TE PUKE KI HIKURANGI.

Puke ki Hikurangi, Issue 14, 31 October 1901, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA.] HE TOIORA, HE NGAKAU MARAMA. Ko nga rakau me nga otaota, e tipu ana i runga i nga motu, he mea whakatipu na te oneone, ratau tahi ko nga kai e kainga ana e te tangata, i tipu ake i te oneone, apiti atu ki nga hua o nga rakau, e tipu tahi nei me nga kai i roto i te oneone, kua mohiotia e tatau te tino pai o te ora, i roto i nga kai e mahia nei e te tangata kite oneone, ko nga rakau ia e patua ana kia ngaro atu, kia watea tona kainga mo te otaota karaihe, hei ora mo nga rfararehe, hei kinaki mo nga kai, e tipu ake ana i te whenua; e patua ana ano nga otaota tuturu o enei motu, kia watea to ratau kainga., menga otaota hou. otira kua tae te kupu a tc kai tiaki o te kahui ki taua kai tohutohu, kia kaua e patua kia .ngaro ra wa nga motu rakau ngaherehere tuturu o enei motu, me waiho ano he toenga hei ora mo nga manu tuturu, me ona tangata, kua puta tenei kupu i roto i te whare Paremate, rahui ngaherehere, kua oti hei Ture i tenei Kawanatanga, kua roherohea nga whenua mo runga i tenei Ture. Rongoa Kiri-rakau. No te tau 1897 ka rongo te kai tuhi me etahi atu, i kupu tika a tetahi tangata matau e korero ana, kia whakaarotia i runga i te ata kimi marie i nga rakau tika, e waiho ana hei rongoa mo nga mate, i te *va o nga tipuna me nga kaumatua ; ki tana mahara e kore hoki te Atua, e mau mai i. te tangata i tiakina mai ai e ia i te moana tae noa mai ki enei motu, a, kaore e hoatu kia ratau etahi rakau, hei rongoa mo ratau mate me nga whanautanga o a ratau wahine, ina hoki, i hoatu ano kia ratau te mohiotanga kite ata whiriwhiri i nga hua o nga rakau e kainga ana, ko te Karaka, ko te Tutu, kite rori te tangata i enei hua rakau, he rongoa ano a ratau, ahakoa pewhea te rori, ka ora. Kite tu te tangata i te tao, he rongoa ano tona, he toetoe, he oneone, he wai. Kite werohia e te Whai o te moana, he rongoa ano tona, he upoko- tangata toetoe. Kite werohia e te Katipo pungawerewere, he rongoa ano tona, he karamu. Kite werohia e te Nohu, he rimu he popoti tona rongoa. Kite tu i te Kina, ko ona rongoa ano tenei. Ki tetutaki te tatau o te ngakau, he putake harakeke maana e huaki. Kite mau atu te raukape o fce wahine whanau, he rongoa, ka puta, he kouka te kai mete wai ano, ka nui te wai-u ma te tamaiti, me era atu kai rongoa, e hoatu ana ma te v/haereere tangata. He rongoa ano a ratau, he kiri me nga rau o nga rakau, me nga otaota e tipu ana i runga i te whenua, me hga e otaota e tipu ana i roto i te wai, mehemea ka ata whakaarotia i runga i te ngakau ata kimi marie, fcena ano e ata homai enei kiri rakau me nga otaota e tika ana mo nga mate o tenei wa, engari ko a ratau rongoa korero karakia ki o ratau atua, waiho atu era kia nga-

ro ana, kaua e hurahia, kua riro i te Pakeha etahi o aua rongoa ate Iwi Maori, kua mahia ki ta te Pakeha tikanga, e haere ai ena wai-rakau kite roa noa atu, e kore e pirau, mehemea ka kitea nga rakau me nga otaota e tika ana hei rongoa, katahi ka noho nga taha e raa, ka tomo atu hoki nga Takuta ki te titiro, mehemea tena e tika kia hurihia ki runga i tetahi ahua, kite kitea ibo ranei, kaati ano 1 tona ahua me tana wbakahaere, e pai ana : engari kia mohio nga taha e rua, kia kore ai he raruraru. Ka whakahokia atu e tetahi o te hunga e whakarongo ana, ki nga kupu a taua tangata Minita, e hoa ka pai to whakaaro, kite hura mai j te mea kua ngaro atu, i roto i enei ra, e tika sna kia hurahia e koe, hei whakahoki ite ngakau kite ata rapa 1 taua tikanga nui, mo te ahua o te Iwi i roto ' enei ra, haere ake nei, engari kotahi anake te pakeke, kua pau ite tangata te tope kite whenua, te ra-«au-me u» kua pau i te ahi te tope nga otaota me ona rau, ko nga harotoroto wai i tipu ai nga otaota, kua maroke ite hapara mete pika, he oci anake kai te toitu, ko te moana me ona otaota. Ka whakahokia mai e taua Minita Kawanatanga, ko a te Atua i taunaha ai he ora mo te tangata, e kore e taea te hua kia ngaro, ahakoa pehea te kaha ote tangata kite huna. Kite mea tokowaru nga morehu i mahu?, ka kapi te whenua, ahakoa kotahi te toenga, he nui nga hua e puta mai i roto ahakoa pau i te ahi, ka pihi ano tona rifco, ahakoa maroke i te hapara mete pika nga harotoroto wai, kai te heke tonu te ua ote rangi kite whakamakuku ite rito mete pakiaka o taua otaota kotahi, e mohio ana tena otaota kite hongi ki tona wai-u, kaore i pangia e te hapara mete pika, ka rere ia ki reira, ko te hau hei hoiho kawe i aia ki tona wai u, e pihi ai tona rito me tona momonatanga. Whakaboki, ka pai o kupu, ka tika, ka ora nga me» kua ngaro, mehemea ka kitea enei taonga, eae atu ana matau ki o kupu; e matau ana hoki matau, tena ano e whai hua engari me korero ake tenei kia titiro mai koe, ko nga kai a nga tipuna kaore i a matau i tenei wa, he rite pea a ratau kai ki a ratau rongoa, kiri-rakau, otaota, rimu, rau-rakau, me o ratau kakahu. - Minita, i kai ratau i nga kai o te wai, kai te kai hoki tatau ; i kai ratau i te mea i tipu ake ite whenua, me tatau ano hoki; i kai ratau ite kikokiko, me tatau ano; i inu ratau i te wai o tenei motu, me tatau ano hoki; i kai ratau i nga hua rakau, kai te kai hoki tatau ; i moe ratau i roto i te kahu, pena hoki tatau; i haurangi ratau ita ratau waina i te tutu, kai te haurangi hoki tatau ; i kimi ratau i te tikanga e kore ai ratau e haurangi ita ratau waina i te tutu, kitea ana, e pena ana hoki tatau, kia kitea he tikanga e kore ai tatau s haurangi ita tatau nei waina; i kitea e ratau ora ana, kite kitea hoki e tatau ka ora ano tatau. Kaore he mea i kaha rawa te rereketanga i ta nga tipuna, he iti nei te rereketanga i tenei wa, ko te hau tua-whe.-nua mete hau moana, hei apiti mo enei kiri me nga'otaota. Kimihia whakaarotia ka ki-

tea, engari kaua tenei kimi e papakitia ki nga mahi*Poropiti, me era atu tikanga tekateka noa e mahia nei e te Iwi. He rongo kua tae mai. Tera tetahi tangata no te Taitokerau, kua puta ake i tona manawa he toi ora, he mea kimi nana i roto i nga kiri me nga rau o nga rakau Maori, tenei kua tae mai ki Heretaunga Haaki Pei, e korerotia ana ka ora nga mate e uaua nei ki nga Takuta, ara, te puhipuhi, te rumatiki, te huango, mete kohi, kaore he utu, karre e tangohia te moni. Mehemea he tuturu tenei rongo, katahi te taonga mo te Iwi ko tenai mana whakaora, hei whakatipu i te aroha, in* hoki he mea paihere i nga kiri me nga rau o nga rakau wehewehe mete wai, ki roto i te kotahitanga, puta ana mai tona hua ko te toi ora, c rangona nei, i tawbiti kua tata mai, kite hori o te taringi, kua tipu te hiahia o te hunga e taia ana e te mamae, e te puhipuhi, e te rumatiki koagenge, e-te huango here-poho, hie era atu mamae i tipu ake i roto i te tinana, e mohiotia ana hoki, kaore he rongoa kai nga Takuta mo era mamae. E korerotia ana, kaore i te mahi Poropiti, Wairua, Moemoea, engari he matauranga ngakau, ki nga rakau me nga rau, kai waenganui i te kaari te rakau o te ora, e korero ana tetahi atu hupu, ko nga rau o te rakau hei oranga mo nga Tauiwi, tetahi atu kupu, i mauria mai e te Kukupa te rau rakau, hei tohu mo te ora, he kupu nui ano Lenei, t:rohia nga manu o te rangi, e kore e rui, e kore e kokoti. Kai te kitea nuitia e tatau te ora o nga manu o te rangi, kai nga rau me nga hua whiwbi ana ratau kite momcnatanga nui, mete ora pai, kai te hotoke ko nga hua ra kau ta ratau kai, mete wai o nga puna me nga awa, ka pau nga hua rakau, ara, te kakano, ka hemo ka toko r oa, katahi ratau ka kai, i nga rau o nga rakau hei rongoa, hei pupuri 1 to ratau ora, kia tae ra ano ki tetahi stu' hotoke takurua, ko nga rakau e kainga nei ona rau e nga manu, hei rongoa mo ratau, : ko nga rakau kawa nga kiri me ona rau, ko ■ aua rakau e mahia ana ona kiri e telwi Maori hei rongoa, mai i nga tipuna tae mai ki nga matua kua moe ake nei. Tenei ano tetahi kupu, tihorea i te kiri o te rakau, ka porangorango te kahui hipi a 1 tetahi tangata, i te taenga o te tangata nana • nei i tihore te kiri o te rakau kite awa, he kaha te rere a te ia, ka tikina e ia tetahi rakau, hei toko mona e whiti pai ai tona tinana ki tera taha o taua awa, i tupato ra ona whakaaro, koi ngaro tona tinana kite po, ahakoa ko te Afcua tonu i takaro ki a ia i taua po, hoki tonu ona whakaaro kite rakau, i runga i tona mohio he mana nui, kua hoatu e te Atua kite rakau, mai i nga ra o Arama, tae noa mai ki a Noa, tae mai ki a ia kia Hakopa, no te taenga ki cona uri, ka kangaia te rakau ka maroke, engari no te kupu poroporoaki ki ana tauira, ka whakaorangia ano taua rakau, ko te kupu tenei : —E kite koutou i te rau c te rakau piki ef pihi ana, ka mohio koutou ka tata te raumati, e korerotia ano tetahi o ana kupu, ko ,te' kakano paku lawa no te korau, kite malcere kite

