua o tawhiti e huna nei ia tatau, mehemea ka rite te inau a tatau i nga whakahau a te Tari oranga, penei kei hea ra be tuunga waewae mona, i runga i nga mho o Tari whakaora o Kaunihera takiwa Pakeha ma, o Kaunihera Maori ma, me nga morehu hapu i raro 13 Kaunihera ma, koia nei te kakahu whakamahana o Kiingi Eruera VIL, kei runga ia tatau e hipoki ana, i tenei kokorutanga o te ao, kite takahia e tatau tenei mana, ka rite tona abua kite aho Hirhva, e pupuri nei i te manawa tangata, tona mofcunga atu oti atu ki tua ote arai, te kitea atu boki. Heoi kau ma nga morehu he tangi haehae atu i konei, mo te ngakau wbakaparahako ki nga whakahau a te ture kia tataa, e whakaatu mai nei ina te huarahi e mau ai ia tatau te pupuri te aho ote ora, kua riro noa mai nei ia tatau, tenei hoki tetahi wahi ko te ture ate Atua, i noma' ai kia tatau, kaua te tangata e rapu i te mate, engari me rapu i te huarahi e ora ai, ina te whakatauki o mua, "Mauri mahi mauri ora, mauri mangere he mate tona tukunga iho." No reira kia mataara kia hihiko,, kei te baeree-e nga aitua o te ao, kei te rapu okiokmga mo ratau. E ki ana te kupu a te Ariki, he rua o nga Kiore, he kohanga o nga manu o te rangi, a, koia tonu kaore ona waahi e urungatia ai tona matenga. Na, na aitua ko tenei whakatauki, taka i te pari be mate, he wera i te aki he mate, he wakatahuri he mate, he taka i te rakau he mate, he tarewa be mate. Ehara tenei hee i au, no kouton ano, pera ano taku kupu mo nga mate huhua kua tae mai nei, kite mangere koutou ehara ia au tena hee, heoi ano taku be hari be koa moku ka whai okiokinga i o koutou tinana. Hei aha mawai te whakatauki a te Ariki, kahore ona biahia kia urungatia tona matenga, i a au tonu'ka whiwhi ki o koutou kikokiko hei taonga mo maua ko papa-tuanuku. Heoi ano kia ora kia ora. "Te Puke Ki Hikurangi." TAUIRA POTO. ONGA TURE 0 TENEI PEP A. (Ture 1.) Ko te utu mo te pepa o "Te Puke Ki Hikurangi" i te tau 10/ hereni. (Ture 2.) Kite tono mai ite Nupepa, me penei te ahua o te Ingoa ki waho o te kawa. Ki Te Etita. "0 Te Puke Ki Hikurangi." Box 20 Grey town Wairarapa. (Ture. 8) Kite tuku moni mai koutou, ko te Tauira ano tena i runga ake nei, hei nga moni oota Poutapeta anake. (Ture 4.) E rua putanga o te Pepa i roto i te marama. (Ttn»s.) Ko te Pepa tuatahi, tuarua ranei e tae atu ana kite tangata, me tuku mai te moni. Na Te Etita o "Te Puke Ki Hikmangi."