TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Kereitaone Akuhata 30th 1899. Waahi Tuaono O Te NGAKAU POURI.
E tautoko ana matau i nga kupu tohutohu a tetahi o tatau hoa Pakeha, mo te Ngakau Pouri, koia tenei te mea e tino tohe nei te "Puke Ki Hikurangi," kite whakapuaki i ana mahara, mo te hekenga o te Iwi Maori kite po, kaore nei i whakakapia, mete tipu whakarunga o nga hua, kai raro iho nei te korero a tetahi Pakeha, he Ngakau Pouri kia tatau e heke haere nei kite mate, e mea ana taua kupu kia tanuri te Iwi Pakeha kia rapu tahi mo tatau tinana e heke nei i Ihonga o te Ma-tua-a-iwi o Aitua, e whakaatu ana to tatau hoa i kupu ma tatau e tautoko e akii e too mai ki roto i o tatau ngakau, i tetuatahi, kia tino tnarania, kote Iwi, ahakoa i whea i whea o nga waahi o te ao, he Iwi mate meheniea kaore o" ratau Kawanatanga.— Kaati i nga wa o mua he Kawanatanga pai to nga Maori, engari kua ngaro atu i naianei. Kua whakawhitingia taua Kawanatanga e to tatau matauranga hou, kite Paipera, kite kaaho pia, ki nga tangata whanoke, me nga Kura Maori, otira he aha te pai o te Paipera, o nga Kura ranei, mehemea ko tatau te Iwi matauranga ki nga whakaakoranga o te Paipera, kaore nei i tahuri kite whakarite i nga tikanga e whakaakotia mai ana e te Paipera, ara kaore nei tatau e tahuri kite kimi i tetahi tikanga, hei painga, hei whakapiki ranei i tenei Iwi. Ko te whakaaro o to tatau nuinga kia puta mai he painga, he ora ranei, i runga i te takahanga i te Iwi Maori, no reirai mahia ai e tatau nga mea hei arataki, hei whakawai hoki i nga Maori ki to ratau whakangaromanga. Ko te Iwi Maori be Iwi mohio kite mabi, engari ko tenei wbakatipuranga kua puta ake nei i- roto i to tatatau whakaakoranga hou, kua whakawaia nei e nga Ngahau, eiioa purei hoiho me nga tini ahuareka o tenei wa. Otira ko nga Tai-tamariki Maori e uru nei kite Kareti o te Aute, e tino whakaakona ana ki nga tikanga Pakeha katoa, mehemea ko te Iwi Maori te Iwi whakahaere i nga tikanga ka tono mai kia tukuna a tatau taoaariki kia whakaakona ki nga mahi a te Iwi Maori, ka pewhea tatau, kaati e kore e taea te whakarere ohoreretia nga tikanga a nga Tipuna, e kore hoki tatau e kaha kite akiaki, kite whakaako ranei i nga Maori ki nga tikanga Pakeha, kite kore tatau e tahuri kite whakapiki ia ratau. _ He aha nga mea hei painga mo te Iwi Maori, ko te tuatahi me hoatu kia ratau, ko te Kaunihera takiwa, kia tahuri ai nga Rangatira. a, kia ngakau nui hoki kite whakahaere i nga tikanga hei painga mo te Iwi. Tuarua. Me whaihanga etahi Ghipera, ki nga takiwa Maori, hei takotoranga mo nga turoro, me wha,kaako hoki nga Wahine o te Iwi Maori kite tiaki turoro, mete kohua i nga kai e
rite ana manga turoro. Tuatoru. Ko tetahi tikanga he whakaako i nga matauranga, me nga mahi a- ringa, ara, kite mahi Parakimete me nga mahi Kamura, me era atu tu mahi hei oranga mo ratau, a, me nga mohiotanga katoa e kai ai tatau, mo runga hoki i tenei me whakarite, me whakauru hoki etahi o nga Tai-tamariki ote Iwi Maori, hei Kaiwhakaako mo o tatau Kura, ara, nga Taitamariki, e puta mai ana i te Kareti o te Aute. Tuawha. Me whakatu tetahi tikanga whakamatautauranga, kia taea ai e tatau te whirwhiri nga Tai-tamariki me nga Taitamahine tino pai, tino mohio hoki, kia kawea e tatau ki nga Kura mahi a-ringa, ki nga Ohipera, ki nga Kura nunui hoki, kia whakaakona ratau hei Takuta, ko etahi hei kai-tiaki turoro, ko etahi hei Roia, ko etahi hei Minita, hei whakaako i te Whakapono ki to ratau Iwi. Ite mea e tino raarama ana ki aau mehemea kite kore e whakahaerea e tatau tetahi ritenga i runga i nga tikanga kua whakahuatia ake nei e au, ka ngaro atu te Iwi Maori. Kai te korero koutou kai te heke haere te Iwi Maori, otira kite kore koutou e tahuri kite whakarite i tetahi huarahi raarama hei oranga mo ratau, ka hiiritia ratau kite mate. He hanga aroha te kite i te tangata Maori e takoto mate aua i roto i toona Whare, he tohunga to ona Takuta, no reira me tino whakaatu atu e tatau kite Iwi nei, kia mohio ai hoki ratau kite pai o nga Ohipera mo ratiiu, i runga i nga ritenga kua whakahuatia ake nei e au, i te mea he maha nga mea e mate ana iia tau iia tau, ano he 'Hipi e mate ana i te kore Takuta, kai-tiaki i nga mate hou o nga Pakeha, ma runga anake ite tiaki pai, mete hoatu i nga kai, i pai a' taua mate kite kore hoki, ka mate ko te tangata, ko tetahi tenei o nga Take e ngaro haere ai te Iwi Maori. Kai te mihi noa tatau mete whakapai ki te Atua, kaore tatau e rite ki era atu Iwi, e tukino nei i nga Iwi Maori, i raro i o ratau mana, kaati kai te mohio tonu tatau kai te heke haere tonu te Iwi Maori, heoi kei hea a tatau mahi hei whakaora i ratau, tera e puta mai be mohiotanga kia tatau i te wa e ngaro atu ai te Iwi Maori, ara ko te take i ai te Iwi Maori i pau ke to tatau whakaaro kite aroha ki nga Whenua ote Maori, ito tatau aroha kite tinana ake o te Iwi Maori, engari me whanga tatau, kai te puta ake tetahi whakaaro aroha ote Iwi o te Motu nei, ano he ngaru e whati ana, kia timatatia tetahi mahi hei painga mo te Iwi nei, mehemea ka whakahaerea i runga inga, tikanga rnarama tera e puta ake he painga nui mo ratau, kaati ko tooku wehi kei tureiti. He mea tuhituhi Na H- Hira (Hill) kite Kihipane Teriwhone Nupepa, he mea whakamaori na "Te Puke Ki Hikurangi."