whenua ka tipu, ka whakarakau, ka rere inai nga manu o te rangi ka noho ki runga okioki ai, e korero ana tetahi o aua kupa, ko ahau te waina pono, ko toka matua fee kai mahi, ko ahau te waioa, ko Koutou nga peka, kite u tetahi ki roto ki a aa, me ahau hoki ki roto ki a ia,-ka maha ona hua, kite kahore hoki ahaa, ekore tetahi mea e taea e koutou, ko taku Tare tenei, kia aroha koutou tetahi ki tetahi, me ahau hoki kua aroha nei kia koutou,. Ko te kupu a tetahi ona hoa, kite whatiia hoki etahi o nga peka, a, ka honoa atu kite Oriwa ngahere ki roto ki aua peka, ka whiwhi ngatahi kite pakiaka, mete nnomonatanga ano hoki o te Oriwa, he Oriwa ngahera nei hoki koe i te rakau tipu, ka tapahia mat, honoa ketia mai kite Oriwa pai, ina tera noa ake be hononga mo enei, ino nga-peka tipu, ki to ratau Oriwa ake. Tena honoa o tenei motu ona* rakavi, ki nga rakau o era atu motu, e tipu tahi nei ki roto i te oneone o te wharangi me ts haumangoroa, apiti kite kohai, mete putake harakeke, mete waoriki, ine te kokomuka koromiko. He tikanga ano o nga kupu a te Ariki, me nga kanmatua i runga ake nei, mo nga rakau ine nga rau, otira e kore e riria e ia kite buribia ona tikanga ki runga i nga mahi" pai, whakaora ngakau pouri, te rakau te otaota, kai te tipu tahi me nga kai i te oneone kotahi, hei rongoa ino te tangata, ahakoa nga hua rakau, na te oneone i whakatipu, na te ra i tunu ka maoa, Ko nga rongoa a tetahi tangata Ariki, nui whakaharahara, he kupu, be wai, he oneone, lie huare, he arero, he ringaringa, he mana, he haa. he kupu ki ona hoa, whakaomngia nga turoro, whukamakia nga reppra, whakaarahia nga tupapaku, peia nga rewera, ka riro noa atu nei ia koutcu, me hoatu noa atu e koutou, ko tana rongoa mo te hunga " ora, he Inoi, he Iriiri, he lrlakarameta, he aroha. Ko ta ona hoa i muri. he kupu, he atarangi, he tauera, be heipene ka ora nga turoro. Rereke a te tuatabi, rereke a te tuarua, be iti te vaabi l rite, ko te kupu, rereke ta te Takuta rereke ta te Mkori, engari ko.te übunga ake o te ngakau, kai te rangi anake ; o ie tuatahi o.te tuarua, o te toatoru, me ie tuawha, kua roa te Takuta e kimi ana, he poto to te Maori wa e kimi ana, kua puta mai ho kiri he ran, be otaota, he wai, ka tika te kupu i runga ake nei, me nobo nga taha e rua kite ata whakahaere, i enei kiri me enei rau rakau, me nga otaota, hei rongoa mo nga tinana mamae, he mea hoki e kitea atu ana e nga konohi o te katoa ; e kore e peneitia ake te kupa. nieliemea he mahi wairua, he moemoea, he Poropititanga ranei, tena ko tenei he matauranga kai roto l te ngakau tupato, ka tika nga taha e rua kia whiriwbiri tahi, hfei taonga 1110 te Iwi nui, kua kotabi nei ki roto i te whakapono, mete mana huihui kua karapiti nei, pani rawa ki nga toto o te tangata nui whakaharahara, e atawhai nei i nga Tauiwi i raro i te ra, me nga morehu ano hoki o tona Iwi e marara nei, ki roLo ki nga Tauiwi, kua hinga nei hoki ratau, otira na to.ratau hinganga te oranga o nga Tauiwi. . . Ko ta matau nei whakaaro me uru tahi te Kaunihera Marae, kite ata whakaaro mo tenei mahi nui, kua homai nei ki roto ki t,e ngakau o te "hunga e patuki ana. Te Iwi ata titiro marie, kia mau te hinengaro, kaua e tamia nuit:a t© hunga nana tenei tikanga i hura, ara, enei wai-rakau, ata haere atu kia roa ai, ki rato ai nga hiahia mo te mamae o te tinana, komititia i runga i • te ata haere marie. Kia marama te katoa, Whiriwhiria nga mamae e tika ana mo te tuatahi, ata whakaarotia nga whare mo nga turoro me ona raweke katoa, he mea pai kia marama he marae mo nga turorc, q ia wahanga, o ia wahanga, ina oti nga whakahaere*>ga. Z' Ko te tohu i kitea e matau mo tenei rongoa /Wai-rakau, ko tetahi' tangata. o matau, ka maha enei tau ka taha nei ki muri, 3 ngaua kinotia ana ia e te mamae a te puhipuhi, e kiia nei e te Pakeha hekaute, i pa u. nga Takuta, i pau nga rongoa, e mohiotia ana he pai mo taua mate,'' kihei i nga war i, kaati toha rongongai taua wai-rakau, haere ana-ia ki Hauraki kaore i mohiotia, tona hpkinga mai katabi ano ka. mohio te .katoa, na tona raainae ia i waha ki taua wai-I'akau,. i taennai ia'i roto i nga ra o Akuhat.a ka.taha nei, tae mai ki tenei marama kaore ano ia. I mamae, kanui te pai q te ahua kite titiro.atu, kanui

te kftha, engari kaore i tutuki tana kaujkau i taua wai-rakau., i te kaijka mai mo te rongdo aua mokokuiia i muri nei, kite whakaaro ake, tena e rite ki nga-wai ariki e kaukautia nei e te tihi. E marama ana tenei kite whakaaro ake a te ngakau, e korerotia nei kaore he rongoa kai nga Takuta mo. aua mate, mo te kohi, mo te lumatiki, mo te huango,' mo te puhipuhi, rno te par&rutiki, me era atu mate e whakatoi nei i roto i te tinana;" marama hoki nga tohutohu a Takuta Pomare, mo te ahua n'ohc.o te-Iwi i roto i nga tikanga tiaki i te tiuana, e pai ai te noho a te Wairua i roto, e roa ake ai nga ra, ko nga noho, me nga kai, me nga whare, me nga tikanga whakahaere, e kakara ana kite ihu ote tinana, he haunga kite wairua e noho ana i rotoi te tinana, ka tere tona hupeke atu, ka mahue te anga, engari ko nga taputapu e mahia ana etc tinana e haunga ana ki tona ihu, he kakara ia kite Wairua, ka roa iho ano tana noho moe i roto i tona whare tinana, ko ta te Wairua .wkakaaro, e penei ana, ko nga mea e kakara ana kite ihu o tona whaxe, me tuku ki tana tikanga, he haunga taua kakara epa ra kite ihu, no aitua taua kakara, kakahuria iho_ nga kakahu whawhai o te mararaatanga, hei arai atu'i te kakara o aitua, mehemea ka whangaia e' tatau a aitua ka whakainumia kite wai e kakara nei kite ihu ote tinana, he hoa whawhai nei ia kia tatau i roto i nga ra me nga tau, penei ka kaha ano tatau kite peehi atu i a aitua, ara, me hopu ake te tohutohu a Paora ki nga tangata o Booma, kite mate tou hoa-riri hoatu he kai mana, kite mate wai hoatu he wai, k; te penei to mahi, ka pura* ngatia e koe nga waro kapura ki .runga ki tona mahunga, koi binga koe i te kino, engari kia hinga te kino i te pai, kia ngohengohe nga Wairua katoa* ki nga mana nunm kahore hoki be mana, no te Atua anake nga mana 0 tenei wa, he mea whakarite na te Atua. Kua tuturu hoki te whakaaro o matau nei ngakau. ko te hoa-riri kaha huna tangata i tenei wa ko aitua, e tika ana me ata whakaaro he pa tuwatawata mo te tinana, hei arai atu i te kakara. hei tataki i te ihu tinana, _ ki a puritia ko to te Wairua ihu hei mau kite tinana, ara, me wbakakotahi te Wairua me te tinana, ko nga mahi me tuku ki ta te Wairua e tohutohu ai kite tinana, kua tino tukua mai hoki e te Whakapono o te Eongopai, nga whakahaere katca kia tatau, i te maunga nei ote rangimarie hei huu mo tatau waewae, e takatu nei i roto i nga pamga o tenei wa hou, e tohutohu ana hoki tangata matau a Paora ki nga tangata o Rooma, kua hcatu nei e te Whakapono he waahi mona kia ratau, jno ratau aua kupu .mo tatau ano, na ka rereke nei nga mea i homai kia tatau, he mea e rite ana kite aroHa noa 1 homai kia tatau, kite mea he mahi Poropipi, kia riLe "nga tikanga kite Whakapono, he mahi Minita kia u kite mahi Minita, te kaiwhakaako kia u kite whakaako, te kai-wha-kanauhau kia u kite whakahauhau, te kai hoatu kia tapatahi te ngakau, te kai tohutohu kia uaua, te kai atawhai kia marama. te ngakau, te aroha hei te anea tinihanga kore, tahuri ke mai ite kino, kia u kite pai, whakawhiwhia te hunga tapu ma tawa-kore, kia mau kite atawhai" manuhiri, kite taea, whakapaua ta koutou kia mau te rongo ki nga tangata katoa. Ko nga kupu tohutohu a tenei tangata,. he mea e kitea ana e tatau i tena ra i teiia ra, kai mua tonu i o tatau konohi, hei taiepa i te ora tinana mo nga mate, me nga mamae, i nui rawa ai taku karapiti i enei mea katoa, he kite he rongo, i te a-hua o te Iwi, i runga ite marara o nga mahi, e apitia nei kite whakapono, e haere tahi ana hoki i roto i nga ra 0 nga' koroua, me nga kuia, e titiro ake ana hoki ki nga taitama me nga taitamahme me nga kohungahunga, hei waha atu i roto i o ratau ra, kia pamamao atu ai nga tau, ko te hiahia kia tutaki atu kite whitu tekau, ka. kaha, ka waru tekau kite wa ote hinengaro kaha i roto i te tinana, ahakoa i te rawa i nga mahi mete whakahaere ite tinana. ite ro-ngoa-hooji, ite Wai rakau, i te ata w£akatipif ko te whakapono hei'whare, kite kore app hoki e taea enei te whakaaro, kaati me titiro ake ki ta .Kiingi Horomona' tohutohu, e mea nei, pai atu £e kai, te jnu, a te tangata 1 tona mauiui, ko wai hoki i* hua ai he tangata totika, he-wairangi he pohehe ranei, te. tangata e mahue ake ai ona .inauiuitauga i te* ao nei. * *

