TE PUKE KI HIKURANGI.

Puke ki Hikurangi, 15 April 1901, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA.] Kai te titiro iho te tika i te rangi, kai te tipu ake te pono i to Whenua, kua tutaki te mahi tohu mete pono, kua hongi kia raua te tika mete rongomau. Kua pae tenei te Kupenga a nga Kaumatua ki tita, i kukume ai i roto i nga tau maba ka iiaha ki muri. Mate atu be rarangi Kaumatua, tu ake be rarangi Kaumatua, pupuri tonu i te taura whakamaro o te tabatu o te Kupenga mete Karihi, tae noa mai kite tau 1900 ka pae kite one, na te Kawanatanga o te Hetana, mete Minitatanga o Tinii Kara kite taba Maori; i to kite marae mete Tuawhenua, oaa Ika o roto ko te "Kaunibera 'Maorf Mame" mete "Kaunihera wbaksahaere Whenua Maori" topu takitabi. Tokorua nga Kaumatua, ko Wi Pere, me Tame Parata, nga boa piri pono la a te Hetana, mc Timi Kara, e tu ana i roto i te Puremata o Niu Tireni, i nga tau maba ka taba ki muri. He menu no te Iwi Maori, he kaba kite aki i nga biahia o te Iwi, he ngawari ki nga taba e rua, be u ki to knpa kotabi mete taha kotabi i roto i te Paremata. koia nei te arawhata i eke ai nga biahia, nga wawata, nga moemoea, nga haka, nga waiata, nga tui, nga kupu korero marae, korero-a-whare, nga kara rere i runga i nga pou rakau, nga kupu whakarite, nga karaipiture e korerotia ana i roto i nga bui takitabi, tangibanga tupapaku, nga inoinga kite Atua nui, kia whakatikatikaia nga ngakau o ngatira, o nga tangata mohio, o nga Kaumatua o te l\vi katoa, kia whai i runga i te rangimarie, i te manawanui, mete ngakau e hereherea ana, kia nobo i raro i te nga wan, i te niahaki, mete ngakau tatu, ko nga Poropititanga a te Iwi; enei katoa kua tutuki ki te paenga o te kupu nei, ae ae, kua mutu atu tera kupu, kahore, kakore, i raro i enei kupu i runga ake nei, pai ana te paenga o te Kupenga nei, abakoa be nui ano nga Ika nunui i roto, kibei te Kupenga a nga Kaumatua i pakaru, i te paenga nei o te Kupenga, na te Kawanatanga mete Paremata i haehae. Ka cubaina ki nga marae katoa o te motu, kua oti nei e ia te tui, no te 5 o nga ra o' Maebe nei, ka kawea mai te mdti'i ma Eo-n"-okako. Kua eke ona Kaumatua 12 ki runga hurihun ai, titiro ai kite pehanga ma nga taane me nga wabine, e tipu ai te marae ki tona whai buatanga, £ Maori ai te whakabua "Marae Maori" ko tenei Ika kua tapatapahia nei ki nga marae, ko te "Kaunibera Maori Marae. No te 26 o nga ra o te niarama nei o Maehe, i tu ai te hui tuatahi o te "Kaunihera Maori" ki Hikurangi i Papawai, i runga i te kupu a te Minita Maori, me bui te "Kaunihera" ka whakatu he Tiarnana, ka oti ka kowhiri i nga tangata Taitama bei haere ki Rotorua, hei karangai te mokopuna a te Kuini, ko A. H. Kumeroa te Tiarnana, e rua ra i-tu ai ka oti nga mahi, ko nga toenga i nekebia mo te 11 o nga ra o Aperira

1901, tokorua o te Kaunihera i ngaro atu, ko Hoori Herewini te Huki, \ pangia e te mate, ko Nireaha Tavmaki, 1 haere hei hoa mo te Minita Maori ki Whanganui, ahu atu ki roto i te awa o Whanganui. Kanui te pai o te hui "Kaunihera" o nga Kaumatua o Eongokako, mete mea nei kua whanau hoou nga Kaumatua ins nga ma'ii, kaore i pera uie nga ra o mua, e ka ana he ahi i roto i te ngakau, mo tetahi kupu iti nei, te takanga atu ki roto i te Knpenga a te Tare, e rua to mi nga ra ka oti aga kupu mail a noa atu. e kore nei e oti i te wiki kotahi, njke atu, kaore enuinga kupu a tetahi a tetahi kua pooti, kua oti te kupu, kaore he alma poun o tetahi o tetahi mo taua kupu ka hinga, marie noa iho te ab'ua o nga Kaumatua nei. Tokorua o ratau Taitama, hei konohi, hei reo ngaro ino ratau ; ko Eruha te Maari, ko Hekefca When ua Manihera. • - - - ■ Eo nga Ingoa o nga Kaumatua. Ko Hoori Herewini te Huki, Haami Potangaroa, Manahi Paew:ii. Nireaha Tamaki, lleta Matun, Kimgi Xgatuere, Kahimgunu Manihera Maaka, Aporo Hare Kumeroa, Hoani te Torn itangitakaiwaho, Ropoama Meihana, Eruha te Maari, Heketa Whenua Manihera. Ko etahi enei o nga toenga Kaumatua pupuri i nga kupu me nga tikanga, a era Kaumatua kua heke acu ra kite kopu o te Whenua, ko etahi ano kai roto i te Iwi e titiro atu ana ki nga malii, e \vhakah--i-erea nei etahi o ratau i urn atu ki nga nohanga o te Tare "Kauniherii Maori Marae." Ko te nuiuga o nga Taitama, kai roto ano i te Iwi e titiro atu ana ki nga Kaumatua, ina tuku mai ki raro i o ratau nohanga, heoi ano ko te whakaeke kau. Tokorua enei Taitama, ko Hoone Heke, ko Henare luiihau, he mema no te Paremata, he hoa ma hi tahi no Wi Pere, raua ko Tame Parata, he kai tautoko no te Kawanatanga o te Hetana me Timi Kara ; i te tau 1900 ka pae te Kupenga nei ki uta, puta mai i roto ko te "Kaunihera Maori" ko Le "Kaunihera Whenua," he nui te kaha o nga Taitama nei kite tu l roto i nga hui a te Iwi, mete kawe atu i nga hiahia kite "Whare Paremata, hei hoa mo nga Kaumatua. Tokotoru enei Taitama, he nui te kaha ki te whakahaere i roto i te Iwi, mo nga mahi a te Paremata., me nga tikanga Pakeha, i puta mai enei Taitama i nga Kura nunui, ko Hoone heke, ko Apirana T. Ngafca, ko te Heuheu Tukinu, he nui rawa to ratau kaha kite haere i roto i nga Iwi o te motu, korero ai i nga kupu hei ora mo te Iwi, tino piri ana ratau kite Kawanacanga i tau 1900, puta mai ana ko> enei taonga nunui e rua. He nui ano era atu Taitama o te Tai-hau-auru, i uru'atu hei hoa mo ratau i te Paremata ka taha nei', i oti ai enei taonga, tokorua o Ngaati-Maniapoto, tokorua o Ngaati-Wha-tua, he tokomaha o Whanganui Ngaati-Apa, Rangitaane, he tokomaha hoki o te Tai-Ea-whiti kia Ngaati-Porou, ahu mai nei, i tae mai a Mabuta me Waikato, ki taua Paremata o fee tau 1900. He nui nga Kaumatua i Poneke, i taua Paremata, kanui hoki te ngawari o nga ma-