Ka panuitia atu e matau inaianei nga korero o te hui i ta nei ki Porangabau. Porangahau, Hune. 19 1899. Kia H. T. Mahupuku me Kapene Tunuiarangi, me "Te Puke Ki Hikurangi" me tona Etita me nga Kai-whakahaere o te "Puke" tena koutou kia ora kia ora maate Ariki koutou e
tiaki e awhina e whaka-kaha mete morehutangaotatoukaumatuame H. T. Mahupuku, tenei ka tukua atu nga Take o te hui i tu Dei kite rohe o Pootiririkore e huaina nei toona Ingoa ko Porangahau, kia tukua ki roto i to tatau Pepa kite "Puke Ki Hikurangi" hei matakitaki manga Topito e wha o Aotearoa mete Waipounamu. Ko nga Take ote hui koie whakarapopototanga kote whakamaramatanga kote whakawhaititanga ongamorehu o Ngati Kere me toona Komiti i nga Take o tenei huihuinga nui, a ka whakamaramatia i raro iho nei. Porangahau. Hune 1 1899. Ka whakapuaretia te korero na fce Rev Katene i whakapuare tuatahi, ki nga Inoi tohutohu e houiai e te Kai-hanga nga hua atahua e puta i roto i nga mahi pai, i runga ite Rangimarie, ite mutunga o te Himene ka huri hoki te Iwi. Henare Te Atua: Te Tiamana. Ka mea kia ora tenei whakaminenga a kia tau ano he manaakitanga ki runga i a tatau kia paingia ai tatau me a tatou mahi i runga ite Rangimarie, mete aroha ano tatou tetahi ki tetahi, ma tenei hoki ka whiwhi ai tatou kite hua o a tatou mea e tumanakotia nei, tenei ka panuitia atu nga take o te marae i karangatia atu ai tatou, kia hui mai ki tenei waahi, ko tenei hui i karangatia mo te ono o Mei, 1899. I runga ite mate o Tamahau raua ko Paora katahi ka nukuhia mai la tenei ra e noho nei tatou, no reira ka panuitia atu nga Take kia koutou. Porangahau. Mei 6 1899. Ko te whakapuaretanga i te mihi kite Atua ora onga mano ki nga Poropititanga ki nga Rangatira ki nga Iwi ki nga Hapu me nga Reo, kia whakapaingia a Ihowa Atua ora onga nnano i te rangi i te whenua, hoatu te Kororia kite Atua. Ka whakatakina ake nga mihi, mo nga Poropititanga mo nga Rangatiratanga me nga Iwi me nga Hapu me nga Reo, mete whakapuaretanga hoki ite kupu mo tenei hui, e nga Poropititanga e nga Matauranga e nga Rangatiratanga e nga Iwi e nga Hapu e nga Reo, kia ora koutou i roto i te aroha nui o te Ariki, kia tiaho te maramatanga ote rangimarie ki runga i a koutou. Ko te whakakaha ite Whakapono kia maia e ia Whakapono eia Whakapono, i roto i nga ra whakaririka, kia tika ai te kupu e kiia nei na te Whakapono i tika ai nga mahi, na nga mahi i tika ai te Whakapono. Kua ngaro a Henare Matua, ko ana mahi e ora nei, i tu ai te Whakapono i mau ai te rongo i hora ai te rangimarie ki runga ki tenei Waahi, ko Tapurutu te whare ko Hau-te-kobakoha te takitaki, ko Rongomaraeroa te marae e takoto nei i runga i nga mahi ote Motu nei, kite patu ite tangata kite whakaheke i te toto, ka kiia tenei kupu ko te Iwi ma te knri ko te motu ma te tangata, ka whakatakototia te rohe ko Porangahau ka huaina te ingoa ko Pootiririkore, a takoto ana tenei waahi i te rangimarie tae mai ki naianei. Hapainga atu ana te ritenga ote maungarongo ki roto o Wairarapa, ka whakaungia te rohe o Pootiririkore mete whaka-
wbaitrtanga ite tangata ki runga ote rangimarie mete aroha nui o tetahi ki tetahi a tae mai ki naianei. I hapainga atu ano te aroha mo te tangata, te aroha mo te whenua ki rofco ki Turanga, i kawea atu ano te aroha mote tangata te aroha mo te whenua ki roto o Whanganui. Ko te Poho-o-kahungunu tenei e tu nei ko nga kupu i korerotia i roto i Taupurutu kei roto e iri ana, i te timatanga o tona aranga tae mai ki naianei. Ko Paora Potangaroa Poropiti taana kupu i roto i tenei whare kua oti koutou te whiriwhiri ehara ia au engari na te Atua ano, whakamutua te matauranga kite whenua, whakaroangia te matauranga kite rangi. Ko tenei Iwi ko Ngaati Kere ara ko Ngaati Matehaere kei roto i nga kupu a Henare Matua, e noho ana e whakahuatia ana te Ingoa o tona. Komiti, Komiti kaumatu Komiti tamariki mete Komiti Wahine, kotahi ano tona Ingoa ko te whakamaharatanga ki nga kupu a Henare Matua ko te mutunga tenei o nga kupu a Henare Matua. I runga ite hui i tu kite Waipatu ka whakamaramatia te kupu e te Pirimia ko te Tiriti tuatahi tenei a le Kuim, mo tona Iwi Maori, e27 nga rarangi ote Pire maia Hapu maia Hapu, e whakatikatika aka kawea atu kite hui ato koutou boa Bangatira a Tamahau, ka tu nei ki Wairarapa. Na e nga Bangatira e nga Matauranga e nga Iwi me nga Hapu, i tahuri ano tenei Iwi kite whakatikatika i tenei Pire Poari, a tukua atu ana ki roto kite huihuinga nui ote Kotahitanga itu nei ki Wairarapa. A i tahuri nga Matauranga kite whakatikatika ita ratau whakatikatika oti ana taua whakatikatika kawea atu ana kite Parematanui ote Koroni o Nui Tireni, whakatakotoria ana kite aroaro ote Pirimia aua Take, kihai i paingia ete Pirimia taua whakatikatika tapahia ana kite Hoari Koi. Koia te take i rere ai tenei Hapu ki roto kite turaki, i runga ano hoki ite nukunga o nga rarangi o taua Pire kite (49) a kua kore nei i noho kite (27) nga rarangi i tahuri nei nga matauranga kite whakatikatika me tenei Iwi hoki. A tera to matau rarangi Ingoa, kei te aroaro oto matau Mema o Benata Paora, me nga kai riira ote turaki, e huaina nei te Ingoa ko Mohi Te Atahikoia, mete Heuheu Tukino, a kaore ano he tino whakamaramatanga anga riira ote turaki, ki tenei Iwi e pai ai te noho onga tinana me nga whenua i roto i te turaki e kore ai e paingia etahi tikanga taumaha iko atu. A e nga Bangatira e nga Iwi e nga Hapu c nga Beo e nga Matauranga ko te whakaaro a tenei Iwi a Ngati Matehaere kote whakahoki ano i tenei Pire Poari kia whakatikatikangia, Koia i whakaturia ai e nga morehu o tenei Iwi e Ngati Matehaere tenei hui, kia haramai te Poari, kite whakamarama i nga tikanga katoa iroto i te Poari mete whakatakoto marama hoki i ona rawenga. Mete whakamarama hoki ate turaki i nga tikanga katoa o roto i te turaki a mete whakamarama hoki ate turaki i ona rawenga, kia whakarongo ai nga morehu o te marae, e turi nei nga taringa e matapo nei te ngakau. He whakarapopototanga i nga Take e mau i runga ake nei ko te Whakapono, Pootiririkore ko te whakamarama a te Poari, ko te whakamarama a te turaki, ko te whakatikatika, ko enei Takehemea whakauru ki roto i enei Take e mau iho i runga ake nei. Mohi. E rua aku Take. Ko te haere ki Ingarangi. Ko te whakatikatika o Waitangi. Hapuku. Ko taaku Take he pdti Mema. tautokotia ana e Arapata Meha. Ka p&hitia i runga i te ritenga o nga rarangi e iwa, i whakatoputia nei kite rarangi tuatahi haaunga ia te rarangi tuawha. Tiamana. Kia orate hui katoa, kote Take tuatahi ka tukua atu ki o koutou aroaro i naianei ano kote Take o te Whakapono. Purakau: — E whakapai ana au ki tenei take, he kupu tenei kua oti te whakahaere i tera waahi o tatau, ara, i Wairarapa, ko tenei e ia kohanga eia kohanga, kia pai te awhi iau heeki, i au heeki, kia penei to tatau ahua i roto i o tatau Whakapapa, kia rite kite ahua o nga manu e hui sna ki runga ite rakau kotahi, e hua ana te rakau, he maha nga manu kei runga e tiniotimo ana, koia nei taku whakamarama mo tenei Take, kia u ia tangata ia tangata kite "Whakapono, kei tera waahi o tatau etu ana te kohatu wbakamahara mo tenei mea i waiho nei kia tatau, na te Tai-