He kai tohutohutenei tangata no nga mano ..tini o Iharaira, na tona kitengapea 1 te' .ahua o telwi, mete tainariki o tona Iwii penei.ai tana tdhufcohu, mo-tenei ahua 0 nga riiadri. E rtga tamarikikiakahate kaupare atu i te tohutohua Kiingi Hoyomona, ' ehara i te meataumaha, hemama noa -iLo, tona pananga atu, whakarongonanga kupu akoi^a;\jf> koutou matoa, whakahonoretia tou me tou whaea, ka roa on ra ki runga ki te whenua. 4 Ko te kupu tenei i runga ake nei, inaana e pana tan'a tohutohu, wfaakarongona nga tohutohu a o koutou kai-whakaako, i akona ai koutou, i roto i o koutou kura matauranga, e mahue iho ai te tokanga iti a o koutou ma-; tua me o konto-i tipuna me o whana'unga km. - : koe, abakoa iti mau e whakapiki £ whakati-, .pu, i roto i' tou matauranga i akona ai koe, kaua e periei mete ahua e kite nei nga koro- r ua i tenei wa, ka mutu mai nga Kura ka hoki ano ki nga kainga, ka tahuri ano ki to Kara ki.te whakaako ki'nga inabi i tohutobutia mai ra i roto i nga Kura matauranga o te Iwi Pakeha, kia makaia rawacia atu 'kite rire o te moana, oti atu,"wareware atu. ko te mea pai ma koutou e. nga taitama me nga taitaruahine, kia tutaki a koutou Kura ka. hoki ai kite kainga, ka- kite atu i nga mahi e -mahia ana, rereke i nga mea i akona kia koutou, tikina atu pehia, kite kore e rongo tukua kite whakaminenga ote Kauuihera, me era atu whakaminenga, kite katipa rauei mete Ture ote Kaiwhakawa takiwa, maana e whiu ; ko te mea i taumaha ai enei kupu, he kite no te konohi, o te kotalii tae atq kite ' rau, i a koutou i nga tamarikl kura tane wahme, ko koutou kai mua i enei mahi kino e arataki ana, ftaaunga hoki nga tarhariki kao- • re ano i tae ki nga kura, kai roto ena i to matapotanga e noho ana, me nga koroua, me nga kuia, ma koutou ena e tohutohu, e whakaako ki nga tikanga pai oto koutou whakaakoranga, ko tooku hiahia kia ranga-. tira ta koutou hokPrnai ki o koutou luatua' mete Iwi, kia rangatira to koutou pntanga atu ki nga taoae, kite kimi ite mi.hi ma o koutcai ringaringa e whiwhi ai koe kite Honore mo toou tinana. Kia rangatira to pufcanga atu ki tetahi hoa mou, e te taitama e te taitamaahine, kia rangatira' te putanga atu o te reo, ki to matua, tuane me to matua .vahine, kia rangatira to reo ki era atu tangata, ka riro tenei ma nga koroua kaore nei i nga kura enei tohutohu km koutou, kaore e pa enei kupu ki nga taitama totika me nga taitamaahine totika, i puta mai i nga kura kua aru i 'nga kupu o tona akoranga. . E korero ana etahi na o ratau matua ratau 1 here kia noho i te kainga, ta rnatau v\*hakaaro he tito tenei kupu, he aha ratau i rpngo ai i te wa i hoki mai ai, kua kaumatua ke ratau ki roto ite matauranga, hei aha nga kupu a o ratau matua tipuna i mabaratia ' ai e ratau, mehemea e tuturu ana tc pupuri i nga-tohutohu a to ratau kai-whakaako, kai tohutohu mo nga mahi, ko ta ratau pikaunga mai ki nga matua mete Iwi he reo kihi, mutu rawa, no te kianga atu, wbakamaoritia nga pukapuka reo kihi e takoto nei, kakimai kaore e kana, ka ki atu nga matua, kaati akona. hoki te reo Maori, kaati hoki te reo kihi kua mohio hoki-koe ki.tena reo, ko te kupu mai, kaore e kaha kua taunga te arero kite kihi anake, engari ko te hiahia tenei o nga matua me' te Iwi ko ratau e noho nei i nga kainga, kia mohio ki nga reo e rua mete whakamaoritangaM nga tuhituhinga o nga mea ngaro, hei reo ki roto i nga whakawa, me nga huihuinga nunui, o nga Iwi e r-ua, ia wa, ia wa) hei panui mai 1 nga korero o nga Nupepa Pakeha ia ra, ia ra, e mohio ai te katoa ki nga rongo korero, mete ahua o te ao, me ona Iwi nunui ; tena e oti tenei ti--kanga 1 roto. i nga Kaunihera Marae, o nga takiwa tekau 20, ma te rongo hoki onga Kaunihera ia ra, ia ra, i nga rongo korero, whakahaere, ahu vvhenua, whakatipu rawa, rere moana, makete, : kai, taonga, kararehe, whenaa, whare, mete whakaatu i tera : mete haora ai te inakete, he oranga nui kai roto i*e makete. e whiwhi te tangata i;o----.hu taonga, "E'-..nga p'aingj-i' i...teriei."''£obtu tae noa at u kite when ua matua ote Iwi mo nga" Wuuru me nga tinana karaiehe, e; ' kaw;ea ana ki nga makeie o freira, he taonga... nui tenei liei tirobanga rna nga konohi matakite, pepa, o te takiwa, me era. atu waahi, he tikfl kia whak'aae nga faitama ' e noho.hama : rie ana hei kai mahi mo tener

tikanga, hei konohi, hei reo, mo te Iwi, ma te Iwi e kohi he moni, hei utu mo nga pepa nunui ririki, hei whakaatu i nga tikanga me ngi whakahaere, ate Iwi Pakeha, me ana mahi ahu whenua, me ana raweke maha mo era mahi, hei karapiti ki roto i nga hiahia ahu whenua ote Iwi Maori e korero ne: i nga wa katob., e whakamatau nei etahi.I rite hoki tatau kite hipi i kofciti ke, heoi Kua.hoki tenei kite hepara kite Pihopa o tatau wairua. E hoki ana tenei tatau i te matua iwi par.iparu, pohau noa ite whenua tupuhi, e whakaputa atu ana kite whenua ote whaka-tangata-ke, mete tohu, kia mahara, kite kaha, kite tupato, kite mohio, hei whakawbaiti i nga hiahia katoa, ki roto i te pailiere kotahi a te rangimarie. I timata mai tenei korero a tatau ite ngakau marama mete toi ora, mo te tinana i? noho nei i roto ite mamae mete pouri, me le nui noa iho o nga whakapae teka, mo te Atua nui ote rangi, mete whenua, ote Iwi Maori, ko te take tenei i marara ai nga whakaaro ote Iwi, kite hopu i tera haahi, i tera haahi ote Iwi Pakeha, e ngana nei i runga 0 Aotearoa mete W'aipounamn, e tautohetehe nei kia ratau ano, mete mea e mahi ana kite tangata, ki ana nga pepa o era tar. ka taha, i nga whakahehe me nga whakatikatika a nga haahi, heoi te haahi kaore i tae mai tana whakahehe he Tarf.weihana. heoi ano tana he hao tonn i tana kupenga i nga kokinga o nga huanui, me nga rori, mo te tangata mo te moni, hei tiaki maana i nga rawakore me nga pani, o nga haahi katoa, e kauhau nei ite Rongopai, ki nga Iwi me nga hapu ote Iwi Pakeha. engari i tae mai to ratau tianara pea kite tono kia tukua atu tetahi whenua, kia whakaturia e ratau be kura mahi a-ringa mo nga taitama me nga taita mahine. o te Iwi Alaori, heoi kaore ano tana Loiio i whakautuae Rongokako, i te wbakaa-i-o atu ki ta te Kawanatanga kura mahi aringa, kua puta hoki ite Pirimia i roto i Aotea i te tau 1898, i roto i te huihui nui i tu nei ki Papawai Wairarapa. Ko toku turanga, to "Te Puke Ki Hikurangi" me toku Komiti, me oku kai-mahi, he ifibinare, ara, ko te haahi o Ingarangi ; engari ka Hurai au, ka Kariki au, ka Tauiwi au, ka hoki ano kite whare. kua oti i nga kaumatua te hanga ki ta ratau papa kohatu, 1 te tau 1814, na Kiingi Hoori i tuku mai, i i,e wa o te Iwi e puihi ana, e noho ana i roto i ona atua Whakapakoko, me nga mahi a te Kararehe, tona horonga atu o enei taonga a te Iwi, puta mai ana ko teuei maramatanga e takahi nei nga taane nga wahine me nga tamariki nga koroua, e heke mai nei nga ahua tangata katoa me o ratau reo maha, na te ra ote Petekoha, i whaka-huihui mai, ki Hiruharama, ahakoa te maha o enei reo kua huihui nei kite whenua o te Maori, kaore he reo tikanga kore, engari to ratau Kiingi, ko te reo Inganhi, kai t? pangia te reo o te hvi Maori e te mate, tena pea e hemo, i penei ano me ana mahi me nga kai, nga kahu, ana whakahaere, ktia hemo, kua nehua, toe ake nei ko te reo, kaati kite whakaaro ake tena ano e hemo, na te mea pea e ora ana nga kaumatua i mohio ai kia Hohepa nga taha e rua. Te Iwi puritia tawhia, kia man, kia man, puritia to tatau reo, whakamahavatia nga kupu kua ngaro, tuituia nga kupu, tena ano e ho mai, haere nga taitama, haere nga taitamaahine ki nga kura, akona tematauranga mete reo ote Iwi Ingarangi, ka mutu ka tatuki a koutou kura ki tona mutunga pai, ka hoki mai kite Iwi: akona tou reo ake, kaua e konatua kite reo lngarihi, ko tou reo tuturu ake taau e ako, me ona tikanga o te reo, kaua tenei reo; la koe ia au haere tikitiki te hoiho, he aha tetaima ia koe haramai tiroa i au, no kuru tenei wee, taihoa i an haere tiroa ia koe, i au pirangi haere te kainga ia koe, ai raiki, noo me haere tana. Ko tenei reo he tikanga kore he whakaiti i tou reo ake, e whakanuia nei e te Pakeha, eutua ana he raihana hei wbakau i tona matauranga ki toou reo, hei karapiti i nga reo e rua, kia whanau mai ko te whakamaoritanga, i nga reo e rua, e mohio ai tetahi taha me tetahi taha, kite tikanga o raua reo, ka whanau mai i roto ite whakamaoritanga ko te nga- ' kaii tatu, kite tukua kia ngaro tou reo ake, ka puta mai ko te reo porangi i runga ake nei e niihi ana tena i tou rangatiratanga tuturu, kite 1 tukua kia hemo tou reo tuturu whai tikanga, ka hemo te rangatiratanga mete ma-