hi, i te timatanga mai tae noa ki tona mutunga he mea nui tenci te ngawari o nga mahi i roto i enei tau tutata ka taha nei »ki muri. Kua tutaki te Tui o Ngataueru o te tau 1881, te tangi a huia, mete karanga atc matahi. tuia ! tuia ! tuituia. He Kotahitanga tuturu tenei, ara, te "Kaunihera Maori Marae" kotalii te Tare naana i fcai te motn katoa, ahakoa i .ruumatia te motu, wehe ke wehe ke, ko te Ture kotahi, ko te roopu kotalii, ko tona Ingoa lie ''Kaunihera Maori Marae," mohio toau atu tetahi ki nga mahi a tetahi. ko te tangata mete bapu e whakatoi ana, ka pa te vvhiu a te Ture marae ki a ia, heoi ano kua whaiti te tu mete noho, ka whai hoki ten a "Kaunihera" tena "'Kaunihera" kia kaha, kia pai, kia tika, kia pono ana mahi, me tana hapai i ona marae, i ona marae, ka u hoki taaa whakahaere i nga hapu o roto o tona '-Kaunihera," o tona "Kaunihera, -me te hanga haere i etahi Ture, hei hono atu ki enei, kua puta nei ki roto i o ratau ringaringa, hei whin rnai i nga Taitama me nga Taitamahine, kia haere i runga ite huanui tika, pono, o to ratau akonga ki nga Kura takiwa, me nga Knra nunui o te motu, haunga ia te Kotahitanga o nga Tamariki taane o te Ante Kareti, kai te mahi tonu ena, kua puta nei tetahi o nga pihi o to ratau Kotahitanga, ko te "Kaunihera Maori Marae," hei Whare mahana mo te Iwi, hoi patuwatawata arai mo nga mahi kino, hei whakawairakau mo nga mahi pai, hei ku'kume mai i te ora tmana kua neke ke atu nei ki tawhiti tu mai ai, hei aki i te kaha o te Iwi Maori o muri kite ahuahu i te oneone, hei to mai ite whaioranga mete rawa-iti, hei whakatitiro i nga konohi o nga kotiro ki te tiak'i pai i a ratau kohungahunga me a ratau tamariki nonohi, hei whakahoki mai i etahi o nga kotiro me nga Taitama ki nga mahi aringa a nga Kaumatua Maori ka ngaro nei kite po, ma nga Taitama, ko nga hanga patuwatawata, ko nga'tarai Waka, ko te Whakairo, ko te Harapaki, ko te mahi whare, ko te pupuri i nga ahua o a ratau mahi katoa, ara. o nga mahi acinga, hei oha ki nga whakatipuranga e heke mai ana ki tenei ao. Ko te kaha o te Iwi Maori i nga ra ka taha ki muri, i roto i o ratau ringaringa ko te tups to i roto i o ratau ngakau ko te mohio i roto i c ratau kanohi, itino tukua e ratau o ratau tinana hei kai-mahi ma te tokotoru, ma te kaha ma te tupatomo te mohio, ko te tupnto ko te kaha he mea tuturu enei, ko te mohio e ata tirohia ana e ratau kia tuturu rawa te mohio, katahi ka tukua kite kaha kite tupato, ka hui ratau tokotoru kotahi ropn. Te Iwi, kua tuturu te mohio ake kua oti tenei "Kaunihera Maori Marae" hei Kotahitanga purnau mo te motu, ki roto i te mana huihoi o Kiingi EruenL-VII. Kua okioki nga mahara o nga Kaumatua kite moenga kite ara ake, ebara he hikaka kau, ko nga Whakapono hei uhi mo waho hei manawa mo nga mahi, hei arataki atu kite honore mete kororia, hei kawe atu ite Iwi ki runga i nga" tuhituhinga a Mohi mo nga tikanga hei oranga mo Iharaira, e takoto na i te Kaupapa o Rewetikuha upoko 13-14-15, mo te

horoinga kite wai i nga tinana me nga "kakahu. me nga ipu kai, me roto i nga whare mete kawenga i nga mea poke.ki waho, kia mamao atu i te puni. E rua nga mate moona enei tohutohu a Mohi i taua wa, he Repera he Rere, ko te Repera i waho i te kiri e ngau ana, ko te Rere i roto kaore e kitea e te konohi tona putake, kia puta mai ki waho katahi ano ka kitea e te konohi, he toto tona whakaahuatanga, ka horoi kite wai te tangata i pangia e aua mate, ka horoi ano kite wai te tangata i pa atu, ara, i ru ringaringa, kite Maori he mea nui te ra ringa mete hongi he aroha, hepupuri i nga whakahaunga a nga Kaumatua, na Rewetikuha i whakaatu mai, me hariru koe Id te tangata era, kia wehi koe kite tangata e pangia ana e te mate, puritia mai to ringa me to ihu, whakarongo kite whakaatu a Rewetikuha 13-14-15, he ngakau pouri e whakahau atu nei kia koe, mehemea ra he Whakapono toou kite Paipera me ooa Karaipiture Tapu, kite takahia e tetahi tangata etahi tangata ranei to ture o nga Ngerengere, ka pa atu ki aua tangata Ngerengere ka rere mai taua mate kia ratau, e kore e puta. He Mumutu tetahi mate nui, e wehea ana e nga Kaumatua tetahi waahi motuhake hei waahi poke mo taua mate, kaua rawa e pikitia e tetahi tangata, kite turi te tangata kaore e whakarongo ki taua tohutohu ka takahi ka haere tonu ki runga i taua waahi poke, ka pa kia ia taua mate, pena tonu te ahua o nga waahi poke katoa, i whakatapua e nga Kaumatua kaore i te Atua, engari he mate, me titiro hoki kite Ngerengere, mete Mumutu, he mate ena no roto i nga toto i heke mai i i muri, ko te whenua te kai pupuri mete kai whakaora i aua mate, e rite ana hold ki nga mate o tenei wa, kite kore e horoia nga Marae me nga whare, kia takoto pai, e kore e tipu he mate kite whenua. E korero ana e tohutohu ana te iwi Pakeha kia tupato ki nga para, me nga wai, me nga kai kaua o aua kai e kainga nei e tatau, kaua e waiho i te marae i muri ranei o nga whare, engari me mau atu kia tawhiti, ka tahu kite ahi, ka tapuke ranei kite whenua kia hohonu, kia kore ai te kaha o te ra v. tae kite hanga i aua para hei mamaoa mate, he tiki ranei i tetahi wai i nga awa" nui, ka tuku ai ma roto i tetahi awa kari, ka tuku ai nga awa rerenga wai o nga whare me nga marae ki roto i taua awa nui, hei man atu ki tawhiti, ki tetahi rua nui _ ranei i whakaritea hei taenga atu mo aua wai kino. Ko te hiahia nui oku kai whakahaere kia tokomaha noa iho te Komiti marae, ina whakaturia e te "Kaunihera Maori marae,'" ahakoa ano te Ture kua tukua mai nei hei whakahaere ki nga marae he hiahia hoki tenei e kore e takahi i te rangimarie _ o te iwi, engari he kakama he puku mahi, he whakakotahi i nga morehu o ia marae o ia marae, ki roto i tenei ingoa Komiti marae i raro i te "Kaunihera Maori marae," kia tu i roto i tenei ingoa a nga Kaumatua, "Ohu" ara mahi katoa, i roto i te rawa-koretanga, kia tipu te mahi kia whaihua,. katahi ano ka Luku ki raro i te kupu a tetahi rangatira Kaumatua. He koura te tinana, he biriwa nga ringaringa, he kapa nga waewae, he patene nga matimati o tenei tangata ka tu nei, hei whakatikatika i te iwi Maori me o ratau takawaenga, engari kaore tenei kupu, "Ohu" e arai i te waimarie o te marae, ina arohatia mai e te iwi ki tetahi ohaohatanga, a te whakatipu i te tikanga kua takoto hoki te kaupapa i runga ake nei; he koura, he hiriwa, he kapa,* he patene. Katahi ka marama ta tatau ohaoha, ka taka ki raro i o tatau marae kainga, hei Nvhakatipu i nga mahi mana nei te whakapono e tika ai e ora ai; Tena haere te hiahia i puta ra i te tau 1893, i timata mai ra i te Waipatu kia kohi nga iwi o nga motu e rua nei, i te kotahi pauna (£1) ma ia tangata ma ia wahine ma ia Taitama, katahi ka ata rite kite wa tika mo taua whakaaro a nga Kaumatua me nga tangata matauranga, kua rite hoki kite mehua o te pauna taumaha, e heke ai ki runga ano i tou marae, i tou marae, e ia hapu e ia hapu,. hei mau atu i a au whakaaro ki ko atu o te ahua o tenei wa, e tino tika ai te tu o ia marae o ia marae l roto i tou rohe potae, ara penei:— Rongokako, Tamatea, Kahungunu, Takitimu, Horouta, Matatua, te Arawa,'Waikato, Ngati Whatua, Whangape, Tokerau, Mangonui, Hokianga, Wairoa, Maniapoto, Toil gariro, Taranaki, Whanganui, Kurah»upo,