Bawhiti taua kohatu, ki taku mohio kaore e uaua tenei Take, no reira au i mea ake ai me paahi tenei Take. Arapata Meha: — Kia orate Tiamana, kua whakaatu au i te tuatahi he tauhou au, no reira taku whakaaro me Kawenata tuturu enei Take mo tatau, tae atu ki nga Whakatipuranga e haere mai nei, ara, mo te Whakapono kia hapainga, na konei hoki i mutu ai te pakanga a te Matua kite Tamaiti, i muri o tena ka mahue te Whakapono, katahi ka kiia e te Potangaroa whakamatea o koutou waahi o te kikokiko, e hoki kite Whakapono, ahakoa he aha te Haahi kia kaha, ma ana anake te kupu, ara, ma te Atua. Kahungunu:— E te Tiamana e whakaae ana au ki tenei take e takoto nei i o tatau aroaro, e tautoko ana au i tenei kupu, na te Whakapono i tika ai nga mahi, na nga mahi i tika ai te Whakapono. Mohi:Kia orate Tiamana, e whakapai ana au ki tenei Take, kua oti ia koutou i nga morehu o tenei kainga, koia nei te kupu i hapainga e o tatau Tuakana, i puta ake te matauranga o koutou Matua i roto i tenei Take whakahaeretia ana ta ratau kupu kia huri kite W'hakapono, koia tenei te mau nei te Whakapono, te Turnanako te Aroha, te mea nui o enei ko te "Aroha," na runga i te whakaarotanga kite aroha ka hapainga ko te Whakapono, ka ara nei te Whare Karakia e tu mai nei, e whakaae ana au ki tenei kupu ko te aioha te mea nui e pai ai e marama ai tatau, kite kore te aroha ka korero parau tatau, ka ki tatau noku te W'henua o tera tangata, he ngaro no te aroha 1 pera ai. Te Hapuku: — E whakapai ana au ki tenei Take, kanui toku kaha kite Whakapono, toku Haahi ko te Haahi o te "Hunga Tapu 0 Muri Nei," e tautoko ana au i te korero a Mohi, na Paora hoki tetahi whakahau kite putake te Kauhau a te tangata kia kanga ia, no reira au ka mea he tino pai me whakahuihui o tatau Minita kia korerorero ratau mo runga i o tatau Haahi. Te Teira:— E tautoko ana au i tenei Take, he oha tenei na o koutou Tipuna, e koa ana au mo koutou i mahara ki tenei Take, mete hoki atu ki a ratau kupu titiro ai, hei kupu mo roto i enei ra, kaore au e korero mo runga i etahi Haahi, ma tena tangata ma tena tangata e titiro tona Haahi, kei runga taku i te Haahi i waiho iho nei e o koutou Matua, l timata mai tenei Haahi i te tau 40 tae noa kite ra a te Potangaroa, mete kohatu whakamaharatanga, te mea nui hei titiro ma tatau ko te aroha, ka mate a te Harawira ka ki ake ia ki ona uri ko taku W r hakapono kei mahue ia koutou, heoi kihai i mau i ona uri, he nui nga Haahi e whakahe ana i tenei Haahi. Nireaha; — Kia orate Tiamana mete whare katoa, e whakapai ana au ki tenei Take, kia kaha ng?Haahi i te Ao nei ki tona Whakapono, ki tona Whakapono, na o tatau Matua tenei Take, no reira me paahi e tatau, he tokomaha nga Honore Mema o te Hui i korero mo tenei Take, a paahitia ana e ie Tiamana, i runga i te ritenga o nga rarangi e iwa. i whatoputia ki roto i te rarangi tuatahi, haunga ia te rarangi tuswha. Ka noho te whare i te 8. 80. p.m. Tiamana: — Ka whakahaerengia e tatau i naianei te take tuarua ara a Pootiririkore, a me korero te tangata i tana peka i tana peka o roto o tenei Take <* Pootiririkore. Te Ua:— Ka whiriwhiria e au tenei Take, i runga i te rarangi, kaore i tahaki atu taku whiriwhiri. Arapata:— Ko te take o tenei rohe e mohio ana tatau he arai i nga kino katoa, i te patu i ce tangata me era atu kino, kei te rarangi nei e whakaatu ana te pai mete rangimarie, e tautoko ana au i tenei rohe, 1 muri o te aranga o tenei rohe he maha nga pakanga i ara te riri a te Pakeha kia Ngapuhi, kua hoki mai nga Maori i Ingarangi mete Hoari, na reira ka whakaarangia tenei kupu e nga morehu o te marae nei, kia hoki ano tatau kite rangimarie, koia ka whatorongia ko Pootiririkore, i muri o te rohe nei ka tae a
Henare ki Heretaunga kite pupuri ite tangata kaua e haere kite whakaheke toto, t& ana kupu, maringi mai maringi mai kia au kite tira. Mohi:— Kua kiia te rohe ko Pootiririkore, toku rongo tuatahi ko te rohe tuatahi i whakatungia i muri ite haerenga ki Waikato, i te haerenga kite whakawa ki Maungatawhiki ka kiia e Waikato kaore nga tangata o Heretannga e tika kite haere ki reira, he ware, ka kiia i kona he matenga ke tou mo nga tangata o Waikato me nga tangata o Heretaunga, ka hangaia te rohe ko Tiwhanui, ko Pikari fce tangata, ka rere ki Titiokura, ko te Rangihiroa te tangata ka rere kiteahu o Turanga te Hirawanu te tangata, ka rere mai ite ahu o Turanga ki Matira ko Henare Matua te tangata raua ko te Potangaroa. ka ahu mai nei kite Poroporo, ka rauna ka rere ite Moana ka mau ki Tiwhanui, ko te robe tuatahi tenei a nga tangata o Heretaunga, e arai ano tenei rohe kei nui mai he pakanga ki roto o Heretaunga, te whakatikatanga mai o te Rangihiroa ka kawea te hauhautanga ki Wairarapa, ka takoto tonu te rohe nei, ka hoki ate Rangihiroa ki Titiokura, ka riro mai ate Naeira ratau ko ana hoa, ka tae ki Titiokura ka whakahokia mai kite whawhai ko Omarunui tenei ka mate, ka hui era pou a Pikai kia te Rangihiroa, ka haere mai ki te patu i nga tangata o Heretaunga, ka tu ko enei pou e torn, ka tu e toru o nga pou nei, ko te Hirawanu, ko te Potangaroa, ko Henare Matua, no te takiwa o nga whawhai i roto i te hauhautanga ka kiia e tetahi Iwi i roto i aua rohe he kupapa, i rongo au i tau tera Ingoa te kupapa ki nga tangata o Porangahau, he noho noaiho, kaore au i rongo i taua wa ko Pootiririkore tenei rohe o nga tangata o konei, heoi ano te Ingoa i rongo au he kupapa, ka tika mo Wairarapa tenei Ingoa a Pootiririkore, no te mea he pooti hauhau o reira, ko konei i te whakahaere ano ote Mihingare, i noho i roto i a Henare te kaha kaua nga tangata o Wairarapa o tenei taha hoki e whawhai, ahakoa te riri a nga tangata kia kaua a Henare e haere ki Wairarapa, whakamutu ai i nga rarumru, kihai a Henare i rongo, i mate nga whawhai a nga tangata o Heretaunga nei ite69 te tau, ite 71 ka haere nga tangata o Heretaunga ki Wairarapa ite matenga o Piripi, ka mau te rongo nga Kaumatua i haere ko te Hapuku, ko te Ropiha, ko te Harawira, no te tau 79, 80 ranei, ko te whakahaere ate Potangaroa, ka whakatakotongia he Ture kia kaua ate Potangaroa e tae ki roto o Heretaunga kauwhau haere ai, ko te rohe i rere mai i te Pakipaki tau mai ki tetahi hawhe o Waima-r rama, ka uru ko te Teira kite whakahaere a te Potangaroa, tenei rohe e arai ana kei tere nga mahi Poropiti ki roto o Heretaunga, enei rohe katoa kua mahue katoa i naianei. Rupuha:— Ka whakamarama au mo tenei rohe e kiia nei ko Pootiririkore, ko tenei rohe kia haere te pakanga i runga i te Motu nei, he mea kite na te matakite, kotahi tonu te kitenga i te rohe nei ia Pootiririkore, ia Tapurutu ite marae nei ia Rongomaraeroa, tae atu ki Whataroa etu mai ra i Wairarapa, ko te tangata nana i kite ko Apiata, ko te whakamaori mo Tapurutu, koia tenei ka Tapurutu tonu i roto ia takiwa ia takiwa, kaore e tae mai te kino. Otene:— He tautoko i nga korero a Mohi, ko aku rohe e niohio ana i au ko nga rohe tuatahi ano i korerotia ra e Mohi. Te Teira:— Ki ta ku mohio ko te tikanga o tenei kupu o Pootiririkore, ko te waahi tenei l kore i te riri i te pakanga, ko nga waahi i waho atu e uru ana kite pakanga, kua kore noatu he riri i naianei ara i. runga i te kupu i tukua atu nei kite Kuini. Te Kani:— E mea ana au ko tenei rohe ko Pootiririkore, me whakawhiti mai ki runga i te rohe pooti Mema. Ihaia:— E Inoi ana au ki tenei whakaminenga kia whakakahoretia atu te maua o tenei rohe o Pootiririkore, i raro i etahi tikanga tera e puta mai a muri ake nei, ehara ite mea tika kia korero roa aha a i aku whakamarama mo taku Inoi, otira he korero kaa taku kaore oku paanga ki tenei rohe, he mahara noku tera atu nga tangata e whai paanga ana ki tenei rohe, kaore au e whakaae kia wahia e