na, ngaro atu, ahakoa rawakore te tinana e mau ana to reo. tuturu, he rangatira koe he mana tou> e rua enei mea hei puritanga mai ma te hunga tamariki. Ko te kiri waitutu cutura, kc te reo tuturu, hiaunga hoki te kiri o waenganui i nga Iwi e rua, ko te matauranga mete kaha, kai tena kiri e haere ana, i roto i enei ra, ahakoa rangatira noa koe i runga i te reo hoou he mea ngaro, he taha tahi, kia rua nga rauawa mo te waka ka ka tau, ka kiia he picau whakarei, ka apitia kia rua, ka kiia he Unua, be boa riri no te tuatea, be tuara nui kite waha kawenga. Ma nga Kaunihera e whakaaro tenei tikanga me etahi atu, e mohiotia ana hei pai mo te Iwi, kia toe ano he morehu, e pai ai te whata ote Ingoa tiei ote Iwi Maori o Niu Tireni, e mahara ake ana tena e hemo a- Aotearoa mete Waipounamu i roto ite reo, engari ma nga tuhituhi e pupuri kite waahi ngaro, me mutu te korero reo Pakeha i nga kainga Maori, kia oae ki to te Pakeha takiwa ka korero ai kite Pakeha i tona reo, tetahi me korero Maori atu. He pai hoki kia whakatu kura hei ako i o koutou hoa Pakeha ki to koutou reo, e kore hoki tena tikanga e riria, akona kia mutu ai te whakaputake i nga Ingoa Maori, penei, Kaiwara, ko tona tino tikanga o tenei Ingoa ko Kaiwharawhara Ngahauranga, Ngauranga, Mungaroa, Mangiroa, Ivaitoki. He tikanga katoa kai roto i enei Ingoa he kupu, kite he tetahi reta. kua kore tikanga tena kupu, he mea hoki e mau ana i te matuaiwi o te katoa mo ake tonu atu, na konei e tika ana kia whakatikaia ano kite reo Maori, he pai mei huaina kite Ingoa Pakeha motu hake, penei ite Whanganuiatara, huaina iho ko Wellington ; ka pai, tika tonu, kite huaina he Ingoa Maori, kia tika nga reta kia rite kite Ingoa, kaore to matau reo i te tikanga kore, he oha na o matau tipuna, me o matau matua, ko te tino tar nga tenei o ratau i mahue ake ki roto'i o matau taringa, i mauria mai e ratau i tawhi-tl-paiuauvao, i runga i nga tuatea nunui o te moana, mehemea he reo tikanga kore ia ratau e hoe ana i nga moana whanui, kua pera me nga mano tangata o Pepara, i kitea rate kore tikanga o ratau reo, mehemea i motu mai i reira te reo o te Maori, e kii ake ana aa koia nei to ratau reo tnatahi ttuuru, ona kupu tekau mawha 14, he pato he hohoro, he kakaina, lie ngawari. Me titiro hoki tatau kite whakamaoritanga mai ote kupu a te Atua ki. ona hoa, mo te hara o Arama, '•Na ka mea a Ihowa te Atua, nana, kua rite n3i te tangata ki tetahi o tatau, te mohio ki te pai kite kino, na kei totoro atu tona ringa aia nei, kei tango i etahi o nga Lua o te rakau o te ora, kei kai, a ka ora tonu. Na pai aua te takoto o enei kupu i roto i to tatau reo. marama ana kite katoa, kaore he uiui, kaore he tautotie, kaore e taea te whakahe, kt> tona tikanga tonu tenei o enei kupu, heoi ta te tangata he whakahe kia Arama ma, na nga kupu i runga ake nei i tika ai te whakahe, hei apiti atu ki taua whakahe, i runga i. te mavaina o to Latau reo atahua, ko tana kupu kite wahine nana nei i timata tehee tno raua, ka whakanuia rawatia e ahau tou maniae, me tou haputanga, ka mamafe koe ina whanau tamariki, a, ka hiahia koe ki tau tahu, koia ano hoki hei rangatira mou. Ka rua enei tal-rotaranga kupu ka marama, ka ngawari, ka tuturu, he whakamaoritanga tika, ko te kupu kia Arama, mo to rongonga ki te.reo o to wahine, mo to kainga hoki i te hua o te rakau i atu e ahau kia koe, i meoia atu, kaua e kainga etahi o ona hua, ka oti te oneoue te kanga mo to mahi, ka kainga e koe ona hua i roto i te mamae, i nga ra katoa e ora ai koe, ho tataraamoa ano hoki, he tumatakuru ana e whakatipu ake ai mau, a, ka kai koe i te otaoLa o te parae, ma te werawera o tou mata e kai ai koe i te taro, a, hoki noa koe ki te oneone, i tangohia mai nei hoki koe i reira, he puehu hoki koe, a, ka hoki ano koe kite puehu. I homai ai tenei whakamaoritanga, hei whakatuturu i o tatau ngakau, me o tatau hinengaro, he tika he reo rangatira whai mana to tatau reo, tenei, ko te Kawenata tahito mete Kawenata hoou, kua takoto kai roto i to tatau reo, i ma roto mai i te whakamaoritanga i nga Karaipiture ki to -tafcau reo, te hohoro, te kakama, te ngawaritanga o nga tipuna me nga raatua kite rangimarietanga, e takahi nei nga taitama me nga taitarnahine, kua hopu nei i nga hua o taua

whakamaoritanga i nga Earaipiture tapu, ki tona reo atahua, hei tokotoko whitinga mo t-.» kamakama, mo te toa, mo te rawakore, mo te pani; mo te manene, 1 te a'wa nui o mangere, mete pikitanga tiketike o whakapaumahara, kua eketia nei e etahi o te hunga tamariki, kite Minita, ki tewac-a, kite Roia. kite Ahu-whenua, kite Heparn,, kite mem a. kua eke nga koroua kite Kaunihera, bei pupuri i te reo atahua. Me mahi he Kara ako i nga taitama me uga taitamahine o te Iwi Pakeha kite reo Maori, me whakaae mai te Kawanatanga ki tenei Ivura, hei tmo karapiti rawa i nga reo e rua, e kiia fiei he haa, kua whanau mai ia raua ko te Whakapono, ko i-e Tiriti, me nga painga katoa e kitea nei e te konohi, e rongona una e ngatarmga, hei tine here rawa ki roto i te kotahitanga o te mana huihui. Me timafca noa e. etahi taitama, me etahi taitamahine tenei Kurij,, kite tu tetahi Kara Maori, i roto i te rohe potae o Rongokako, ka piki atu te kai tuhi ki roto. mo etahi kupu kua ngaro, hei timatanga mo tenei tikanga, waibo ma waho e titiro mai, kite pihi, tena te Kaunihera Marae e titiro e awhina, kite kore e taea, waiho i kona takoto ai, tena tona wa e ara ai, hei tino taonga mo te Maori mete Pakeha, e noho huihui nei i te whenua atahua o te Maori. 4 Kua whakahokia mai nei e te Kawanatanga o tenei wa, i te ra o te Kaunihera i tu ai ki runga i te motu a Aotearoa, kihei i whakataua nga rohe o nga Kaunihera, ki nga whenua Maori anake, ko te rohe o Rongokako, kai Turakirae, ka re re i te takutai rawbiti o te moana, ka tutaki kite Wainui i te Poroporo, ka whati kite hauauru, ka mau kite tuatua o Ruahine, ka whati kite uonga, rere tonu i runga i te tutua o Tararua, ka tutaki ki Turakirae, ka puni te robe o Rongokako. lie mea nui tenei ki ta te kai-tubi titiro, e penei ana hoki nga Kaunihera katoa puta noa ite Ikaroa-a-maui, te pane kite hilui, te paihau rawbiti kite paihau ra to, i puLa mai tenei ngakau poun, koi hemo tereo atahua o te Maori, no konei ka nui atu nga kupu, ka marara nga boota kite rapa ite idanu momona, pakau katoa te motu nei te tuha te baebae, ki nga Kaunihera Marae Kiore, e rua tekau 20, me ngaKaunihsra Whenua e ono 6, ko te whea riro mai ano ewhakaaroa nei ete hinengaro taikaha, a, ko te wbea ora ano kai te toe atu, ko te whea hiahia kai te rere, heoi te kupu puritia te kao kua whanau te knao, kua mekamekatia te kaki, tangohia mai te wai-u, webewehea, bei pata, hei wai-u maro bei wai-u penapena, hei wai-u ma nga turoro, hei wai-u ma nga kobungahunga kua kaha kore oei nga mat cm, bei wai-u whakabanumi ito inu, ko te tcenga ma te tamaiti a to kau, ka mutu nei nia nga kai tia ki, he arai i nga mate kai pa ki ta ratau kau, hei arai atu i nga kau o nga takiwa, e pangia ana e nga mate kararehe, ka pai tonu ta ratau kau, ka pai te whare tawiri wai-u, kia pai te mekanieka me tc taura here waewae, he tamariki ano te kau nei, ko nga mea rawa tenei kaua e wareware, koi paheko i nga mea e raa kaorehe wai-u e riro mai i te kai tawiri. Te Iwi, tenei kua puta mai nga maihao, o te tiihituhinga a te Minita Maori, kua puta nei i *'Te Puke Ki Hikurangi" No 13 wharangi 3, e whakaatu ana ite kaupapa bei turanga mo te whare tawiri wai-u ma te Iwi Maori. Kua ata titiro kua ata whiriwhiri te kai tuhi i enei take katoa, i tukua mai nei e te Minita Maori, kaore he mea i ka»va ki toku ngao, tona putanga mai kotahi tonu, tona taenga atu ki ngaropu Kaunihera, e 20 kotabi tonu. Name hopu me pupuri e Rongokako enei whakahaerenga katoa, kia hohoro te tuturu nga mahi, kei penei tonu te tarewa o nga tikanga ki runga ka puhoi te haere. Engari:—Kumea mai, te waka. toia mai te waka, kite urunga te waka kite moenga te waka, kite takotoranga i takoto ai te waka, ee. E toia te waka e, e toia te. waka e, e toia te waka ki runga kite maunga etu mai nei, ka whakatakotoria ki runga kite rango parapara koa, a mehe tetee te waka, mehe tefcee te waka, mehe pitau whakarei ee. Tirohia atu nei ka whetu rangitia, matariki, te whetu o te tau, e wbakamoea nei, be homai ona rongo, kia rnihi atu au, ka mate nei au i te mata pouri, i te mata porehu o roto i ahau u i. Kua tae katoa nga whakahaere a nga Kaunihera kite Minita mo te taha Maori, kua