Raukawa. Na, e rua tekau enei kohanga, nei awhitang ma tona katua ma tona katua, koia i - korerotia i runga ake nei; e hoki kite kupu nui o te tau 1893 kohia he moni, e nga kohanga katoa hei whakatipu huruhuru mo tou katua-mo tou katua, e pai ai hoki te heke ki runga i nga uri o ia wahanga o ia wahanga, e tika ai te tu me te.tohutobu, o ia katua o ia katua, kite huanui mo te ora tinana mete tokomahatauga, kua heke nei . te iwi kite kore ; ka hangai tenei kit % nga Kaumatua e korero ra, ko te marae, ko te pa tuwatawata te ora tinana o te tangata me te iwi; no tenei wa hoou, ko te ture whakatipu tangata hei huri i nga kanohi mete ngakau, kia titiro matatau atu ki to te iwi Pakeha tona tipu me tona ora, me tona tokomaha, nana nei nga kai nga kakahu nga wai, e whakatipu nei i te iwi Maori, e heke nei kite poroporoaki. Haere ra, haere ra, ki tou tini ki tou mano i te po, haere ra. Te iwi kua tapu te kikokiko tangata, kua tae mai te rangatiratanga, kua meatia nga mea o te wnenua kia rite ki o te rangi, kua homai he taro mo tena ra mo tena ra, kua murua nga he a tetahi ki tetahi, kua whakaorangia mai i roto i nga kino, pumau tonu enei kupu oti katoa. Ma te mangere ka pakaru ai te whare ma te ngoikore e tuturu ai. A, Ma inu koe i te waina i te toto o te karepe, maku e whakamate, maku ano hoki e whakaora, maku e tukituki maku ano e mea kia whakamahia. Kua tu nga Komiti marae o Rongokako he taane he wahine, hei horoi l nga marae kite wai o te mohiotanga, kite whakatipu i te ora tinana, hei kaupare i nga tikanga e takahi nei i te rangimarie ote iwi ; hei tenei hninga a te tekau-ma-tahi o Aperira nei, ka whakaotia nga mahi o te Pire kiore, ki nga ringaringa o te Komiti marae. Hei tera putanga atu o te "Puke Ki Hikurangi" ka panuitia atu nga ingoa o uga tangata o nga Komiti marae, o Rongokako, i raro i te "Kaunihera Maori Marae." Toku hiahia nui, kia tukua mai e nga "Kaunihera Maori Marae," ona tangata kua oti, -me ona Komiti marae me ona tangata, kia mohio ai tetahi ki tetahi puta noa te motu, maku ma te "Puke Ki Hikurangi'' e pupuri i roto i taku kawenata, hei wnakamaharatanga ki nga whakatipuranga c heke mai ana kite ao. Ka koa hoki au, mehemea ka tukua mai nga mahi me nga tikanga e oti i nga Kaunihera, maku e panui e pupuri, he huanui whanui kua wbanau hoou mai kite iwi, i roto i te korakoretanga o te tangata Maori mete oneone. Kaore hoki au e arai, i nga whakaaro mohio a nga tangata, e taku ana maku e panui, ahakoa te hea ahua tangata, kai te takahi tenei au kite wha tau (4) kai te pera tonu au me aku kupu meaku tikanga o te tau tuatahi, tuarua, tuatoru, kai te whakaiika kai te whakahe au kite iwi Maori ; kai tc whakatika kai te whakahe au kite iwi Pakeha. Engari kai te awhina kai te wbakapiki au i te iwi Hawhe-Kaihe takawaenga, e tu nei i waenganui i nga iwi e rua, i puta mai i roto i te Rongomau, e hora nei i runga i nga iwi e rua; huia tangata kotahi, toroa whakapai tangata. "Te Puke Ki Hikurangi." Wairewa. Maehe 27, 1901, E boa e te Etifca ote "Puke Ki Hikurangi" tena koutou me o tangata mahi, e mahi nei koutou hei painga mo nga motu e rua, me etahi atu moutere i waho atu i Aotearoa me te "VVaipounarnu, kaati iho nga kupu mini ki a koutou ko tamariki. Ahakoa e te Etita o te "Puke" kua hoTi ake ki jnuri te marama hei panuitanga atu maku, engari kaua koe hei hoha, he mea pai tenei hei utanga mo runga i a te "Puke" hei kawe atu mana ki nga wahi e tae ai ia, kei reira nga huihuinga tangata me nga hapu me nga reo, hei titiro ma te kanohi, kei reira, te mohiotia ai no mea tenei panui. Kaati ko tenei panui he panui mi hi aroha na nga morehu o ce Waipounarau, i te tau 1900, mo nga hapu o Aotearoa i haere mai nei i runga i te powhiri mo nga iwi katoa Maori, Pakeha kia haere mai. Ko te take o taua powhiri, he mea whakamahara na nga Pakeha rangatira Otautahi, me o ratau noa rangatira Maori, kia whirivvhiritia e ratau tetahi ra nui ma ratau, ara, mo to ratau timatatanga kite