tenei rohe nga paanga o nga tangata i tenei rohe ko etahi ki tetahi taha, etahi ki tetahi taha, ma koutou e titiro he korero kau taku, e mohiotia ana to tatau rohe ko Waimata, ara te rohe o te Porowini, he mea naku tena epa he mate, ina metia hei rohe tuturu, i etahi tikanga. Rupuha:— Mehemea he he to tenei rohe me ki tonu mai e te tangata tona he. Turuki:— E mea ana au me waiho tonu ia koutou i nga tangata nona te rohe nei te takotoranga o tenei korero. Purakau:— E whakaae ana au ki tenei Take e takoto nei ito tatau aroaro, mo ta koutou whakamaharatanga i nga kupu a o koutou Matua, kaore au e mohio na wai i whakapuaki tenei Ingoa a Pootiririkore, na konei ranei na Wairarapa ranei, mo te kupu mo nga Hoia o Wairarapa, ko te Ingoa kua oti te Iriiri kia ratau ko te Hoari o te Maunga-a-Rongo, kaore mo te whakaheke toto. •Kahungunu:— E ki pono ana au kaore au nei i rongo i te o Pootiririkore e whakahuangia ana mo konei. He wa ka uia e te Pirimia te Rohe o Pootiririkore ka whakahokia e Tamahau ko konei ano. Ko taku whakaaro tenei waiho ano te Rohe nei i toona takotoranga, ko tatau ia ko nga mea i tenei taha i tera taha ote Rohe nei kaua hei wehewehe i runga i nga tikanga e pa ana kia tatau. Rupuha: — Ko nga mea e taka mai ana te he ki nga morehu ote marae, e kore e whakaaengia i roto i tenei Take. Tiamana:— Ki taku rongo e pena ana me ta koutou na He hinganga ote Rohe Luatahi i korerotia ra e Mohi, ka whakaarahia tenei Rohe o Pootiririkore. Ehara ite mea e Rohe ana te Rohe nei i te tangata, engari e Rohe ana a Pootiririkore i te Whawhai, koia ka ara a Tapurutu. Te Whawhai i tena waahi i tena waahi. Ko taku tino hiahia tenei kia kaua tenei Rohe e waiho hei Rohe ia tatau, engari ata whakatakotoria ki toona takotoranga, hei arai atu ite riri ite Whawhai i te kino. Kua oti te whakamarama ko te Rohe nei ko Pootiririkore e Rohe ana i te Whawhai i te riri kei uru mai ki ona Rohe. Kaore ia e arai ana ite tangata, e Rohe ana ranei ite Whenua, engari e Rohe ana i runga i toona tikanga kua korero nei nga morehu. Tenei ka pahitia e te whakaae nui a te hui te Take o te Rohe o Pootiririkore, i runga ano i toona Take ake ano. Porangahau. Hune 2nd, 1899. Ka noho te W T hare i te 11. 15. a,m, o nga haora. Tiamana: — Ko te Take whakamarama a te Poari i -te tuatahi, hei muri ka tu ko te taha turaki. Rupuha:— Ko te turanga i naianei o nga morehu o tenei waahi ko te turaki, ite Poari, ko to ratau turanga tuatahi ia, ko te whakatikatika. Ka mutu taku whakamarama mo te turanga o nga morehu nei, kei te taha ratau ote turaki i naianei. Ihaia Hutana:— Ete Tiamana, mete hui katoa. Ka whakamarama au mo tenei Take kia whakamarama te taha whakatu i te Poari. Ko au tetahi ote taha whakatu i te Poari. He kupu poto noa taku mo tenei Take, ara, kaore he kupu whakamarama ma te taha whakatu i te Poari i naianei, ko te Take kua eke tenei tatau kei runga i te Waka kotahi e hoe ana. No reira au ka ki nei ite aroaro o tenei whakaminenga Rangatira,. kaore he whakamarama ma te taha whakatu ite Poari, ite mea kua tu te Poari, kua kore e taea te ki i naianei he taha turaki tetahi, notemea kua whakaae fce taha turaki kia tu te Poari. te Take iki ai au kua whakaae te taha turaki, notemea kua oti te whakatikatika, a te taha turaki i metia ki "Waitangi" i a Maehe 1899, a mea ake nei ka rongo tatau ka tukua taua whakatikatika kite Paremata. No reira kue. kati tena o nga huarahi whakamarama i waenganui o tatau, kua kotahi tonu tatau i naianei kite whakaae ite Poari. No reira he maumau whakamarama i naianei, i runga i te Inoi a tenei
Take. Otira i runga ita koutou kii he turi koutou, he whango, kaati e whakae ana au, no reira au ka mea ma te riira o tena taha ara ma Mohi, e whakamarama kia koutou te Take, i mutu ai koutou i tan toko ai koutou i runga i te turaki, tae rawa mai ki tenei ra ko te whakatikatika o "Waitangi." Ehara i te mea he ngaro i au no nga whakamarama, engari koia tenei he pou no tena kupu, heoi te kupu ma tatau kei runga i te Take ote whakatikatika te kupu ma tatau i naianei. Notemea e toru nga whakatikatika a nga tangata o konei, ko te mea i hangaia ki Papawai, ko ta koutou i tahuri nei kite Moana, ko to "Waitangi" ka toru, ko ta koutou kei whea ra e takoto ana, kei raro ranei i to "Waitangi" kei whea ranei, mehemea kei raro ito "Waitangi" ka he, kotahi te katikatika marama kei roto i tenei Whare, mehemea kaore i raro, kaati ko te kupu ma tatau kia kotahi a tatau whakatikatika, Tuarua, ma koutou tenei e titiro, kite whakaora Wutou ito koutou rarangi Ingoa e pai ana, ma koutou e titiro ki whea ta koutou whakatikatika, ki raro ranei i to Papawai ka tanumia ranei ki roto i to "Waitangi" he mea hou tenei kia tatau tahi. Ko te mea nui i roto iau ko to tatau pakarutanga i roto i taua Take, kua kotahi nei i naianei. Heoi te mea i naianei ko a tatau whakatikatika, ko te pare i nga ringaringa i nga waewae, ki runga i te hiahia o nga kaiwhakatikatika, me ki he tab a ke tatau kite whakatikatika, he taha ke te Kawanatanga. Kua haere atu a tatau -whakatikatika ki tera taha kite Kawanatanga. Koia nei te Take i kii ai au kaore he tikanga o te korero i te whakatu ite turaki. Heoi ma tatau kei roto ite whakatikatika anake, kei te rite tahi tatau kite whakahe, i etahi o nga rarangi o te Pire. Tiamana: — E mea ana au me ata noho te taha turaki kaua hei pouri. Heoi ano ta koutou he whakamarama mai ki nga morehu o te marae nei, pera ano hoki kite taha whakaara i te Poari, he mea tika me ata whakamarama ano ratau i te whakaara i te Poari. Arapata:— E whakaae ana au kite Inoi a nga morehu, kia whakamarama tetahi taha me tetahi taha, kia marama ai te taha turaki, kia pai ai ki nga morehu nei. Pera ano mo tetahi atu taha. E tautoko ana au i ta koutou hiahia ite mea he riira ano to koutou kia haramai nga taha e rua ki konei whakamarama ai mo te whakatikatika, kaore tahi aku whakatikatika i te mea kua oti ke te whakatikatika i te hui ki Papawai, a pangaia ana mai ki waho o te Whare. E tautoko ana mo te maunga mai a Mohi i nga whakatikatika o te hui ki "Waitangi" ki konei, mehemea e rite ana taua whakatikatika kite kupu i rite ki Papawai, kaore tahi he mahi ma tatau. Engari ko tenei anake kia turaki - na te Poari. Ka kawea atu taua whakariteritenga kite Whare, ka kore e pahingia, me turaki te Poari. Kahungunu:— Ko matau e whakatu ana i te Poari. E kore au e whakamarama mo te Pire Poari katoa. Heoi ano te waahi maku ko te Take anake i rere ai koutou kite turaki, ara, mo te nukunga ake o nga rarangi. E27 nga rarangi ote Pire i tukua kite Whare o te Kawanatanga. Ka oti te whakatikatika ka kawea atu kite Pirimia, tapahia ana nga rarangi kaore i marama kite Pirimia, katahi ka homai i muri o tena e 22 nga rarangi. E homai ana tena 22 rarangi apiti atu ki nga mea tuatahi hei whakatikatika ma te hui. Huihui katoa i naianei nga rarangi e 49. Kaati he ki ake naku kaore i rua nga Pire ko tetahi e 22, ko tetahi e 27, muri mai i tena ka tukua nga Pire Pitihana turaki i taua Pire, ka haere te Pire turaki tae noa mai ki te wa i hokihoki mai ai nga Mema, kaore pea he whakamarama ate kai-turaki kia koutou mo tenei ahua. Te Ua:— Ko te tuatoru tenei o a tatau Take. Ko toona tikanga he whakamarama kau. E tautoko ana au i nga korero a Ihaia, ara, i ana Take katoa i whakaatu ake nei. I runga i te Inoi kia whakamarama o tatau taha e rua, kaore au e kaha kite whakamarama i te tikanga ote Pire kua oti nei ki Papawai. mo te Take i whiriwhiria enga kai-whakahaere Ko te taha turaki mo te taha whakatu kite hui i Papawai. Ko Mangakahia mo te turaki, ko Paratene mo te whakatu. 1 reira