ata tirohia kua kitea te ahua wehewehe, i runga i nga whakahaere me nga whiu, na reira ka puta tenei kupu ate Minita i roto i tana reta kua panuitia nei e "Te Puke" i te nauu 13 wharangi 3, e pai katoa ana, te aronga o a koutou raeai tuku mai nei, otira tera ano nga waahi l takoto rereke ai nga tikanga a tetahi Kaunihera i a tetahi, ahakoa e pa ana aua tikanga mo te take kotahi. Ko toku hiahia mehemea e taea kia riterite a koutou tikanga e hanga ai. kia rite te kaupapa, kia rite te takoto o nga kupu, kia ahua riterite hoki nga waahi, e whakahaua ana mo te takahi i nga Ture, ara, mo nga tikanga e hangaia ana epa ana ki ue take kotahi, no reira i tangohia ai e au nga tikanga o nga Kaunihera kua tae mai nei kia au, hei kaupapa mo tetahi tauira, tenei ka tukua atu hei titiio, hei whiriwhiri ma koutou, e inea ana ano tetahi o ana kupu ; ehara ite mea e tono atu ana au kia koutou, kia whakaaetia katoafcia mai nga kupu o tana tauira. Ahakoa tenei kupu a te Minita, e pai ana ho tigakau nga wan, otira ma tatau ano e ata titiro atu i te kaupapa kua panuitia nei, kaore u uru he whakatikatika, ne hono, he patu lie tapi, ite mea kai te marama katoa te korc-ro a nga rarangi katoa, tena ia ana, kia tekau o korerotanga, hoki atu hoki atu, kaua e hoha, pai atu hei hoa moe tahi mou. Kai te pi to mutunga o te reta a te Minita c ponei ana. Tera ano hoki koutou e hanga i tetahi atu tikanga i waho atu o enei ka tukua atu nei, tera au e tahuri nm ki te-whi-riwhiri l ena, ina tae mai kia au. Rongokako, tomokiate kaupapa nei, he tomokanga-a-nuku, he tomokanga-a-rangi, amohia te kaupapa nei, he amohanga-a-nuku, he amo-hanga-a-rangi, whakarewaia ra ki runga te pakihiwi, he hikitanga. he hapainga. he amonga, he are\va. he tauira, ko te mea hei tirohanga nvau e Rongokako, ko te kupu whakahau i te mutunga o te reta a te Minita. Kia tau iho te rangunarie ki runga ia koutou katoa, ngatane nga \vahine, nga taitama nie nga taitainahine. Toroa whakap.ii tangata, huia tangata kotahi. "Te Puke Ki IJikuratigi. He mea whakahau mai kia panuitia tuaruatia tenei e whai ake nei : TAKI O TE Minita MAOKI PONKKK. Oketopa 21th, 1901. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." Tukua tenei kia perehitia kia kite te motu. He whakaniaharatanga : Ki nga kai-tohutohu Kaunihera, ki nga Tiamana°me ngi inema o nga Kaunihera Maori i whakaturia i faro 1 te mana o "Te Tare Kaunihera Maori 1900Tena koutou : Kua taka tenei te tau o muri iho i te paahitanga ate Paremata i to Ture, nana nei kouti)u°i whakawbiwhi ki nga turanga e tu mai I?, hari ana au. i taku rongoake llit r\iIU»L.U. 1 ... , • ito koutou ngakau nui kite whakahaere l nga tikanga o taua Ture, ina hoki tetahi o nga tohu nui, ko nga Ture me ngi tikanga whakahaere, kua tukua mai nei e Koutou kia whakamanaia ete Kawana. E pai katoa ana te aronga o a koutou mea i tuku mat nei, otira tera ano nga waahi i takoto icreke ai nga tikanga a tetahi Kaunihera i a tetahi, ahakoa e pa ana aua tikanga mo te take kotahi. Ko toku hiahia mehemea e taea kia riterite a koutou tikanga e hanga ai, ara, kia rite te kaupapa, kia rite te takoto o nga kupu, kia ahua riterite hoki nga \vhiu, e whakahaua ana mo te takahi i nga Ture, ara, mo nga tikanga e hangaia ana epa ana kite take kotahi. (No reira i tangohia ai eau nga tikaa nga Kaunihera, kua tae mai nei ki au, hei kaupapa mo tetahi tauira tenei ka tukua atu hei titiro, hei whiriwhiri ma koutou. Ehara i te mea e tono atu ana au kia koutou kia whakaaetia katoatia mai nga kupu o taua tauira. j\le ata titiro ano koutou kite ahua o koutou takiwa, ka whiriwhiri ai mehemea ranei ka tika, tetahi etahi ranei o enei tikan<ra kia koutou, me whakatikatika ranei. °Tera ano hoki Koutou e hanga i etahi atu tikanga i waho atu o enei ka tukua atu nei. Tera au e tahuri nui kite whiriwhi i ena ina tae mai ki au, heoi anoNa Timi Kara. (J. Carroll.) Minita Mo Te Taha Maori. KAUNIHERA MAORI OTE TAKIWA —MAORI Q

Tenei te Kaunihera Maori o te Takiwa Maori o I whakaturia i raro i "Te Ture Kaunihera Maori 1900" ka hanga nei i enei tikanga-wha-kahaere i raro i te niaua o taua I'ure, me timatate whai-mana o aua tikanga-whakahae-re a te wa e whakaaetia ai e te. Kawana, me te panuitanga o aua mea i roto i te Gazette mete Kahiti. :—■ Whakamarama. I roto i enei tikanga-whakahaere. mehemea ia kaore e taupatup itu ana ki nga kupu e whai ake n£i, a mehemea kaore i motuhake te takoto a etahi atu whakamaramatanga, koia enei o ratau tikanga : "Taua Ture" tona tikanga ko "Te Ture Kaunihera Maori 1900." "Te Kaunihera" tona- tikanga ko te Kaunihera Maori o te takiwa Maori 0 i whakaturia i raro i taua Ture. "Komiti" ara, "Komiti Marae tona tikanga ko te Komiti Marae o tetahi kainga Maori i whakaturia e te Kaunihera i raro i nga tikanga o taua Ture. "Takiwa" tona tikanga ko te Takiwa Maori o i panuitia e te Kawana 1 raro i taua Ture, i tana panuitanga o te 26 o nga ra o Tihema 1900. '•Taone Maori" tona tikanga he Taone Maori i whakaturia i raro i "Te Ture Taone Maori 1895. "Whakatakctoria" tona tikanga i whakatakotoria e nga tikanga-whakahaere i hangaia i raro i taua Ture, e enei tikanga-whakahaere ranei. (A). Te oka mete noho tika. (Tekiona 10 Rarangi 1.) 1. Ko nga tupapaku mehemea ka mate i waenganui i te 15 o nga ra o Maehe mete 15 o ngi' ra o (e uru an i ano ia aua ia) i roto i te tau, me tanu i roto i ngi ra e >vha i muri iho i te mateng i : a mehemea ka mate i waenganui i te 1(5 o nga ra o liepetema mete 14 o nga ra o Maehe (e uru ana ano ia aua ra) me tanu i roto i nga ra e toru i muri iho i te matenga, haaunga ia mehemea ka takoto ke te whakahau a te Kaunihera, mehemea ranei ka tikoto ke tetahi atu tikanga o tetahi Ture o te Paremata. 2. Ma nga whanaunga tata o te tupapaku a mehemea kei te ngaro ke ratau ma te cangata nona te whare, e noho ana ranei i roto i te whare i mate ai te tupapaku, mana e whakatutuki nga tikangi o te tik mga-whakahaere i run-'ii ake 1131. a ka- te ki Lung i ki a ratau, ki tetahi ranei o ratau mo te takahi i taua tikanga-whakahaere, i runga i ta te Kaunihera e kite ai he tika, a ka ahei kia whiua kite moni kia kaua e neke ake 1 te kotahi pauna. 8. E kore rawa e pai, haaunga ia mehemea c whakaaetia ana e te Kaunihera, kia tanumia te tupapaku ki tetahi waahi ke atu i te umpa e mohiotia ana he tanumanga, tupapaku e nga tangata Maori o tetahi kainga Maori, ° kua rahuit'ia ranei, kua ata wehea ranei e ratau, e tetahi atu ropu wiiaimana ranei, hei urupa tanumanga tupapaku. ■i. Kaua rasva e whakatakotona te tupapaku ki nga roro, ki nga marae ranei o nga whare nunui, engari me whakatakoto ki tetahi atu wahi i rahaki e tata sna mai e whakaritea e te Tiamiiia o te Kouiiti maiae, e te mema Kaunihera ranei o te wahanga o te takiwa. 5. Ka ahei te Kaunihera kite tuku panui atu, penei i te ahua A e mau nei i te kupu Apiti, kite tangata, nona tetahi whare, kite tangata ranei e noho an: l ' i roto i tetahi whare i roto i tetahi kainga (haaunga ia nga Kauta me nga whare tu noa o waho) mehemea e hangaia ana taua whare i muri iho i te mananga o enei tikanga-wha-kahaere, hei whakahau atu kia hangaia he puroa mo taua whare (i roto ano i te wa e whakaritea e taua panui) kia tika kite whakaaro o te Kaunihera, o tetahi tangata, o tetahi ropu ranei e whakamanaia e ia. 6. Mehemea i muri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka tun tetahi tangata, ka kore ranei e \vhakarite i te whakahau a taua panui, i roto i te takiwa i whakaritea e taua panui, i tetahi atu takiwa rane> e tukua atu e te Kaunihera, ka ahei kia whiua ia kite moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna. 7. Ka ahei te Kaunihera (kite whakaaro ia kia kaua e tukua te panui e whakaaturia nei e te tikanga-whakahaere tua-rima) kite tuku panui atu, penei i te ahua Be mau nei i te kupu Apiti, kite tangata nona tetahi