noho i Otautabi.ine. Potikupa, i te tau 1842 Tihenia 17, a tae mai ki tanei tau 1900 i a Tihema 17, kitea ana e ratau taua whakaaro whikaaetia ana, a whiriwhiritia ana etahi atu ritenga mo roto i taua ra. Ko te Tima tae atu ki nga Re>-ewe tae atu kite Taraniuwe, kace he utu, a hoki noa atu ratau whiriwhiritia ana nga tangata mo tc haere mai ki tenei niotu ki a 250 nga Maori, hei whakarite mo taua ra. Ko nga tangata o tenei motu e haere noa ana kaore e utu mo nga Rerewe. Ka homai te whenua me nga whare hei nohoanga mo nga Maori, Ko taua whenua he whenua matakitakitanga na te Pakeha mo nga- tini kararehe, o ia ahua o iaahua ote ao. Ko nga taha o taua whenua he haeana„e kore rawa e uru mai te tangata ki roto. Ko nga kai kaore he utu me etahi atu mea, e homai ana e te Komiti whakahaere mo taua ra kaore he utu ; ka kitea to ratau whakaaro katahi ka panuitia kia haere mai hei whakanui mo taua ra, meingatia ana hei Tiupiri, a tae atu kite ra tuatahi o te tau hoon 1901. Kaati ko nga hapu ote Waipounamu i tae ki taua marae hei karanga hei awhina i te manuhiri. koia tenei : Ngati-Irekehu, ko Ngati-Tuahuriri, ko Ngati-Huirapa, ko Ngati-Wheke, ko NgatiKaweriri. Ka mutu nga hapu i tae, ko etahi hapu kihai i tae mai. Kaati ncrte 14 o Tihema i te Paraire ka tae- mai o Aotearoa, ka karangatia e nga wiihine e nga tane ka tae kite marae ka tangi ki nga aitua oti ano ko Taitoko me etahi atu aitua kei runga i a ratau e haere mai ana, huihuia katoatia nga mate i taua ra. E hoa ma, katahi ra katia te ahua o te ahua i te kanohi o te tangata mete wai e rere ana mutu marie te tangi, kei runga ko te tangata whenua kite karanga kite mihi ki Aotea, ka mutu te tangata whenua. Kei runga ko te manuhiri, ka mutu tera, ko te hariru mete hongi ka mutu tera, ka tukua te kai kotahi tiini mete haawhe te roa o teepu, otira tera atu, ka mutu pai te kai, ka tae kite haoi'a i wnakaritea ai e ratau i roto i a ratau panui nga haora hei tuunga mo nga peruperu, mo nga haka, mo nga poi, me etahi mahi a ratau. Ka tangi te Peene ka haere kite wahi i whakaritea. Ko taua wahi he mca hanga kite kaupapa e rua tiini te whanui, e rua tiini mete haawhe te roa, mete »vhare matakitaki mo te iwi, me nga raiti e 8 hei whakamarama i te po e hui ana tera te Pakeha, ngaro ana te whenua, te atu mo te Pakeha kotahi 2s, e rua nga keeti e uru ai ki roto, mo te Maori kaore. Na te mea ano ka rite, e whakariterite "ana ka haere te ropu .vahine mo te poi me nga kotiro, ko o ratau kahu he puru a runga he piupm a raro, he aikiha tiparea ai ki o ratau mahunga, ka piki ki runga ki taua paparewa. Ko te teitei o taua wahi e 5 putu, kia marama ai te mano e pae nei. Ko o ratau kapene e rua, kotahi kapene i mua e whakahaera ana i te porini, na temea ano ka hangai te tu o nga kapa, ko nga kotiro pakupaku nei i mua; katahi te kapene ka karanga nama 1 rite tonu te whiu o te poi, ka rawe i konei te mahi ate wahine te ngawari o nga hope me o ratau tinana, matakitaki atu ai te kanohi tauhou ki nga mahi ate Rawhiti pai rawa atu. Ka mutu tenei taha, ka huri ki tetahi taha i reira te mano e noho ana, ka mutu ka hoki mai. Ka haere te porini taane, ko nga kiri-kau a runga he piupiu a raro me o ratau kapene e rua, kaore he kuia kaore he koroheke e noho rite tonu atu ki nga tamariki te mama o nga waewae te rere ki runga tau ana ki raro. Ka kitea ra i konei mete mea kua ora mai te iwi. Ka mutu tenei; ka haere ano he ropu ano me nga hoe ano i o ratau ringaringa, ka pai hoki tenei, ka mutu i tenei tainia ka hoki ki nga whare. E wha o ratau ra e purei ana, ko nga moni kaore au i mohio. Kaati ko nga hapu o Aotearoa nana enei mahi e mahia nei e ratau, hei whakahari mo enei ra. Koia tenei aua hapu : Wanganui ki a Taitoko, me tona huihui me ana waka e 4 hei purei mo te Na la 1901, ko NgatiRaukawa ki a Rawiri, ki ate Rei,. me ta ratau Peene me nga wahine me nga kotiro me a ratau poi, Jco Ngati-Porou ki a Tuta Nihoniho, me tona hapu, ko Ngati-Kahu-ngunu ki a Peni te Uamairangi,, ki a Mohi Atahikoia, i a Ihaia Hutana, me a ratau na tamariki, ko Ngati-Kahungunu ki Wairarapa ki a Kahungunu me tana whanau. Kaati its Ratapu ka tae mai te niinita kite karakia ite iwi e pae nei i roto ito ratau pa. I te Mane i te 11 o nga haora i te ata te 17

o Tihema 1900, ka uru ngaati-maua ki roto o te porini, te kitea atu a mua a muri i te iwi nui i te Pakeha, kapi ana a runga i nga tahuhu o nga whare nga rori me nga Tiriti, kaati ka korero ake au ki a matau Maori. Ko Aotearoa i mua, ko . Ngaitahopotiki i muri, ko to ngaati-maua waka i waenganui e hce ana; ko te moana e rera nei e rua hoiho e to ana, ka pai te rere o to maua waka, ko te mea pai rawa he moko-hurirua e noho ra i mua i te ihu o te waka, e inahi ana i ana raweke kai tonu te titiro o te kanohi ote Pakeha ki taua moko, matemate ana te Pakeha kite kata mete hipihipi me te hure mete mihi, Ka pa: ka pai te Maori ka hamama nga waha o nga wahine o nga taane me nga tamanki. ki to maua moko. Ko nga kuru i muri i a ia me to ratau kapene me ana mahi, ko nga hoe ano i o ratau ringaringa, ko te haki i muri. E hoa ma, e nea hapu katoa e noho nei i runga i o tatau moutere i Aotearoa mete Waipounarnu, whakarongo inai. Katahi ano ka rite a koutou korero e noho nei i roco i a te "Puke'' e korero nei ki o .tatau waka, i rere mai ai i Hawaiki me o tatau tipuna, koia tenei kua umaineiki Otautahi'me Potikupi i roto i tenei tau hou 1900 Tihema 17, 1901 o Hanuere ite 1 o ng-i ra. Tenei te tau nei kua matakitaki te tini te maao. Kaati ka takahi maua i te 7 maero ka tae maua kite mutunga mai, i reira te tini o te Pakeha me nga Hoia Maori Pakeha. Kaati e rua haora e whakata ana i nga manawa o nga tangata ka boki ngaai-rnaua me to maua waka, ka tae ki to maua Taramuwe ko te waka i haere atu ano kite wahi i haere mai ai. Ka eke ki runga ki to maua Taramuwe, katahi ka ngeria mai i tetahi pito o lo maua tima e rere nei, koia tenei: — Ka tito au, ka tito an ; ka tito au Ki a Kupe te tangata nana i tapaTapahi te wbenua; tu ke a Kapiti Tau ke Arapaoa ; a ko nga tohu Tena a taku tipuna nana i whakaTonene ti-itapua, ka tarake i a au Te whenua e. Haruru ana a runga i to maua Taramuwe he ahi e tona, ka tae maua ki to maua marae, mete whai haere o te wahine Pakeha me nga taane i a ngaai-maua. Ka mutti nei nga mahi i mahia i roto i taua ra Tihema 17, 1900. Ka mutu hoki te Tiupin i tenei haora, ka noho nei nga hapu niaha me o ratau reo i roto i to ratau pa, kaore he raruraru kaore he waipiro kaore he aha, tau ana te rangimarie ki nga iwi e pae nei, heoi ano ko te mihi ko te hariru i te ata i te ahiahi. E hoa ma, katahi ka rite te kupu nei i roto i nga Waiata 133 ; ko te ahua ia o ta maua noho, a mete kupu ano kua oti ano i nga tau i muri nei e ki nei, Kia whakakotahitia taua te kiri Maori kua rite i naianei. Ko tenei niarae e kore rawa e uru mai te Pakeha ki roto, he kai-tiaki ano kei te keeti ko nga Hoia Maori Pakeha, me nga Pirihi kei roto i tenei marae e haereere ana. i te awatea tae atu kite po mo te Pakeha ke' uru mai, kei nga taima o nga purei katahi ka uru. Kati ko te nui o te kai nui noa atu e kore rawa te tangata e mate i te kai, ahakoa to maua 400 e kore e pau. Kaati i muri mai i etahi ra ka hoki atu a Ngati-Porou, a Ngati-Kahu-ngunu ki Heretaunga, a Ngati-Kahungunu kf Waira'rapa ; ka noho iho e rua nga hapu ko Wanganui ko Raukawa, kaati ka mahue tenei marae ka haere atu kite marae kei raro atu i te taone, hei nohoanga iho mo enei hapu hei tataritanga mo te ra tuatahi o te tau hoou 1901 i a Hanuere, me etahi ano o Ngaitahu hei awhina ano i te ope, ko etahi ote tangata whenua i hokihoki atu ki o ratau na kainga; kaati no taenga o nga hapu o Aotea ki taua marae, kite kawe i a raoaumabi. Katahi ka haere ki Kaiapoi i run CT a ano ite tono mo ratau kia Kirihimete ratau ki reira, a hoki tonu mai ki to ratau puni tatari ai mo taua ra mo te Nu la, ko te ra hoki tera e purei ai, heoi ite mutunga o tepurei ka hoki atu ratau. Haere atu ra e hoa'ma ki runga ki o koutou nei marae, e rawa e wareware o koutou ahua i muri nei ; Ko tenei huihuinga tangata i roto i tenei tau 1900, e kore hoki e kitea atu a muri ake nei, a enei whakapapacanga e heke iho nei. Kaati nei nga korero i roto i tenei tau. Te take kia mohiotia ai te ahua o te kiri Maori, no reira me tuku atu ki roto ki o tatau Nupepa, hei titiro iho ma nga hapu maha e noho nei i ronga i % o tatau mota, no e mia he taenga tuatahi mai no nga hapu