ite mea kua wehe te turaki, kua wehe te whakatu, ka tu te ra a te Pirimia mo nga Pire, i reira ka tono te Pirimia kia hoatu nga Pire e rua> a te taha turaki mete taha whakatu. Katahi ka tono a Mangakahia kia hoatu tetahi ra ma te taha turaki, ko te mea tika ki aia me takoto nga Pire e rua. Takoto ana ko te Pire anake a te taha whakatu, kaore tahi he Pire a te taha turaki, katahi ka kitea e te Komiti o te whakaara e he ana te kupu a Mangakahia kia tu tetahi ra ma ratau. Kei takoto ko fce Pire a tetahi taha anake, ko te Take tena i kore ai he Pire ma te taha turaki heoi ano ko te turaki kau, ha Pire kaore. Ka takoto te Pire a te taha whakatikatika, ka homai te Pire ate Pirimia. I homai taua Pire kua 49 nei nga rarangi kia whakatikatikaia e nga taha e rua. Na v eira matau kaore i whakaritente i te Pire o muri, ara i te 49 o nga rarangi i te nui o te raruraru, koinei taku whakamarama mo te Inoi a te Iwi nei, kua ofci ke hoki nga whakariterite i Papawai, a, kaore matau i whakariterite i te Pire ate Pirimia. Hoki mai matau ite Paremata, kaore matau i whakariterite, engari i nukuhia taihoa ra e whakariterite. Tiamana:— Ko te tino hiahia a nga morehu nei kia tu mai te taha Poari kite whakamarama mai i ona rawenga, ara kia eke te korero kite Inoi a te rarangi nei ko nga rawenga o te Poari e homai. Purakau:— E patai ana au kia mohio au ko te whea Pire e tonoa nei kia whakamaramatia, ko te Pire ranei i tae kite Kotahitangi. Ko te Pire ranei ate Pirimia, kaore ano nei kia whakatikatikaia. Tiamana:— Ko te Pire i whakatoputia nei ki nga rarangi e 49. Ihaia: — I runga i te tono a te Tiamana kia whakamarama tenei taha, kaati kia ki ake au kaore he tikanga ote whakamarama. Notemea kotahi ano te mea e takoto nei ko te whakatikatika, ma koutou, ma te taha turaki, ma matau hoki, kai taua Pire tonu koutou, matau hoki, i kite ra koutou haina ra koutou i o koutou Ingoa tukua ana ki Poneke, mehemea kei tetahi Pire ke matau, katahi ka ahei kia whakamarama ahau, kua kiia e au ma to koutou riira ma Mchi, e whakamarama kia koutou. Notemea kua rua nga Pire kei roto o te whakatikatika o "Waitangi." A tatau whakatikatika katoa kei runga ano i te Pire tuatahi, kaore i te Pire e kiia nei e 49 nga rarangi, he mea tango mai ano tenei Pire i roto i tera Pire, kacre aku whakamarama i naianei. Purakau:— E penei ana taku me ta Ihaia. Otira ehara ite mea kei te kuare matau ki nga whakamarama. Ko tenei Pire i hoatu kite hui i Papawai. Ko te Teira. Ko Mohi. Ko Mangakahia nga Tumuaki i te whakahaeretanga o tenei Pire, kaati no runga i te ahua 0 te tangi o te reo o te Inoi a nga morehu kia whakamarama te taha hapai i te Pire a mete taha turaki hoki kia whakamarama. 1 runga i a matau korero kua puta atu nei ia Ihaia. No reira ka puta itu tenei kupu kaore a matau whakamarama ehara i te mea he kuare no matau, kua tae ta tatau whakatikatika kite Pirimia kua pangaia mai ki waho. I tae hoki te Pire nei kite Paremata, ko te kupu a nga kai-turaki e tapahi iho ana i runga mai tae noa ki raro. Ko ta nga kaiwhakaara he tauioko i te whakatikatika i mahia nei ki Papawai. I rungan te kaha o nga kai-turaki i te Pire ka waihotia te Pire nei mo tenei turanga o te Paremata tera nei etu mai. Katahi ka homai e te Pirimia ana kupu tautoko mo te Pire, koia nei pea te hoari koi e ki nei koutou ko te tukunga mai ate Pirimia kia whakatikatikaia te Pire Poari. Kaati tokowha nga Mema ote Poari kei te wa ki Wairarapa, kei te whakahaere i nga tangata o Wairarapa i raro o tenei mana. Kei te he te kupu ekiia nei tapabia te Pire nei maii runga tutuki noa ki raro koia nei hoki te mea i takawiri ai ta koutou rarangi Ingoa. Ko te Take o te Poari nei ko te pupuri i nga Whenua kei riro i te hoko, hei tirotiro i nga pani, i nga pouaru, i nga tangata kore Whenua, kaore nei i uru ki roto ki nga Whenua pau noa atu i etahi, ina marama te whakahaera a Laua Poari, ko enei tikanga kei te whakahaerea i naianei ete takiwa o Wairarapa hei whakarapopototanga i nga raruraru epa ana kiia takiwa kiia takiwa.
Ihaia: — E penei atu ana au, ko tatau katoa e noho nei he kai-whakatikatika katoa i te Pire Poari. Ehara tatau ite hunga whakahe ite Pire i naianei, kei runga toau au i tenei kia kotahi tatau kite whakatikatika anake o Papawai, kaore he Take e tanpatupatu ai tatau. Kowai ko ia te hunga turaki o naianei, hei whakamaramatanga. Tiauiana: — Ka whakanukuhia tenei Take whakamarama ka paahitia tenei Take i runga i tenei, ka kawea atu nga whakamaraniatanga ki runga kite Take whakatikatika i korerotia ai. Te Teira:— I taku kitenga i te Poari, ka mohio au kua riro i te Poari te mana o taku Whenua ake, kua kore i noho ki taku whakaaro me riihi ki taku tangata e hiahia ai au,_notemea i runga i tenei, e kai tonu ana au i te moni o taku Whenua, i runga i te Ture Poari ka kore tenei ahua te riihi, kua noho tokorua maua ko te Poari hei kai i nga moni o taku "Whenua, ko te Take i puta ai au ki waho o nga whakatikatika ote Pire. Ka kiia i roto o°taua whakatikatika, kite mutu nga riihi, me taka ki raro ote Poari, ka tono an kia unuhia tana rarangi ki waho, notcmea e penei ana taua Take, me taka nga Whenua ki raro ote Poari. Kaore i whakaaengia taku tono e te riira o te whakatikatika, ko tetahi, i tcnoau kiapatua ko te rarangi tuku Whenua mo te mahi maina, ko tetahi, i tono au ko te rarangi, kua wareware i an, he nui atu nga Take mo te tino Pire ake a te Kawanatanga, mo te Kooti i nga Whenua Maori, kaore i whakamaramatia, ka whakaaetia ano te Pire, ko tetahi Take kote whakatoputanga i nga Taitara e oti atu ai nga Whenua ki raro o te mana Poari, epenei af na, kacre aku tikanga ki runga i taku Whenua, ko totahi ka ahei te Poari kite wehe i tetahi waahi o taku Whenua hei hoko atu kia te Kuini, kuatiaotuturu taku mahara, he tino korenga atu tenei noku i runga i taku Whenua, ka noho mo te Poari raua ko te Kawanatanga taku Whenua, ka riro mana nga riihi nga whakanohonoho Pakeha mc etahi mahi e mohiofia ana e otaua \vhakaaro tetahi he whitiwhiti no te noho a nga rarangi kotahi tonu rano te tikanga, e mea ana kia pohe ai au, ki tona takotoranga, tetahi e ono nga Ture tawhito, he nui atu taku mohio kaore rawa atu he painga o te Poari mo te tangata Maori, e rua a Tamahau Take kei roto o tenei Pire. Te Kani: — I roto i nga whakahaere a te Kotahitanga mo te hanga Ture, e matua kawea atu ana kite Paremata ote Kotahitanga, pena me te waahi tuatahi o taua Pire Poari, kaati i runga i te apititanga mai o te waahi tuarua, a kaore tena waahi i tae ki roto ote Paremata o te Kotahitanga, no reira ko nga tangata e whakahaere ana i taua Kotahitanga ka hiahia kia peratia ano taua waahi tuarua, no kona ka tirotiro te tangata, no runga no te waahi hou kua tapiritia atu, ka kiia me tuku kite hui o Waitangi kia whiriwhiria he ■whakaotinga mo te waahi hou mete waahi tuatahi, heoi ano. Ihaia: — E whakaae ana au ki etahi o nga whakamarama a te taha turaki e korero nei koiara nga whakamarama e ki ra ahau kua mutu, kua kore tikanga i naianei, mo te kupu a Mohi ka whai kupu au, ara mo tenei kupu ana i roto ite Ture, ka wehewehea nga hua o te W T henua e te Poari, hei utu mo ia mea, mo ia mea, ako te toenga ka hoatu kite takotoranga moni ate Koroni, oti atu ki reira, e ki ana au kaore i pena, engari e penei ana te rarangi 20 o taua Pire i te waahi tuatoru, ko te toenga me puta kite hunga te Whenua e whakahaerea ra e te Poari, mo ta te Hapuku korero, e ki ana kua hokona a Whakapunake e te Poari, e ki ana au kaore ano te Poari nei kia paaiai kia hoko Whenua, kaati tena, kotahi te kupu taumaha, kei ta te Hapuku korero, kua oti te tuhituhi te Ingoa o te Wiremu Minita, kua haere i roto i nga pukapuka, ko te Wiremu te kai whakahau kia turakina te Poari, ka unuhia e te kai korero ana korero mo te Wiremu, Mohi:— E whakautu ana au ite korero a Ihaia e whakahe nei i taku kupu, ko te toenga o nga moni ka takoto kite peeke, ko taku kupu rano taku, kaore au i te korero parau. Te Teira:— .