whare, kite tangata ranei e nobo ana i iroto i tetahi whare e whakamaramatia nei e te ti-kanga-whakahaere tua-rima, hei whakahau atu kia hangaia he moenga ki roto ki taua whare, kia kaua e hoki. iho i te kotahi putu te rewa ake i te whenua ; a mehemea i rflU" ri iho i te taenga atu o taua panui ki a ia, ka kore taua tangata i rongo, ka tun ranei kite whakatutuki i te whakahau a taua panui i roto ite wa i whakaritea, e tika ana kia whiua ia kite moni kia kaua c neke ake' i te kotahi pauna. (B). NrrA Whare Paru. (Tekiona 16 Rarangi 2.) 8. Ka ahei te Tiamana ote Kaunihera tetahi tangata, ropu ranei e whakamanaia e te Kaunihera mo cake, kite tuku panui atu kite tangata nona. kite tangata ranei e noho ana i roto i tetahi whare e paru ana, e kino ana, hei whakahau atu kia whakapaia, e ia, kia meatia ranei e ia kia whakapaia taua whare i roto i tetahi takiwa e whakaritea i roto i taua panui, penei i te ahua "C e mau nei ite Kupu Apiti. A mehemea i muri iho i te taenga atu o taua pamii kia ia, ka kore taua tangata e rongo, ka tun ranei ki te whakatutuki i te whakahau a taua panui, c tika ana kia whiua ia kite moni kia kaua e neke atu i te Kotahi pauna mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te rna pauna mo ia haranga o muri iho. 9. Ka ahei te Kaunihera kite whakahau kia haria atu, kia whakahoutia, kia whakakorea ranei tetahi whare e paru ana e kino ana, mehemea ki tana whakaaro e kore e pai kia nohoia tera tu whare e te tangata, mehemea te tangata nonate whare, te tangata ranei e noho ana i roto i taua whare, ina tar mai he whakahau ki a ia kia whakapaia, kia whakahoutia, kia whakakorea ranei taua whare, ka koree rongo ki taua whakahau, ko nga moni a te Kaunihera e pau i taua whakapainga, whakahoutanga, whakakorenga ranei, me takoto mai hei naina ma taua tangata kite Kaunihera, ae taea te whai atu ki roto i te kooti whakawa Tuturu. 10. Kei nga komiti Maori te whakaaro ki te whakangawori i te tikanga-whakahaere tuai'ima mete tikanga-whakahaere tuaono < runga ake nei mehemea ka tupouo he kaumatua, he mate, he ngoikore ranei, te tangata nona, a e noho ana ranei i roto i ana tu whare kua korerotia ake nef. kia kore ai e pa ua.ua ana tikanga ki taua tangata, engari me whakaatu e to Tiamana o te Komiti Marae kite Tiamana ote Kaunihera tera ahua a hei reira te Kaunihera w'niriwhiri ai i tetahi huarahi e ta£a ai eia te whakapau he moni hei whakapai i aua tu whare o aua tangata Kaumatua, mate, ngoikore ninci i roto anoi te oranga'o te Kaunihera, kei tauatu nei taurnahatanga mo auatu tangata. (Q. NGA-I'ARt; O TE MAKAK. (Tekiona IG, Rarangi 8.) 11. Kaua rawa te paru, nga mea rukenga ranei e whiua. e whakatakotoria, e tukua ranei kia tere ki roto ki tetahi punawai, i tetahi awa wai, mehemea e rere ana ma roto ma te taha ranei o tetahi kainga Maori, a, mehemea taua awa e meatia ana hei wai mu. hei wai kai ranei ma nga tangata o taua kainga, o tetahi atu kainga ranei e takoto tab; ana. etu tahi ana ranei i te taha o taua puna, awa ranei. 12. E kore e pai kia whakahauputia, kia wai ho kia takoto ana e tetahi tangata te paru, te mea kino, te mea rukenga ranei i te Marae, i nga taha ranei o tona kainga, e %vhai putake mai ai mo te mate, e puta mai ai ranei te haunga. ' 13. Kaua e tanumia te hoiho te kau te hipi te kuri, tetahi atu Kararehe ranei, ki roto i te rohe o tetahi kainga Maori. 14. E kore e pai kia whiua atu. kia waiho ranei tetahi Kararehe kua mate, ki runga i tetahi waah> i roto i tetahi kainga Maori, e puta mai ai te haunga kino. 15. Kite takahi te tangata i tetahi o nga tikanga-whakahaere Nama 11, 12, 13, me to 14 kua whakatakotoria ake nei, e ahei ana kia whiua ia kite moni kia kaua e neke ake 1 te kotahi pauna. (D). MO TE HAUftANGI. (Tekiona 16, Rarangi 4.) 16. Kaua he Waipiro e tukua, e haria mai e inuuiia ranei ki tetahi hur Maori, ahakoa he aha te putake o taua hui, ahakoa i tu -ki roto ki tetahi pa Maori, ki tetahi atu waahi ranei i roto i te takiwa, haaunga ia nga taone, ara nga rota Pakeha i roto i nga taone Maori.

17. Mohemea i tu to tab i hui nui i ronga i to karanga. inn tau ki runga i le tangata, i nga tangata ranei nana to karanga, to whiu, nieheiiiea ia, ratau ranei, ka tuku, ka nma ranei k'ia'tnkua. In: Waipivo ki ngi manuhiri, ki i..' tangata whenua ranoi. ki otahi, ki totahi ranei o ratau, kia kaua c noke atu i u: tokau |) tuna. IS. Ki to kit.'a. totahi tangata e haurangi ana i total:! h u Maori, o ahci ana kia whiua il ki t»' in:mi kia kaua o itiiho ito tekau he- <■ -iii, kia ka'ia o noke a'_u ito nia patina. r.). Ki to kitoa totahi tangata e haurangi ana i roto i totahi kainga Maori, ka ahoi kia whiua ia ki to mom kia k i'ia o noko atu i to rima horoni inn to hara tuatahi, kia kaua o noko atu i to tokau herein mo to haratuarua. kia kaua. o noko atu i to kotahi pauna mo ia haranga o niuri iho. 20. Vera. e whai harato tangata niehemea — ;1.) I a ia e haurangi ana, ka toino ia ki rot:) i totahi whare runanga, whare karakia.. i tetahi atu wharo-ranoi o to kafoa i roto i to kainga. ['A.) Kalian ia, i to waipiro ki roto i totahi whare runanga, wharo karakia,wharo ranoi o to katoa. (li.) Ka inu :a, kaiuoa ranoi kia inu totaiii atu tangata, ito waipiro i roto i totahi whare runanga, wharo karakia wharo ranoi o te katoa. A. ko tana tangata nio whiu ki to moni. kia kaua o iti iho i to rima horoni, kia kaua f noko atu i to kota'ni pauna nio to hara tuata'ni, a, kia kaua o noko atu i to rna pauna mo ia haranga i niuri iho. (E). X(iA TOIirXOA. (Tokiona 1(5, Rarangi 21. E kore rawa (. Li ka totahi toh unga, it-tahi tangata raue: o kiia. ana ho tohunga ki to 1110 a kia kaukau totahi turoro, o mahia ana o ia, ki to wai matao. 22. E koro o lika kia arai, kia whakararuraru ranoi, totahi tohunga., koi tao mai hi? takuta ki tana turoro, koi luahia ranoi ki nga rongoa Pakolia o rite ana mo tona, niato, o owhakaritea ranoi o to takuta mo tauamato. 23. E k'oro rawa o tika totaiii tangata, o kiia ana ho tohunga, kia tono moni, taonga ranoi, hoi utu mo tana mahi. 21. Ko to tangata o takahi ana i totahi o nga tikanga whakahaoro 20, 21, nio to 22, o tika ana kia whiua ki to moni kia kaua o noko atu i to tokau pauna. 2~). Mohomoa i runga i to whakahaoro a totahi tangata o kiia ana ho tohunga, ka, huihuia o ia totahi ropu tangata, aka noiio i totahi kainga,, ka haoro atu ranoi i totahi kainga ki totahi atu kainga mo tana ropu. a. ka whakaaro to Kaunihera, totaiii Koiniti Marao ranoi, tora o pa ho rarura.ru, ho niato ranoi, ki nga tangata o totahi kainga. ki totahi ranoi o ratau, ara, ka pan a ratau kai, o ratau rawa ranoi, ka pa mai ranoi totahi atu niato, ka ahoi te Kaunihora ki to tuku panui atu ki taua tangata kia whakamutua tana mahi, a ki to tone ia, ka ahoi to Kaunihora ki to whiu i a ia ki to moni, kia kaua o noko atu i to rima tokau pauna. 2G. Ka ahoi to Kaunihora ki to whakaputa raihana, i runga ano ia i to ata uiui, ki nga Langata o matau ana kite mahi i nga rakau Maori, nio nga wai-rakau, mo te wa, a i runga i nga tikanga o kiteu o te Kaunihora ho tika. Me whaimana i/aua raihana ki roto anake i to takiwa. ( F). ItKIiITATAN(; A - KUIU. (Tekiona IG, Rarangi 7.) 27. Ko te utu .mo to rehitatanga o to kuri a totahi Maori i roto i te takiwa, kua noko atu i to ono marama te pakeke, e hereni. Engari ko te utu mo te rehitatanga o nga kuri e meatia ana liei mahi hipi anake, kau anake ranoi, hei patu rapeti anake ranei e . 28. Me utu te moni rehifca, a ms rehita te kuri kite Tari ote Kaunihera, ki nga tangata ranei e whakamanaia i raro i te hiiri o to Kaunihora liei kohi i oaua moni, a hei rehita kuri. (Ct), Nga kai-moko taonga. (Tekiona IG, Rarangi 13.} 29. Me pa enei tikanga e whai ake nei ki nga Inia, ki nga Ahiria, me era atu tangata harihari haere ite taonga hei hokohoko ki roto i nga kainga Maori o roto o te takiwa, ara : (1.) Kia whiwhi rawa taua tangata ki to raihana a te Kaunihera, ka ahei ai ki to hokohoko taonga i roto. i nga kainga Maori o te takiwa. (2.) Ko taua raihana me penei i te ahua D, a ka wbaiaiana mo te takiwa ka-