o Aotearoa ki tenei motu, ara, kite Waipounamu nei; kua titiro kua matakitaki nga kanohi o nga koroheke o nga kuia tae atu ki nga.taane me nga wahine me nga . taraariki, kua kite pai ratau hoki atu ki o ratau nx marae whakaaro ai mo to ratau taenga mai ki konei. Koia ra tenei he panui mihi aroha ki nga whanaunga, ka mutu iho. Na to koutou hoa, Na Hare Keep a. Poraugahau. Pepuere 21, 1901. Ki a "Te Puke Ki Hikurangi" tena ra koe me tou whare katoa, ki a ora tonu koe hei pikau haere i nga pikaunga e utaina atu ana mau e kawe haere, ki a kite ai nga whanaunga i a takiwa i a takiwa, tena ra koe, kaat.i ki a koe ena mihi. Me .huri ake taku tiao kupu mo te matenga o taku tamaiti o Hariru Henare te Atua, eugari naku i whakatipu i runga ano i to maua ahua, ki a tukua e koe ki roto ki to kete, hei kawenga mau kauaka e hoha kite waha, ahakoa kai te taumaha koe me kore he wahi puare hei takototanga. Tenei ka timita. I nga ra o Tihema ka hori ake nei ka pa te mate ki taua tamaiti, i pa toua mate kite taringa. Katahi ka tunua nga taewa e tona hungawai e Haromi, ki roa ka rere kite kanohi, i taua taima e p mgia ra ia e taua mate e noho ana he tamaiti i roto i tona kepu, i te taima kua rere kite kanohi kua kino rawa atu te mate, kore rawa he whakaatu mai a tona hungawai kia ma:a ko Henare kai te mate, kotahi tino wiki e takoto ana ka kitea e tetahi tangata kua kino rawa te mate, ka patua mai e te Iwmgaro te waea ki a Henare, ka haere hoki a Henare tae rawa atu kua kino tonu, kotahi hoki tona wiki ka patua mai te waea ki a au ka hasre au e rua oku ra kua puru nga riaga me nga waewae, i tera taima ka nui te kori o tona tinana kite rutu noa i a ia, kotahi ti Tame te po e puru ana te ahua katca, ka mate hoki ia i te 27 o nga ra o Tihema. Na, e "Puke" mau e tuku atu toku pouri mo taku tamaiti kua whai atu nei i muri i oia tipuna, kua pau katoa atu i mua i a ia. Ko taua tamaiti i whakamoea kite mokopuna a te Hapuku, kite tamaiti a te Watene Hapuku, he nui te pouri mete maraae o te ngakau mo te matenga o taua tamaici, i te mea hoki kua kitea atu toua ahua kua tu rawa ia ki nga turanga ona tipuna, i hautu ai kite karanga tangata kite whakapai marae, kaati tena. Tetahi pouri nui oku otira o te iwi katoa, ko te matenga me tana tamaiti i roto i tona kopu e tata tonu ana ki 'te whaaau, ktia whitu nga marama mete huawhe. Na, e hoa ma tetahi mite kino ki taku titiro, engari ki a mate i te matua kia ora i te tamaiti, ki a mate ranei i te tamaiti kia ora ano te matua, hei homai ano i tetahi atu; Ko tenei nui atu te kino o tenei tu ote mate, kaati tena. Na, e hoa ma i eke ano nga takuta e toru kihai rawa i taea tona mate, ite mea hoki kaore i tere te whakaatu ki tona matua tipu ake kai te mate, kia kore pea i a au i te matua wbangai ko Henare pea ko te tangata nana i whakaae hei wahine mana, i runga hoki i tana tono kia hoatu he wahine mana te hoatutanga, na, koia tenei kua mutunga kino. Kotahi anake hoki te wahi rarararu o te taha ki nga takuta, he kore kaore i titiro e kore e ora ka ki mai kua mutu te hoki mai kite mahi, whai tonu mai kia rua mate, ko te tinana o te mea i mahia mete moni hoki, otira hei aha noa ake tenei, kaati tenei. I te matenga o taua tamaiti ka whakahokia mai ano ki Porangahau nei, ki roto ano i ona urupa takoto ai; Ko taua tamaiti he tino momo ano ia no roto i o tatau tipuna katoa nei, puta atu hoki ki a Porourangi, kai te mohio nga mcrehu kaumatua o Wairarapa me Heretaunga ki nga whakapapa, kaati nca taku e whakaatu ake ko te matua nana taua tamaiti, ko Henare te Atua, ka moe i a Kuitohi he tamahine na Paora Tarona raua ko Raina te Rangikoianake, kaati taku whakamarama koi hoha koe, kaati tenei. He whakamarama naku kite take i roa ai taku tuku kite "Puke" he mahara noku kua tukua e Henare, no taenga mai o nga "Hikurangi" ki a au ka titiro noa au kaore e kitea e au, katahi au ka patai ki a Henare, ka ki mai a ia ki a au; I tuhia ano e ia i hoatu e ia ma Tuhua e tuku atu ki a Tamahau mana e tuku kite "Puke" ko te take i roa ai, kaati i konei. Tena koutou e nga

whanaunga o taku tamaiti, kua ngai'o nei i o maua tira haere ki rote o Wairarapa o Heretaunga o Whanganui, ara, ki nga wahi katoa e haere ai au ;ki a orate "Puke." Heoi ano na ta koutou mokai, Na Maata te Heipora.

TE MAUNGA 0 AKUINGARO KAI-WHAKAHAERE 0 NGA PIRIPINO.