E whakamihi ana au kite inoi a nga morehu o te kainga nei, kia whakamarmatia nga Take o te turaki o te Poari, ko te Take kaore au e mohio he ora ranei kei te huarahi e haere nei au, penei mete taha whakatu, ko te Kawanatanga tona tuara, koia au i hiahia ai kia tu nga riira kite whakamarama kia koutou, ko te whakatikatika a Ngapuhi i metia kia haere te Kotahitanga kite whakariterite i te Pire Poari nei, no te inoi ake kia tae mai nga taha e rua, na reira au ka haramai, i te mea ko maua anake ko taku tainai puta i nga whakatikatikanga i Papawai, i noho au hei Tuinuaki i te whakapuaretanga i te hui i Papawai, ko taku noho, hei whakapuare i te ra o taua hui, kaore hoki i tae ake te Timuaki o te -whare, e whakapuare noa ana au kia tae mai nga Iwi, ma te riira e whakamarama. Mohi:— He nui te ora o taku ngakau mo te karangatanga a nga morehu i au kia tae mai ki tenei hui, he nui te mihi hold o te ngakau mo te ata whakatakotoranga i teneWTake ki a ata whakamaramatia ki o koutou aroaro, ko tenei Take i metia nei e koutou hei Take mo te hui, e wewete ana i nga raruraru i waenganui o te Kotahitanga, e whakatopu ana koutou i nga Iwi o nga Motu e rua nei, ka timata taku korero whakamarama k: ta kupu mihi mo te Kuini, ka korerotia te mihi e te Kani Hori, ko Nui Tireni te tamaiti tuatahi e kiia ana te kupu i roto i te Tiriti, ki nga Maori ano to ratau Rangatiratanga me era atu mea, he nui nga Ture i hanga ai mo te Iwi Maori, kua mate nga Whenua, no reira ka inoitia te inoi kia te Kuini, e penei ana taua inoi. ''Kaore nga Maori e whakae ana kia riro atu o ratau Whenua kite Karauna, e ki mai ana hoki te whakautu, ma ona Minita i Nui Tireni e whakarite le hiahia o te Iwi Maori, koia tenei ko te Pire Poari, ka hangaia tenei Ingoa te Poari e Wi Pere na, i te hui tuatahi kite Waipatu, penei te kupu a te Pirimia, e whakatakoto ana au i tenei Pire i runga i to koutou hiahia mete whakahau mai hoki a te Kuini, ko tenei Pire hei tauira ma koutou, ka kite koutou i nga mea he whakaurua nga mea e kitea ana e koutou, me homai ki a au kia whai tauira ai au kite tirotiro, ka tu te hui ki Wairarapa i te 20 o Mei kaore te Tumuaki o te Kotahitanga i tae mete Pirimia hoki, ka whiriwhiria ko Te Teira hei Tumuaki, ko au hei Tiamana, he oti rano te mana Tumuakitanga o te Teira mo te whakapuare i te whare, ko taku Tiamanatanga mo te Paremata o te Kotahitanga, i te taenga mai o Henare me Wi Pere me Paratene Ngata, ka whakahaerea ko te >vhakatikatika i te Pire Poari, i tu ano auki te ki kia whaiti katoa nga tangata, kihai i whakaaetia, ka tu i konei te Komiti, ko au te Tiamana, ka riro ko Paratene hei whakahaere i te wmakatikatika, ara ko nga whakatikatika a nga Iwi o te Taißawhiiti, na ratau ano i whakahaere taua whakatikatika, kaore a te Teira i pai ki taua whakatikatika,' i muri ka tae katoa mai nga Iwi, ka mea a Mangakahia kei nga tangata i pootitia e te Iwi te mana o te whare, mehemea he hiahia kia noho runanga te hui, me whakatakoto he Pire, ma ratau e whiriwhiri, ka ki a Tamahau i whea ena tangata 1 pootitia na e te Iwi i enei tiinga ka hori ake nei, ko tenei me tuku mana e whakahaere i runga i te mana o te Iwi katoa, katahi ka korerotia te Pire i waho o te whare, riro tonu hoki_ ko ia hei Tiamana, no reira ka titiro au i te he, ka hinga nga Ture o te whare i hangaia ai, ka wehe i konei te Tai-Rawhiti kite whakaara i te Pire Poari mete Tai-Hauauru kite curaki, ka hoki nga Iwi ka mahue te Pire nei, kihai i whaiti nga korero, ka korero a te Heuheu, tera ano tetahi Pire, ka tu a Tamahau kite whakaparau, ka ki mana e patai ki te Pirimia, ka utua mai e te Pirimia, he tika tonu te korero a te Heuheu, katahi au ka mahara i reira kia turaki au i te Pire me ona whakatikatika, i reira ka tonoa kia paahitia e Mangakahia taua whakatikatika, kaore a Mangakahia i whakaae mete Tai-Hauauru katoa, ka hoki au ki toku takiwa, i muri ka paoua mai he waea kia haere atu au ki Poneke, kia mauria atu e au nga rarangi Ingoa o nga tangata i whakahe i te Poari, i reira ka hui matau kite hui a Paratene Ngata, tae atu au i reira a Renata to koutou Mema, katahi ka uia e au kite riira o te Apitihana he kupu hei korerotanga maku ki taua hui, ka ki mai ia kaua matau e whai-kupu i taua hui, notemea kei te takoto atu ano te nuinga
o te Pire, ka korero a Paratene ko te whakatikatika tera a te Kotahitanga kua tae kite Pirimia te whakapehapehatanga, ka tono a Paratene kia whakakotahi matau, ka mea atu a te Heuheu, kaore a matau korero, i te Mane ko te hui a te Pirimia, ka puta taua kupu, ko tana whakaaro me whakatakoto mai nga kupu a nga taha e raa, ko ta te taha kotahi anake kua takoto nei, no reira ka timata tana tapatapahi i te kupu nei, kia 4 Maori, kia 3 Pakeha mo te Poari, ka uia c Tarawhiti mehemea ana atu ano ranei taua Pire, ka riri te Pirimia, e toru nga ra i muri iho ka homai e te riira te tnturu o te Pire e wha tekau maiwa "49" nga rarangi, ko to nuinga o tenei Pire ho he katoa ki taku titiro, ko te Pire tuturu e rua nei nga mea tika i roto, e ki ana te Pire, ka riro atu te Whenua ite Poari no ratau te mana, ma ratau c wehewehe taua Whenua hei turn nga wharo Karakia, Urupa me otahi atu mea, me to homai ano i etahi eka mo te tangata nona te Whenua, aka tukua kite Riihi ka riro mai te mom ia ratau hei utu mo te Ruuri mo nga Rori, mo nga Pereti, hei utu mo ratau haerenga, ka toe te toenga ka kawea kite Peeke a te Kawanatanga hei utu i nga Mokete ki Ingarangi, kaore he whakahuatanga kia hoki mai te Whenua kite tangata nona, tae atu kite moni, ko ia tenei te mate, ahakoa te nui o nga rarangi, koia nei te mea nui e ki ana tetahi rarangi, e wha tekau ma rua nga tau e mau ana te Whenua i ie Mokete, e rimamano "5,000." Kaore he whakamaramatanga, ka peheatia te Whenua i muri o te paahitanga o nga tau e 42, he oti ano ko te 42 tau anake, e mohio ana koutou ki tenei mea ki to Mokete, ko