toa o te Kaunihera., a ko te utu mo taua raihana kia rua pauna. (:>.) Ka ahoi to Tianiana, te Karaka ranei 0 te Kaunihora, totahi ri>nei o nga mema o to Kaunihera i whakamanaia oto Kaunihera hei pera kite whakaputa i tana raihana. (].) Ko nga moni katoa e utua ana mo nga raihana, mo tuku ki Le Tari o to Kaunihora.. Ki to pokanoa to tangata. kaore on a raihana kite hokohoko taonga i roto 1 nga pa Maori o to takiwa, ka whiua, ia ki to moni kia kaua o noke ake i to rima pauna. 30. Ka ahoi to Ti.unana, te Karaka ranoi, totahi mema ranoi oto Kilunihera, te T:amana. ranei o to Koniiti Mara.o o totaiii kainga ko: reira noi totahi hui o tu ana, ki to whakaputa raihana ki totahi tangata o hiahia ana ki to hokohoko taonga, i tana hui, ko to utu nio tana raihana kia tokau horoni. Ko to mana o taua raihana mo te wa anake o taua hui, ki.ua e roa atu. Ki to hokohoko taonga totahi tangata i taua hui, a kaore ona raihana penei, kaore ranoi ona raihana. i raro i otahi atu o nga tikanga-whakahaore i runga ake noi, ka ahoi kia whiua ia ki to mon; kia kaua o noko atu i to rima pauna. (11). Tk kai-ti:pkka. (Tekiona 1(5, Rarangi 11.) 31. Ka whai hara to tangata, ahakoa he Pakolia ho Maori ranoi, e hoko ana, o hoa.tu ana ranoi i to h'kareti, i to tupoka, i to toruri ranei ki totahi tamaiti Maori, kaore noi ano nya tau i oko ki to tokau-marima, a o. tika ana kia whiua ki to mon; kia kaua e noke atu i to nana pauna. 32. Ka whai hara totaiii tamaiti Maori, kaore noi ano i oko nga tau ki to tokau-ma-rima, mohomoa ia ka kai i to tupoka, i to toroii ranoi, l to hikaroti, i totahi waahi ranoi o to lnkavoti. a o tika, ana kia wlnua ia ki to moni kia kaua o'noko atu i to rima horoni mo to hara tuatahi, kia kaua e noko atu i to tokau horoni .mo.to hara tuarua, kia ka.ua o noko atu i te kotahi pauna mo to hara tuatoru, mo ia haranga ranei o niuri ilio. (-1). Ni;a purki-moni. (Tokiona 1(5, iiarangi 10.) 33. E kore e'ahoi kia hangaia lie wharo piriote, kia whakaturia ranoi he toopu pirioto ki roto i totahi kainga Maori, ki roto ranei i totaiii waahi cto takiwa, haaunga ia nga taone i ata panuitia hoi taono, mo nga kainga o nga Pakolia. Engari ka pa noa atu nga tikanga o tonoi rarangi ki nga rota Maori i roto i nga taoiio Maori. Ki to takahia tonoi tikanga-whakahaore ka whiua to tangata ki te moni kia kaua e noke atu i te i"2o, a ka ahoi to Kaunihora ki to noko atu, a ki to whakakoro itc ruunia piriote nio to toopu, a o kore o whai raruraru to Kaunihora i to whainga i tora huara-kii. (Ko ouoi >'anei.) 3-L Ko to tangata, aliakoa lie Maori lie aha ranoi, o hiahia ana kite whakatn whare piriote ki roto i tottihi kainga Maori, a ko to tangata Maori e hiahia ana kite whakatu whare piriote ki totahi atu waahi i roto i to takiwa, haaunga ia nga taono (engari nga rota Maori i roto i nga taonc) me nga kainga Pakeha, me whiwhi i* te tuatahi kite raihana a to Kaunihera, ma te Kaunihera e whakaputa i runga i nga tikanga e whai ake noi:— (a). Ko taua raihana me penei i to ahua. E e man noi i to kiipu apiti. (h). Ko te utu mo taua raihana kia tokau paana. (c). Ko te wa e mana ai taua raihana, kia kotahi tau i muri iho i te ra i tuhia ai (haaunga ia mehomea ka whakaKorea e te Kaunihera i runga i nga tikanga i raro iho nei.) (<1). Ko nga whare piriote me hanga kia whai huarahi mo te hau ki roto ki waho, a mo ata tiaki pai kia kaua e paru. (o). Me pnare nga whare piriote i nga ra noa ote wiki, i waenganui i te 9 o nga haora ote ata mete 10 o nga haora o te pc, ko te tangata e takahi ana i tenei tikanga-whakahaere, ka ahei kia whiua ia kite moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo te hara tuarua, a ki :e hara i niuri iho e ahei ana kia whakakorea tona raihana. ({'). E kore e pai kia tukua tetahi tamaiti

Maori, kaore nei ano'i eke nga ta ,: kite tekan mariina, kia purei pi riots, i roto i tetahi whare piriote whai raihana, a mehemea ka kitea e pure; ana 1 reira. ka ahei kia whina te tali gala i a ia te raihana, te tangata ranei e tiaki ani i te whare piriote, ki to mom kia kaua neke aiu ite rima pauna, mo te hara tuatah:. a mo te hara tuarua ka ahei L<.' Kaur.iher.-; kite whakakore i te raihana. ig). Ki to hiahia kia whak;ihoutia te raihana me tuku mai te tono i nma at'.! i) te wa e mutu ai te mana o tcraihana. Ko te tainaiti Maori kaore nei ana nga. tan i eke kite tekan mariiivi, e kioea ana e parei piriote ahakoa i hea, ka ahei kia whina kite moni kia kaua e neke atu Ite rima herein mo r.s* hara tuatalii, kia kaua e neke atu i te tekan heivni 1110 te hara tuarua, kia kaua. e neke atu i te kotahi pauna ur) tc hara tuatorn mo ia harangi ranei o muri iho. :!(5. Ko te t.ing.ita nana tetahi whare piriote, teepu piriote ranei i roto i tetahi kainga Maori, ako te tangata Maori nana tetahi whare p 'ra, teepu pjra ranoi i teca'ni ata waahi i roto i te takiwa, haaungi ia nga taon ■ (engari nga rota M ion i roto i tetahi taon • Maori) me ng i kamga Pakeha, mcheniea k lore ia i whiwin i te rail) m i a. te Kaunihera., ka ahei kia whina ia kite moni kia kaua e neke atu i te £±~> pauna. :!7. Ko te tangata e kitea ana e parei moni ana. ahakoa, he purei kaari, ko etahi atu t-akaro ranei, (ha.au nga ia te piriote ki nga waahi i ata raihanatia) i roto 1 te rohe o te tahi kain-ra Maori, ka. ahei kia whina ia kite moni kia kaua e neke aLn i te tekan bereiii mo te hara tuatahi. kia kaua e neke atu i te kotahi pauna 1110 te hara tuarua, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo te haranga o muri iho. :;s. Ko te tangata nona tetahi whare, inoho ana ranei i roto i tetahi whare i roto i tetahi kainga Maori, mehemea e tukna ana. e whakaaetia ana ranei e ia te purei moni (haaunga ia te piriote ki ngi waa'tii i ata raihanatia) ki roto i tana whare, ka ahei k;a whina k; te moni kia kaua e neke atu i te kotahi pa,una mo te hara tuatahi, kia kaua e neke atu i te rua pauna mo te hara tuarua. kia kaua e neke atu,j te rima pauna mo ia haranga o muri iho. Xoa Komiti Makak. Ka ahei te Kaunihera kite tuku i katoa. i tetahi ranei o ona mana 1 raro i nga tika-nga-whakahaere kua whakatakotoria ake nei. ki tetalii Ivomiti Marae, a, hei reira ka whai mana taua Komiti kite whakahaere i aua ma,ll a i roto i tona kainga. 40. Ka ahei te Komiti Marae kite whin, a, kite whaina, mo te takahanga : tetahi tikaiiga whakahaere, engan mehemea kaore e iitna taua whaina i roto i te takiwa i whakaritea, me tuku atu e te Tiamana o te Komiti te o taua takahanga me nga kupu whakamarama e> te take, mete korenga i utua taua whaina, kite Tiamana o te Kaunihera. Tk Kri'U Aern. (Alma A.) (Tikanga-wliakahaere Xama Kia (Ingoa). (Kainga). Tkxa kok. He tono atu tenei ki a koe, kia hangaia he puroa mo to whare i roto i nga ra e i muri iho o tc taenga atu o tenei panui ki a koe, kia rite kite whakaaro o te Kaunihera (o te Komiti Marae ranei) ki to tana tangata ranei i whakamana ai. A he whakatupato atu tenei ki a koe, mehemea i muri iho i te taenga atu o tenei panui ki a koe, ka kore koe e whakarite i tana whakahau i roto i te wa kua kiia ake ra, e ahei ana kia whiua koe kia utu i te moni. kaua e neke atu i te kotahi pauna. I tuhia ite o nga ra o 19 . (Hiiri). Tiamana (karaka ranei) o te Kaunihera (o te Komiti Marae rane ; ). A in: a B. (Tikanga whakahaere Nama 7.) Kia (Ingoa). (Kainga). Tkxa koE. He tono atu tenei ki a koe, kia hangaia he moenga mo to whare kia kaua e papaku iho i te kotahi putu ki runga ake o te oneone, i roto i nga ra e 1 muri iho i te taenga atu o tenei panui ki a koe.