Kua tae mai te rongo, kua man a Akuingaro te Tianara whakahaere o te Piripino, raua ko tona tino Apiha. Eki ana te Ripoata, i mau raua ki Paira, i te Taimwhiti o Ruhona, ara, i te tino Mouteie i putake mai ai Lenei pakanga, i waenganui ia Merika raua ko Piripaina. Ko taua mahi na Mekepepeha rangatira ano o Piripaina, ara, he mea naana kia whakawaia e ia te Kanara o nga hoia a Merika, kia taka ai taua tangata me ona hoia ki roto ite ringa o tona Iwi; kaati i runga i taua mahi peraa taua tangata kihei taua Kanara i rarua, engari rarua ketia ana ko to ratan ake Kai- whakahaere, ara, ko Akuingaro, me ia hoki, i runga i tona mohiotanga kua taka raua ko tona rangatira ki roto i te ringa o Merika, ka'tahi hoki ka parau noa kite Inoi kia Merika kia whakaorangia raua. E ki aua te Ripoata tuarua, he mea whakamohio na tetahi onga Apiha a Akuingaro a Kanara Whanatone me etahi atu o Merika kia Akuingaro, hoki rawa ake hoki nga whakaaro o taua Iwi, kua mau hoki te ringa o Merika kia ratau, a riro aua ratau hei herehere, mauria ana a Akuingaro ki runga i te Manuao noho ai, no muri mai katahi ka mauria mai kite Whareherehere o Manira noho ai. Ko taua tangata ko Akuingaro he tangata tino matau atu, a he tangata marama hoki kite whakahaere i tona Iwi, i runga i nga raruraru epa ana kite Iwi, ahe tino toa hoki taua tangata kite riri ki era atu Iwi, engari e tino whakapono ai te tangata kite toa o Akuingaro me tona matauranga hok\ me hoki atu te titiro ate kanohi kite Nama 7 o "Te Puke" o te tau tuarua, i te Pepa o te 31 onga ra o Mei o te tau 1899, i te wharangi 3, i timata te korero mo taua tangata ite korarnu tuawani, a i mutu kite koramu kotihi t3kau ; kai reira te whakamaramatanga mo ona whakahaere pai i tona Iwi, nu ona mahi toa hoki. Te Poho-o-Hikapu Aperira 6, 1901. Ki a orate Etita me nga tamariki, e whakamihi ake ana kite kaha ote iwi me nga pakeke o taiau i uru ki nga hui whakariterite mo to tatau "Kaunihera Whenua," ka pai ka kotahi ta tatau tangata, na koutou i whakatau ko Tunuiarangi; heoi ta aku kupu e pai ana na koutou i whakahua na Tunuiarangi i whakaae ta koutou kupu, heoi kua oti ko Tunuiarangi ta tatau e whakahua ai hei mema mo te ''Kaunihera Whenua" a te 26th o te marama nei ki Waipawa, heoi tenei kupu. E whakamihi atu ana ahan ki nga hapu katoa i whakaae mai mo taku inoi mo taua tunga moku, kia ora koutou katoa, ma te Atua o te rangi o te whenua koutou e manaaki, ki nga manaakitanga e hlahiatia ana e koutou, ma Ihowa ano e tuku mai nga pai whakahaere katoa hei arataki i a tatau katoa ki nga huarahi pai anake, ki a tau ai te rangimarie ki a tatau mahi. Me mutu rawa nga kowhetewhete mo tenei take a tatau, heoi ake enei kupu. Ki a Morehu, e koro kia ora koe, kia tau te manaakitanga a Ihowa ki a koe, mo to kaha kite whakahaere i tenei take i tau ai kite rangimarie, ko te rangimarie ano te mea e hiahiatia ana e ahau eta koutou tamaiti ; ka pai ka oti ki runga i te huarahi e hiahia ana ahau, koia tenei ko te whakariterite i runga i te rangimarie, kaore aku kupu mo te nuinga o kupu kai te mohio tonu ahau ki o kupu katoa e korero nei to panui, e tika katoa ana to whakatakitanga mai i te tau 1840, ara, o te Tiriti o Wait&ngi tae mai nei kite tau 1860, ara, ko Kohimararna tenei, kai te tika katoa enei korero au, kotahi tonu te taha i mahue-i a koe ara ko ta ralau kai kinofcanga ite motu nei, ko taua hunga tonu e korerotia nei e koe ara ko nga kaumatua, o taua takiwa mai ano tatau i aue ai e aue nei ano ; kaore o tatau mate i te hunga iti, na te hucga rarahi ana-

be tatau i patu, ara, na te e kiia nei he kaumatna, he rangatira, he matau ranga, koia nei te hnuga nana te mate o te motu nei, heoi e penei ana ta aku kupu ; Kauaka nga Kaumatua e pouri mo ta aku kupu e whakarorirori nei i a ratau, ina tonu nga uri e pukai haere nei, kaore he taunga iho, kua pakorokorotia e te Pakeha ki tena kokorutanga ki tena awaawa, kore iho he huanui atu kite ao rnarama, thara i nga tai-tama tenei mate na nga matua ano, waihoki kauaka hei riri mo ta aku kupu penei; koia nei te oaikahatanga o roto i a au e ki nei to panui, e he ana to whakamaoritanga, koia nei tonu taku tika he tere noku te turaki i nga mea he e kite iho ana ahau ; ki taaku nfohio e tika ana taku whakahe mou, he inoi taku ki a koutou i runga tonu i toku mohio ma te pooti te mema ka tu ai, kaati inoi ana ahau kaore au i whakaiugoa i a au, kaati waiho ana ahau e koe i te taha o taku inoi tu ai. peke ake ana koe he whakaingaa i toku matua bei hoa tautohe moku, ara, i te tikanga pooti; penei i oti i papake te iwi kite pooti he pewhea te mutunga mo tenei ahua, mo te matua mete tamaiti. Kaati ka kite noa koe he tika taku whakahe, te tuhi reta noa mai ai koe kia au i te tuatahi, hei muri whakaingoa ai i tecahi o korua, kia kore ano ia nei au e oho i tenei tu whakahaere, e, ka o kia ngawari ta koutou haere k;a Amenetui atu ai e matau e a koutou tamariki. Kaati mo tetahi o nga kupu e ki nei to panui kaore i puta i a Tunuiarangi, _ ara ina taua kupu ; Kua tuku au i taku inoi ki raro, E Mo na Tunuiarangi tonu i ki mai i korerotia e ia tenei kupu kite hui; koia nei te kupu kaore nei au l mohio, a ina koe e ki mai nei kaore i kiia tenei kupu e Tunuiarangi. Kaati eta, kowai o korua kai te korero tika? E ki ana a Tunuiarangi, i korerotia e ia i kona, ina to panui e ki mai nei kaore i korerotia ki kona, kaati e penei ana taku kupu ko tethhi o korua kai te pohehe ki a koutou korero, kaore oku he ki tenei korero, otira he whakatnarama tonu ake, kua puta ke hoki nga kupu. Ka mutu ake i konei mutu rawa atu e kore e ki ake ano toku mangai. Ki a ora tatau katoa i raro i te maru o to tatau Ariki o Ihu Karaiti. Heoi ano. Te Ama-o-te-iangi. Porangahau. Maehe 23 1901. Ki "Te Puke Ki Hikurangi" me ou kai whakahaere, kia whiti te ora ki tua o nga tau maha, a whiti-whiti ora mo nga tau maha, hipihipi-hure, kia orate "Puke" kaua e titiro ki nga taumahatanga i runga i to pononga, mana e haere atu, kia tiaho te marama ki roto ia koutou hei whakahohoro i te hinengaro kite hopu i nga kupu nunui o te ao, hei kai ma te kanohi, hei whakaohorere i te ngakau hei pupuri ma ta whakaaro, kia ora, kia ora. E te Hekcretari o "Te Puke Ki Hikurangi" tenei ka kite i te panui a taku hoa a Wiremu Kauia o Waitotara, i te aama 1 o te tau 4 "Te Puke Ki Hikurangi" 15 o Maehe 1901, wharangi tua 4, he ripoata pai tenei, ociia ma te katoa e whakaae, ma ia tangata ma ia tangata he pepa nei kai a ratau, ma te "Puke" e whakapumau ka oti ai tenei ripoata, engari ko taku whakamihi he nui. Eta e Wiremu" Kauia tenei rawa ko te whakatauki nei. He tao rakau e tatfa te karo, he tao ki, kotahi tonu mai u tonu. Mo te panui a taku hoa a H. Matua o Porangahau i te nama 24 o te tau 3 "Te Puke Ki Hikurangi" 28 o Pepuere 1901 wharangi 2 mo tona whakamarama, ko tona turaki moku ko taku patunga i taku wahine, me taku haurangitanga, he mea pai rawa te peneitanga kai whakawa tana whakaaro, ko te Ture hei runga ake i te tangata, he aha te kai whakangawari o te Ture, ko te mana o te Kuini Wikitoria meonaKvhakapaparanga ko te moni, a ko te whare-berehere ranei, kia oti ena mea pumau rawa, a he mea pai te panui i runga i te ritenga o tenei Iwi o te Pakeha, a ko tenei e kainga mai ra e nga kanohi o aku hoa i te ao, he mea pai rawa te whawhao a te tangata i ona he ki roto i te peeke hotiki rawa ka panga ki muri i tona tuara, ko nga he o etahi kaao ki mua i tona aroaro, hei korero mana hei panui mana ki nga pepa, he tao' ki tenei e kainga mai ra e te°ao i roto ia "Te Puke Ki Hikurangi" otiia i taea te Takuta rira hei titiro i te mate o t.iku wahine mete minita Pakeha o Pora-