tenei he tangata ke atu hei Mokete i te Whenua oto tangata nona te Whenua, Kua rongo tatau i te mate o nga Whe.iua o te Tai-Rawhiti i to Mokete ate Kamupene, koia nei nga mea i tae mai ai te pouri ki au, iau i Poneke ka puta he Pire Poari ke nateMemaote Tai-Ra-whiti, na raua ko Timi, timata mai i nga Whenua o Whakataane mau mai ki Petane, i korero au kite riira o te Apitihana kia kaha ia te turaki i tenei Pirs Poari, he Wnenua to matau kei roto i tenei rohe, Whawhaitia ana e te Apitihana taua Pire hinga ana, he roa te nohoanga o matau i Poneke ka whakamaoritia te Pire hou e 40 nei rarangi, katahi ka tonoa he hui e te Heuheu i tena wa, ka korero a te Heuheu, kua puta te tuturu Pire a Pire, taku whakaaro me whakakotahi nga taha e rua kite turaki, kite kore koutou _e pai me kotahi tatau kite nuku i te Pire nei, ka tu ko Hsrepete, pera ano tana_ korero he tono i nga Iwi ra kia kotahi, kite turaki ranei kite whakanuku ranei, i muri ka tu atu au, e wha o tatau wehenga kei roto i tenei whare, kotahi kei te turaki, ko etahi kei te whakaara, ko etahi kei te mohio, ko etahi kei te awangawanga, e tautoko ano au i nga korero a te Heuheu, ka korero au mo nga tangata whakatikatika i te Poari, ko a koutou rarangi Ingoa i te tuatahi e 3,800, kua whakakorea era Pire, kua ara he Pire hou, no reira e mea ana an kaua taua rarangi Ingoa e mauria mai hei awhina i tenei Pire hou, notemea kaore ano ratau i kite noa i tenei, kaua e kohurutia nga tangata no ratau'nga Ingoa, ka mutu, ka tu no Tuhoe, ka whakapai ki taku korero, saore ia e pai kia taka ona Whenua ki roto o te Poari, ka whakapai hoki a Paratene ki ta matau hui, ka ki ia katahi ano ka kitea ko te whakamutunga tenei o te ao, mo ta koutou kupu e ki nei kia kotahi tatau kite turaki, kaore matau e whai kupu, ka haere tonu matau ite kupu a te Pirimia, kia kore ra e tirohia mai ta matau kupu e te Paremata katahi ano tatau ka whakatopu kite turaki, ka mea matau kia noho Komiti matau ko te Pirimia, tirohia iho ana kaore e tika, kua puta ke hoki ta matau turaki i te tuatahi, ka tae kite wa i korero ai matau i te Paremata, ka tu ko te Heuheu i te tuatahi, i muri i a ia ko Herepete, muri mai ko au, kei roto katoa i "Te Puke Ki Hikufangi" a matau korero, e toru aku ra e korero ana au i te Komiti ka mutu ka hoki mai au, ko te kahanga o a matau korero ko te whakanuku anake i te Pire ma te mii ki Waitangi e whakatikatika, ka mutu to matau . taha, ka tu ko Paratene to tera taha, kei roto ano i "Te Puke" ana korero, muri mai o ena korero ka nukuhia e te Piri~ mia taua Pire mo te hui ki Waitangi, ka haere te Komiti whakatikatika ka tono kite Pirimia kia paahitia tonutia e te Pirimia tona Pire,*me pahi tonu i runga i tona hangaita-
n<»a, me whakarere nga whakatikatika, ko te Take tenei o taku kaha kite turaki i tenei Pire, ko te tiinga he Pire ke, ko te tono a te Paratene kia paahitia te Pire, kaore i whakaengia e te Pirimia, ka mntu taku whakamarama i nga mahi o Poneke, i muri ote korenga e whakaae te Pirunia kite paahi i te Poari, ka tonoa he Komiti arai ite hoko mo te 5 miriona eka, ko tetahi mahi ma taua Komiti, ko te tono kite Kawanatanga kia whakawhiwhia nga rawa kore o Nui Tirem kite Whenua, mai o taua wa tae mai ki naianei ka tata kite 2 miriona nga eka kua pau, kaore i kaha taua Komiti kite pupun, f tae an ki Mohaka ka korero mai tetahi o te Komiti ki aau mo te hoko i te Wairoa, ka tae au kite Komihana hoko Whenua mo te Kawanatanga ki atu ai, kei au te mana kia kaua e hokona te Whenua, ki mai ana te Komihana ki a an, kua whakamana hoki au e te Kawanatanga kia hoko tonu i te Whenua, kei te hokona a Turanga, kei reira ano etahi o nga Mema, titiro ake tatau ki nga mahi a to latau Kawanatanga, i taku hokimai i Ngapuhi, ka karangatia eau he hui, ka korero au i nga Take o te hui a Ngapuhi, i whakaae etahi o Heretaunga kite whakaaro a Ngapuhi, ara kite ,vhakai,ikatika, e mihi ana au ki le korero a Ihaia eki nei, kua tu te Pire Poari nei kua whakatikatikatia hoki, e mea ana au kia fcopu tatau ki te titiro i te whakatikatika a Ngapuhi, mehemea ia e pai ana. e mea ana au kia mutu taku korero i konei c te Tiamana. Renata: — Ko taku tu ake, ko au te riira o nga tao te kainga nei, e whakamaraoia ana au i taku huanui i eke ai enei Iwi ki runga i te turaki, kua pau i taku hoa nga tino Take, me timata taku waahi i te turanga o te Koramu ki Papawai, ka tono te Tiamana kia whakamaramatia ko te rarangi Ingoa o konei, ka timata taku korero i te Ripoata, i runga i tena wa ka tu te Koramu, ka tonoa e Tamahau kia unuhia, ka kite au ia te Papanni, ka ki mai. ki a au maku ano e mahi, i to taenga mai mau e mahi, i te mea nui atu taku mdha ka kite au ia koe, kaati ko te Ripoata kei te Komiti ote Tai-Ra\vhiti. Kotahi pea te ra o te urunga o taku rarangi Ingoa ka haere te Paremata, ka tutaki i kona nga mahi mo nga rarangi Ingoa. Hapuku: — i tahuri matau kite kimi i nga kino ote Poari, kitea ana ko te 12 me etahi kua wareware i au nga mea kino, takoto ana ta rnatau Ripoata me haere au ki Le kawe ki Papawai i ta matau kupu mo nga rarangi kino ra, mo nga Pakeha tetahi waahi kino, ara te rironga atu ko nga Pakeha e whaimana ki nga Whenua, nenei ta matau whakarite, me noho te mana* ki nga tangata Maori ano, te hokinga mai ote kupu i Wairarapa, me tuhi matau kite Poari, ka korero mai ate Wiremu, he mate kei roto i te Poari, mehemea te Pire ki te panuitia ka kite ano tatau he ngarara kei roto, kua mate a Whakapunake i te Poari. Ka whakamututia i konei nga korero o te hui i tu nei ki Porangahau, hei te putanga o te nama 14 o "Te Puke Ki Hikurangi," ka wbakaputa atu ai tetahi pito, kaati kei pouri te ngakau, mo te kore e kotahi te putanga o nga korero katoa o taua hui, no runga hoki i te kore ruuma o te Pepa, koia i meatia ai kia rua, a, kia toru ranei nga putanga mo aua korero. Heoi ano kia ora. : 'Te Puke Ki Hikurangi."