A he whakatupato atu tenei ki a koe, mehemea i muri iho i te taenga atu o tenei panui ki a koe, ka kore koe e whakarite i tana whakahau i roto i te \va kua kii? ake ra, e ahei ■ ana kia whiuu koe kia utu i te moni kaua e nekc atu i te kotah' pauna. I tuhia i te o nga ra o 19 . (Hiiri). Tiamana (karaka ranei) o te Kaunihera (o te Komiti Marae ranei). Ahua C. (Tikanga-whakahaere Nama 8.) Kia (Ingoa). (Kainga.) Tkna koe. He tono atu tenei ki a koe. kia whakapaia, kia meatia ranei e koe kia whakapaia to whare i roto i nga ra e i muri iho i te taenga atu o tenei panui kia koe. A he whakatupato atu tenei ki a koe, meheniea i muri iho i te taenga atu o tenei panui ki koe, ka kore koe e rongo, ka turi ranei koe i roto i te takiwa i whakaritea kite whakatutuki i te whakahau a tenei panui. tera koe c whiua kia utu i te moni kia kaua e neke atu i te kotahi pauna. . I tuhia i te o nga ra o 19 . (Hiiri) Tiamaua (karaka ranei) o te Kaunihera (o te Komiti Marae ranei.) Ahua D. (Tikanga-whakahaere Mama 29) —Raihana Hooka — Kia mohio koutou kua whakamanaia a , he tangata harihari taonga lici hokohoko, kite hoko haere i ona taonga i roto i nga kainga Maori o te takiwa o te Kaunihera o mo te tan kotahi timata atu i tenei ra. I tuhia i raro i te hiiri o te Kaunihera Maori o te takiwa Maori o (Hiiri.) i te o nga ra o 19 . Tiamana (karaka ranei) o te Kaunihera. Aiiua E. (Tikanga-whakahaere Nama ?>4) Kia mohio nga tangata katoa kua whai raihana a kite whakahaere i tetahi whare-piriote i mo te tau kotahi i muri iho i te ra o tenei raihana, i raro i te ■mana o nga tikanga-whakahaere a te Kaunihera. I tukua i raro i te hiiri o te Kaunihera Maori o te takiwa Maori o (Hiiri.) i te o nga ra o 19 . Tiamana (karaka ranei) o te Kaunihera. I paabitia enei takanga-whakahaere i te iiui o te Kaunihnra Maori o te takiwa Maori 0 i iu ki , i te o nga ra o 19 (Hiiri.) A i tukua atu i raro i te hiiri o te Kaunihera. Tiamana. Kite Etita o te "Puke Ki Hikurangi" me ou hoa katoa, e mahi nei i nga hiahia o te ngak'au, kia tau iho te rangimarie mete kaha kia koutou. Kite Tiamana me nga meoia o te Kaunihera o Rongokako, etu nei hei pa-tuwatawata mo nga mabi pai, hei peehi atu i nga mahi kino e peehi nei i runga i te Iwi, hei herehere 1 te ngakau hikaka, mete whakaaro taikaha, hei pupuri mai ki roto kite whanauhoutanga o nga mahi, me nga tikanga o te rangimarie?, mete ngakau tatu, hei marae omaomanga, mo nga rawakore, mo nga pani, mo nga mail ene, me a ratau kotiungahunga, hei waka hoehoetanga mo te Iwi i roto i te ngakau pouri, mete roimata heke nui, he mea peehi na aitua, tena ra koutou, kia tau iho te rangimarie, te kaha. te tupato, te mohio ki roto ki N o koutou hinengaro. Tena te kaupapa whakahaere i nga mahi, ma nga Kaunihera Marae, i tukua mai nei e te Minita mo te taha Maori, hei huanui haerenga mo te Iwi, ina kitea iho e tatau toona peheatanga o taua kaupapa, i te taenga mai ano o taua kaupapa, ka timata taku titiro me te ata whiriwhirl o taku ngakau, i nga kupu o taua reta whakaatu ki a tatau, tae noa kite kaupapa, i tukua mai nei kia tatau, ara, ki nga Kaunihera katoa i te motu, he kaha taku whiriwhiri me taku rapu mo runga i taua whakahau, kitea iho ana e taku mahara, kaote he rawa e uru &i he whakatikatika, he bono, he tapi. te tongo, he whakarereke, he paapaki ma tatap nei, heoi te mea i kitea e an-, ko te tango mai i te kupu nei, ae ae ae, koia nei he kaupapa ma tatau, i te mea kua koiahi tau, e takoto ana te Ture- i o tatau

aroaro, kaore ano i mahi, otira ehara i tenei anake, na te marama ano o nga whakahaerenga o te kaupapa nei. Kai te pito mutunga o te reta whakaatu a te Minita i ona whakaaro kia tatau, e penei ana, tera ano hoki koutou e hanga i etahi atu tikanga i waho atu o enei ka tukua atu nei, tera au e tahuri nui ki to whiriwhiri i ena ina tae mai ki a au. Ko te mea tenei e panui ki roto i o tatau whakaaro, ma tatau e whakaaraara, maana e tauira ki tetahi atu kaupapa, ka tuku mai ano kia tatau me era atu Kaunihera, Tenei ano tetahi kupu o taua reta, no reira i tongohia ai e au nga tikanga a nga Kaunihera kua tae mai nei ki a au, hei kaupapa mo tetahi tauira, tenei ka tukua atu hei titiro hei whiriwhiri ma koutou, ki taku titiro, na nga Kaunihera katoa tenei kaupapa, i runga i nga kupu o te reta a te Minita, kotahi anake i rereke ai he wehewehe no nga utu whiu, a nga Kaunihera, me nga utu re'mta kuri, me te utu raihana, ko te kaupapa nei i timata i te whiu nui, tae hoa kite whiu iti, i timata i te raihana nui, tae noa kite raihana iti, ko te utu rehita kuri anake te mea i waiho mai ma tatau, i roto i tenei kaupapa. Ina tetahi o nga kupu a te Minita, ehara i te mea. e tono atu ana au kia koutou, kia whakaaetia katoatia mai nga kupu o taua tauira, ko tenei kupu a te Minita, he ngawari he ngohengohe, e tuku ana mai ma tatau e at a whiriwhiri e ata titiro, pai tonu, ti ka tonu, e haere ana mai i runga i te rangimarie 0 te whanauhoutanga, o nga mahi i waenganui i nga Iwi e rua. Tenei ano tetahi o ana kupu, me ano koutou kite ahua o koutou takiwa, ka whiriwhiri ai, meheinea ranei ka ti ka tetahi etahi ranei o enei t'kanga kia ko°.tou. - Ko taku titiio ka tika katoa enei rarangi i roto i tenei kaupapa mo te rohe potae o Rongokako, me -taku titiro ake ano, tera hoki era atu Kaunihera e ata titiro, ka penei ano me taku e whakaaro nei. E te Tiamana me nga mema o te Kaunihera o Rongokako, kai a koutou ia te t:no tikanga, mo te ata whiriwhiri i tenei kaupapa. 1 runga ano i nga tikanga e maharatia ana e koutou hei pai mo te Iwi, ma koutou o karanga he huihuinga mo tatau katoa, kaua tetahi mema e ngaro i roto i te huihuinga ina karangatia hohorotia, i muri tonu iho i te puatanga atu o tenei kaupapa ia te '"Puke" te mau atu kia koutou, ahakoa kite whea Marae o tatau taua huihuinga. Te Iwi e tena koutou nga morehu a aitua, e noho nei i roto i te whare o Rongokako, kia ora tatau katoa, he kupu ake, kaati te amuamu ki to tatau Kounihera, kai te ata mahi marie ratau i runga i nga rarangi o te Ture i whakaaetia nei e tatau, kahore ano ratau i puta atu ki tetahi tikanga hoou, kaore nei e pa mai hei tika mo te Ture, hei pai mo tatau, i roto i to ratau huihuinga ka taha nei, kite puta ke nga mahi ate Kaunihera ki waho o te Ture, kna whakawhiwhia mai nei kia tatau, iera ano te Minita kai runga i tona nohanga hei tiaki mai mo tatau, kei pehia kinotia tatau e nga mahi, kaua a tatau kuri e tukua hei wehewehe ia tatau, me o ta - tau ngakau, kia tau iho ano te rangimaie kia tatau katoa. Heoi ano na to koutou mitua pono i roto i nga nrihi. Tamahau Mahnpuku. He Panuitanga ki roto i te rohe potae o Rongokako. Te Iwi, kaati te tuku i nga rarangi Ingoa me nga Pitiihana me etahi atu tikanga, e pa ana ki nga tikanga me nga mahi a te Kaunihera Marae, kia te Heretana Timuaki whakahaere o te Kaunihera o Rongokako, kaore e tahuritia i te nui o ana mahi. engari tihuci marie ki roto, kua tu te Kaunihera me tona Tiamana, ma te Kauhihera e tirotiro a koutou hiahia, ka kitea e ratau nga mea totika ma ratau e tuku kite waahi hei whakamana mai, ka whiwhi ano te taane Le wahine kite utu o tana tumanako, kite haere rawaho nga hiahia o te Iwi ite Kaunihera, e kore e kitea, e kore e rongona, engari ko te Kaunihera ia e kite e rongo e nichio, kna tu te Kaunihera hei pou kaha, i waenganui i te Kawanatanga mete Iwi Maori, hei paihere i nga hiahia totika o te Iwi, hei rui atu ki waho o te puni i nga hiahia taikaha. Na to koutou matua pono i roto i nga mahi. Tamahau Mahupuku. HE PANUITANGA.

He whakaatu tenei ki nga tangata katoa, me nga Iwi Maori, hei ngara whakamutunga 0 Hanuere e heke iho nei, ka haere mai ahau ki Ivereitaone noho ai, w'h&katu tari ai moku a, ko taku hiahia kia homai e nga tangata a ratau mahi maku e whakahaere. Hoori Hutana. Kai'-whakatnaori whai raihana. ■ Noema 12fch, 1901. Pariroa Kakaramea. Oketopa2B 1901. Kite Etita ~Puke Ki Hikurangi kia oni i taua waano. Kua kite ahau i te panui a Tunuiarangi i te Puke ki Hikurangi; koia tenei, me tuku ma nga Ivaunihera o te motn nei e tuhituhi o in rohe Ivaunihera, ko te tangata e ki ana no Iviingi Mahuta ia, me tuhi tona ingoa kite Pukapuka o Mahuta. Ko te tangata eki ana no Iviingi Eruera ia, me tuhi tona ingoa ki ce pukapuka o Kiingi Eruera; i runga i te tikanga o te panui a Henare Ivaihau, me mutu mo tena panui i tau, me whifci ke taua aianei ki to tatau tikanga nui, koia tenei : Me tuhituhi katoa tatau nga tangata onga motu e rua Aotearoa te Waiponnamu, noho neii raro i telnana o te Kiingitanga o Ingarangi ki tetahi pukapuka kawenar-a, hei him Ito tatau ra nui i Rotarua-nui-a- kahu, hei taenga moTimi Kara kite Kiingi kia Eruera, hei whakapumau inga tikanga katoa ote tiriti tnarua, ote Kiingitanga o te Ivuini ki Aotearoa, ki tona kai whakakakapi Kiingi kia Eruera, koia tenei. hei whakapumau inga. tikanga katoa o te tiriti, o te tangata, mete piripono, mete hapai i te mana o te Kiingitanga o Ingarangi, ine te aroha whanaunga. hei hapai i te mana o tenei taonga, kia tino piri tata raw a ai to tatau oranga, hoi. whakau rawa inga taura ote matauranga, me to whakaaro nui, he mea paihere na nga Rang itira tokomaha, me o ratau Iwi me o ratau hapu, me c ratau takiwa, te ngaueue tetahi atu wahi, to nga tata tata tetahi atu wahi. o to tatau orang i, tuku iho ki tenei whakapaparanga kite tenei whakapaparanga, • Kaati tena, manga Ivaunihera katoa o nga takiwa e tuhituhi on:i tangata, ona Iwi, ona hapu, me te takiwa hoki, kia oti rano"katahi a Timi Kara ka haere ki Ingarangi, kite kore iae haere kaati me waino mo to ra e karaunatia ai to tatau Kiingi, ma koutou e whakatikatika e whakihe ranei, e oku hoa o te kotahitanga, m.! ngi mahi kino, mete kiviretanga, : o tatau iwi me o tatau hapu, kaati ra ia nei ko te iwi kcte waka kia ora tatau, Hei kon-a ra, v te atua tohungia te Kiingi Eruera. R. Poinakariri Tepiipaata.