ngahau hei kai titiro i te tika i te pono, kitea ana he Piwa, he Huango, he mate wahine, ko taku hoa ko Heta i mau i te Taiaha hei patu moku me Rupuha, anei t tupono te mate, e pa ranei ahau kaore ranei, notemea he toa ano ahau kite mau rakau, mai i aku tipuna ko ahau tenei, otiia tona ritenga he whakakino ingoa, a he peebi hoki i toku tinana me toku reo. Na e aku hoa i Aotearoa mete Waipounamu, e taea hoki e au te aha, ko te Katoitoi moata i te ata kai a ia te Noke tuatahi. Na e tanaa ma he mea pai ie. whakaatu ki "Te Puke" ko au he mea hapai na te Iwi mo te marae, kaore aku ki ko au te ariki mo ratau, engari ko au ta ratau mokai, kaati me whakatutuki au i te panui a taku hoa a Heta Matua, ara nga mea \ ware ware pea, ko nga mea w r haikiko koia tenei: — 1 Ko te mate i pa atu ki nga tamariki a Wiremu Hoera Rautu i nga kai tiaki ia Heta Matua ia Tipene Matua, mo Tautaane poraka, mete Wainui me Porangahau nama 1, he mea tenei i hoatu kite aroaro o Tuhua, kitea ana tino mate rawa aua tamariki i nga kai tiaki i runga i te mokete a Heta ma, taka atu ana nga eka 100 o Porangahau nama 1 i taka nei ki aua tamariki, kua whakataka atu kei runga pari kei runga kohatu, ko ona patiti he Karengo he Pupu heNgakihi te poraka o Tautaane mete Wainui, nui atu te mate o aua tamariki, riro whare nro taiapa, ko nga moni etahi aua tamariki, po, ko te haunga ahi anake. Na ko te whakatau tenei a Tuhua, me whkatakoto nga eka 100 o aua tamariki ki te waahi pai kia puta mai ai he hikipene ki aua tamariki, whakatikaia nga whenua oaua tamariki me nga taonga kia takoto pai, te whakautu a Heta Matua, aue me pehea ra au ki aku tamariki. Ka utua e Tuhua whakaritea e koutou e nga kai tiaki i te mea e noho huihui ana koutou i naianei, kaore i oti i aua kai tiaki tetahi tikanga pai ora mo aua tamariki. Ko Tangi Titaha kua takoto tona tono kei te aroaro o te Timuaki Kooti Whenua Maori, he moa kia whakawatiu kia takoto tika nga eka o aua taunriki me nga taiapa me nga whare me ngi moni tnki, ko ona hoa kai tiaki, ko Heta Matua ko Tipene Matua kii te touo kia unuhia taua tonj, kaore iwhakaaetia e Tangi Titaha, i tona aroha nui whakaaro kia tika aua tamariki. Na e nga Iwi o Aotearoa mete Waipounamu, kite oti te mokete aua cangata aue tahi papi eiiei tamariki n»a uri o Wirema Hoera Riutu, a Hape Riucu Waimarima, a Tuhurangi Rautu, Tete Rautu, Tira Rautu, ko nga tino take momma tenei i ma hue nei i te panui a taku hoa a Heta Matua, koia nei te whakaritenga o te peeke kuku ra e panga ra ki muri o te tuara, e korjrotia i runga ake nei o te tenei panui. H. Te Atua. Waimana. Pepuere 6 1901. Koi nei te ra i hinga ai tetahi Totara haernata o nga rohe o Tuhoepotiki ara te Urewera, he whakaatu tena ki nga Iwi ki nga hapu ki nga rangatira ki nga kai perehi o nga nupepa a te Iwi Maori o tenei motu, e hoa ko te Totara i hinga nei ko Rakuraku Rehua o te Waimana, kua haere atu ia ki ona tipuna me ona matua ki tona hoa hoki kia te Turuki Rikirangi, koia hoki te oiuo hoa o te Kooti i haereere ai raua i te motu nei, i te matenga o te Kooti ka riro ko Rakuraku Rehua te kai whakahaere i nga kupu a te Kooti, a i tenei ra kua haere atu hoki ia ki tona hoa kia te Turuki, he tangata pai a Rakuraku he tangata matau ki- nga tikanga Maori me nga tikanga o te Kawenata tawhito mete Kawenata hou, ara he tangata whakapono kite atua ora, ko nga tau katoa o Rakuraku 99 tau ka mate nei ia, heoi nga whakaatu kia koutou a nga Iwi. Kia Purakau Maika e hoa taia atu ena kupu ena whakaatu ki nga hoa katoa, kia mohio ai ratau kua mate to ratau boa a Rakuraku Rehua i te 6 o Pepuere 1901, i hinga i nga mate o te ao, otira he koroheke ano tetahi waahi o te mate. Heoi ano na to koutou hoa pono i roto i te aroha nui. Tiopira Tamaikoha. Whangaehu. Aperira Bth, 1901. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e hoa tena koe me to tatau taonga, e hora nei i nga Marae nunui onga motu e rua o Aotea-

roa mete Waipounamu ; e hoa kia ora koe me toou whare kafcoa. E hca ucaina atu enei kupu pouri a rnatau, ara, a* te Iwi me nga Kaumatua tae noa ki nga Tai-taraariki, .e mamae ana o rat.au tinana, e pouri ana o ratau.. ngakau mo to ratau hoa pai tohu tangata atawhai i te tamaiti pani, koia tenei nga kupu. Kua pai nei te Atua kite tanga atu ito tatau hoa aroha pono ia Hiroti Baimona ki tona ringa kaha, a, kia pera hoki ia me Raharuhi i okioki atu nei kite uraa o toona tupuna o Aperahama. ae Ameue. Kia Whakakororiatia te Matna te Tama mete Wairua-tapu. Ko te ritenga ia i te timatanga, tenei ano i naianei, ka mau tohu lho a ake ake Amene. E hoa e te Efcita maau e uta atu enei kupu mo to tatau hca mo Hiroti Haimona, i mate ki Whangaehu i te IS onga ra o Maehe 1901, enara i te mea i mate turoro ranei ia, kaore, i taka ite pari o Whangaehu Awa, ko taua pari e 20 putu te teitei, ko te ahua o te pari rite tonu iho a runga ki raro. ara, kite wai : i taua ra i hoki mai i Whanganui i te tereina o te 6 o te ahiahi, ahu atu ana kite Hoteera kia kite, i ona hoa aroha Pakeha, i ce 7 onga haora, ara, i te hawhepaabi ka hoki mai raua ko toona tuakana ko Harepata, ka whiti mai raua ki tetahi taha o te Awa, ara, i runga ano i te piriti hoiho kua kaha rawa te pouri te ua mete hau o taua po. ka mea at a tetahi me tika ma te rori Kaata, e ahu ana taua rori ki toona whare, kaore i pai, ka mea mai ki tjfcahi oraiti kai te pai kunaici, ka mea atu te tuakana kunaiti, kia tika co hace ; ko taua huanui e haere nei ia kei te taha o te pari o Whangaehu me toona whare ano hoki, a, i a ia ka wehe atu ka timata tona kotiti haere, mete kino rawa ote hau mete ua, ka tata pea kite tekau tiini te mahuetanga mai o te rori i a ia, ka kotiti atu kite pari taka rawa, huri tonu ko te upoko ki raro, whati rawa te kaki mate tonu iho, i taua taima ano ka tere atu i te wai, e 4 tiini ki raro mai ka mau i te wniro ; heoi ra kua mate na Aitua i tango atu. Heoi nui atu te pouri mete mamae ote Iwi, mo te matenga o taua tamaiti papa, i a ia e kai mata ana toona kin e mata ana hoki tona ngakau, kaore ano ona kanohi kia at.-irua, mete tino mahara nui o te Iwi ki ana mahi nunui i mahia e ia hei painga mo te Iwi, koia tenei e te Iwi e tapapa tonu nei, ka kotahi marama e tangi ana, mete hapai ano i tona tamaiti hei whakakapi mona. Nui atu nga Iwi i hui ki runga i taua tupapaku, kaati he tino tamaiti rangatira a Hiroti no roto i nga tupana katoa. He uri na te Tahapatu-o-te-rangi. I Puta mai ia Turi. " Ruatea. i; Whatonga. 4i Tamatea. " ... Paerangi. •' Tutaiaroa. ' ; ... Apa Hapaitaketake. " Taraua. " Ruatupua. ' ; Uenuku. " Aokehu. " Raumano. Me ere atu tupuna. Heoi ra enga hoa aroha, kaua koutou e mea kaore i whakahekea rawatia kia puta, i peneitia ai e au kia poto ai, waiho ma te tangata e ui, ma ana e haere mai ki a au, maaku e korero ki a ia. Tena koutou. H. K. Rangitakoru mete Iwi. Porangahau. Maehe 25th, 1901. Ki "Te Puke Ki Hikurangi" me cna kaiwhakahaere, me toou Komiti e noho huihui ana i runga i toou mana, kia ora mete mo-rehu-tanga onga kaumatua me Tamahau Mahupuku ; e te Ariki tohungia a H. T. Mahupuku me tona Hekeretari, hoa atu he kaha ki roto i a ratau, hei hopu i nga kupu nunui o te ao, kia ora. Tenei ka tukua atu ki "Te Puke Ki Hikurangi" maana e tuku atu ki Aotearoa mete Waipounamu, tenei tetahi mea whakamiharo i puta ki tenei kainga, e 5980 pubera Witi Oti na nga Maori anake, he mea hou tenei ki konei, i te mea ko nga mabinga he pakupaku nei, na te Ariki tenei atawhaitanga ka koa rate ngakau, ngongoro ana te ihu iro whare, mete whakaaro kite takiwa e tukua ai kite hoko, e taka mai ai te mea ponaho ki roto i te kete, e rauhitia ai:ranei e taka ai

ranei kite wai, heoi tena. E "Te Puke" tenei ka tukua atu tefcahi mea whakapouri, ia Maehe 21th, 1901 i te Taite i te 10 onga haora o te po, ka mate tetahi wahine rangatirako Hiria Etukapo Haturini i mate ki Porangahau nei, ko tona Iwi tuturu ko te .Whakatohea, ona hapu Ngaati Ngahere Ngaati Ira Ngaati Rua, i heke mai tona Whakapapa ia Haene, i heke mai ia Kahnngunu, i heke iho ia Mahaki i heke iho ia Rongo-whakaata ia Apanui ia Tutamure ia Muriwai ia Tuwhareuoa ia Tuhoe ia Hae-. ora, ko ona hapu tuturu e 7 e tino hangai ana ki tona tinana, na ko tenei wahine ka 12 ona ta,u ki tenei kainga, be wahine pai atawhai kio matau matua me matau hoki me nga tamariki, kaore ona koha i kitea e matau, kanui to matau pouri mo tenei wahine i tona matenga ; ka mate a Henare Matua, ka huaina e Rawinia Tukeke he ingoa mo taua wahine ko Ngawini, mo tona taane ko Taura, ko enei ingoa no Henare Matua, ka hangaia te Komiti ko te Whakamaharatanga tria Henare Matua, ko tona ingoa o tenei Komiti koia tera ; koia nei nga tino kopura ko taua wahine me tona taane me Taura, ko te tino kupu i kiia e tooku matua e Henare Te A'tua me ona matua me ona tipuna e ora ana ano a Rawinia Tukeke me Eraihia Te Moko, me Wi Te Rangi, ka kiia hei wahine tuturu tenei me tona taane me ta raua tamaiti mo Ngaati Matehaere, tenei ingoa hapu no Henare Matua, koia nei te Taka-waenga i waenganui onga mahi whakarite i waenganui i te Komiti, ko tenei wahine me tona taane i te 23 o Maehe 1901 ka nehua ki roto i te Urupa oku tuakana me oku tipuna, he nui te tangi ote Iwi ki tenei wahine, tera, pea ma ona hapu e kapo mai ki to ao o te tonga, he nui nga kupu aroha a tona taane kite Iwi, tona whakamaramai ki ano tenei wahine kia hoki raua ko tona taane i te paanga mai o etahi taumahatanga kia raua a etahi tangata, ko tenei wahine he Mokopuna ano taana, i moe i etabi tonu'o nga tamariki a Ripeka, noho tuturu ia te Anewa Wairoa, na Rawinia Tukeke i whakamoe i whanau he tamaiti he taane kei te ora ia i naianei, i te putanga mai i tona Hakui ka riro i tona tipuna a mate noa ia, ko te Hakui o taua tamaiti kua mahue i te taane, e 3 tau e whanga ana taua wahine ki tona taane kia hoki mai ki a ia, mete whakahaere ate Iwi kaore i hoki, a, kua moe ia i tetahi taane i naianei, kei Akaroa taua Kotiro, kaore i kite i te matenga o tona tipuna, te kupu a te taane a tc wabine i mate nei koia-tenei, Tipene Matua Henare Te Atua Take taken uioranga Matua, Ngaati Matehaere e tama koutou me o koutou tuahina me o koutou taina, ana" ta koutou Mokopuna ta koutou tamaiti, kua mate tooku hoa te kai whakatika mo ta maua Mokopuna, maana e tipu maana e mohio tera ano etahi ona tipuna me era ona matua, te rua ona kupu ka whakamarama ahau i te ture oku hapu katoa, ka mate tooku tupapaku ki ia waahi ahakoa e 20 tau, ka taea ano te ehu, ko enei kupu he kupu tangi, otiia kua kiia e tooku matua e Henare Te Atua, kia ata whakahaerea enei kupu i rote i te Iwi, kia pai ai te tatutanga, otira kua kiia e Henare Te Atua kaore ia e whakaae kia riro taua wahine, me kakari tonu ia, a, kei te tautoko hoki ahau tona tamaiti, notemea he nui te pai o tenei wahine kia matau ko aku tuakana me aku taioa mete Iwi katoa. He tangi tenei naaku. Te ao ote tonga e ko hen atara e miria tura ia i waho o Rangahau, e maua atu ra ia i a Hiria, e whanatu ana koe ki a, Tukeke nana nei au ko, i whaka takurutu e rau ete mate te aroha ringitia e te wai o te kanao e kai te Iwi e, ka riro ia koe ka mani a i te rango ei. Heoi Na Te Haumihiata Te Atua. Porangahau School.