Matamata Whare Waikato Akuhata 4 1899. E hoa ma, tenei tetahi rongo ahua parekareka, mete ahua mo teatea ano o te ngakau mo tetahi wahine kua kawhakina e te Patupaiarehe, te Ingoa ofce wahine' nei ko Matakimanu. Ka noho nei te Iwi ote wahine nei mete wahine nei hoki ito ratou kaainga i Moehau, kei Hauraki tenei Whenua, ka tae mai te rongo ki nga Iwi o te wahine nei mea ake ka haere mai a Ngaati Maru, kite hari mai i ta ratou Tamahine hei wahine ma_ te tamaiti a te Eangatira o te Iwi o te wahine i kawhakina nei e te Patupaiarehe, ka mea te Matua o te tamaiti raki tana Iwi me haere katoa koutou nga taane kite mahi- kai, ko nga wahine me noho katoa kite tunu Keeke, kia kotahi ata wiki ki muri ka haria te kotiro nei, kua timata nga wahine ote kainga nei kite tunu i:i ratou kau, ka po toru wahine nei e tunu ana ka tae kite po
wha, ka tunu tena wahine tena wahine i ana kai ki roto ano i tona kauta i tona kauta, ka rnutu katoa te tunu a nga wahine ka tunu to nu ko Matakimanu, ko te wahine nei he taane ano taana kotahi ta raua peepe ara kua kaumatua ano te paepe nei, kua kaha kite omaoma, heoi ka hia nioe te taane, ka mea te taane ka hoki i a kite whare kite moe, ka mea atute wahine haria atu ta taua tamaiti, ka mea te taane mau e hari ake, haere ana te tangata ra i muri ite tangata ra ka moehoki te tamaiiii ra, kaati i te nui o te mahi a te wahine ra mete ngihahoki o te ahi, ka ngaro katoa te wahine ra i te werawera, ka mahara te wahine nei me haere a ia kite kaukau kia kore te werawera i a ia, me tana mahara ano, hoki rawa mai ia kua rite te taima e maoa ai taana keke, haere ana te wahine ra kite kaukau, waiho iho e'moe ana tana tamaiti, kaukau ana te wahine raka roa tana kaukauranga katahi ka haka te wahine ra i taana haka. E te Iwi kei te tuimi au kia hemo ake te piro tau waru ei. Ka mutu ta te wahine ra haka, apiti tonu mai ta te tangata nei i te mutunga o ta te wahine ra, koia tenei. Hoki ake nei au ka whaakina e au kua puremu a matakimanu ei. Ka rongo te wahine nei i te pai o te reo o te tangata nei otira kihai i pai tana whakarongo i te pokarekare o te wai, ka mahara te wahine ra me tuarua eia tana haka kia rongo pai ai i a ite reo o te tangata ra. mutu kau ano te haka a te Wahine ra kua noho-puku, kihai i roa kua haka mai anote tangata ra, kua uru tonu mai te pu-aroha ki te Wahine nei, e rite ana tenei kite Koauau a Tutanekai i tangi atu nei i Mokoia i kauria nei e Hinemoa te moana, haere tonu ake te Wahine nei i roto i te wai kakahu haere ana i ana kakahu, ka tutaki te Wahine nei kite tangata ra, heoi ka riro te Wahine nei i te tangata ra, kaati ake te Wahine nei. E moe rate tamaiti ra, a ka ara, te aranga ake o te tamaiti ra ka tangi noaiho iroto i te Kauta, ka raugona mai te tangi ate tamaiti ra e tetahi acu Wahine, ka tikina mai ka tirohia, rokohanga mai ko te tamaiti nei anake, ko te Keeke a te Wahine i mahue iho ra e tunu ana, kua ngarehu katoa, ka haere te Wahine nei kite hari atu i te tamaiti ra kite matua, ka patai mai te tangata ra, kei whea te whaea, ka mea atu te Wahine nei, kaore kau ite Kauta, ko te Keeke, kua pau katoa i te ahi, heoi ka mahara noa iho te tangata nei kei whea ra tana Wahine, ka haere ka kimi* heoi kihai 1 kitea, i te ata ka huri katoa te Iwi ki te kimi, kaore he mohiotanga o te Iwi kei whea, kei whea ranei e ngaro ana, kotahi wiki tuturu e kimi ana te Iwi katoa nei, heoi kua mohio te Iwi kua kore e kitea, kaati i tetahi ra, ka haere te taane a *,e Wahine kua ngaro nei kite hao Ika, ka mate nga Ika a te tangata ra ka tahuri kite harihari i ana Ika ki uta, ka noho te tangata ra, kihai i roa, ka kite atu te tangata nei i te Kohu e haere mai ana i runga ite moana, ka titiro atu te tangata nei kite pai, kihai i roa kua tae tonu mai kite tangata ra, kua kite tonu atu te tangata nei, he tangata tonu taua Kohu, ka tae mai te tangata ra ka tahuri kite tuitui Ika mana, i muri i tera tangata ka tae tonu mai ko te-W T ahine a te tangata ra, kua mohio tonu atu te tangata ra ko tona Wahine, kua kite tonu atu te tangata nei kua Patupaiarehetia tona Wahine, etui ana te Wahine nei i te Ika mana, haere ana kite whai i tona taane Parehe, ka hoki te tangata ra kite kainga ka korero ki tona Iwi, kua kite ia i tona Wahine, engari kua riro i te Patupaiarehe, mo apopo ka haere tatau kite hopu i taku Wahine, ka mea te taane a te Wahine ra, me hari ano te Kupenga, ka haere te Iwi ra, tika atu ka hao i te Ika, ka pae te Ika ka hari ki uta, ka tatari te Iwi nei ite taenga mai ano o nga tangata nei kite tiki Ika mai ma raua, kihai i roa kua kitea atu e haere mai ana, ka tae mai te taane a te Wahine ra ka tahuri kite tui Ika ano mana, ka pae, haere atu ana, i muri ka puta t6 Wahine ra me tona harakeke, etui ana i te Ika mana, kaore e titiro mai kite Iwi e pae nei, ka maha nga Ika a te Wahine ra, ka huri ka haere, ka peke atu te taane tuturu a te Wahine nei, ka tapahia te pona o te tau Ika a te Wahine ra, kua papahoro katoa nga Ika, ka tahuri ano te Wahine ra kite tui, ka haere, ka tapahia ano ete tangata rate tui Ika, ka huri mai ano te Wahine ra, ka mea te tangata ra ki tona Iwi, me hopu, katahi ka hopu-
ngia katahi ka aue te Wahine nei, ko te Wahine nei, kaore rawa he whakaaro tangata i roto i a ia, ka hereherea te Wahiue nei ka amohia kite kainga, ka tae ki to ratau whare nui, ko te Ingoa o te whare ko Komakoiatoroa, ka hui katoa nga Iwi o te kainga nei ki roto ia Kouaakoiatoroa, ka ngana te Wahine nei i roto i te whare, ka hopvmgia atu e te Iwi ra ka tino hereherea nga ringa, me nga waewae, ka paiherea te Wahine ra kite Poutokomanawa o te whare ra, ko to tiaki a te Iwi ra, ko etahi ka tiaki i te awatea, ko etahi ka tiaki ite po, pena tonn te mahi a te Iwi ra, kotahi wiki tuturu o tc Iwi ra e tiaki ana, ka tatari te taane Patupaiarehe i tona Wahine, ka roa, katahi ka haere niai kite kainga e hereherea nei tona Wariine, i waenganui po ka tae mai te Atua nei, ka tu mai i waho o te whare, katahi ka haka mai 1 tona haka, ko te haka a tona Wahine ote tiinatanga i riro ra i a ia, e rua whakahuanga ate Atua ra i tona haka ano, kua rongo te Wahine nei ite reo o tor.a taane, kua kore te W'ahine ra e rika, kanaka ano te Atua ra, koia tenei. — Mehemea ko ahau Komakoiatoroa heiwetewete mai ia Matakimanu ei. No tenei haka a te Atua nei, ka maun a katoa nga taura i hereherea ai te Wahine nei, ko nga Iwi e nohoi roto i te whare nei, kua kore e kite, kua kapotia, kite rawa ake nga kanohi o te Iwi nei, kua ngaro te Wahine ra, ara kua riro ano i tana taahe Patupaiarehe. Heoi e hoa ma, he mea hou rawa tenei mo enei tau, kite whakaaro ake, ko te_ Wahine nei e kore ano e hoki mai a muri ake nei hei tangata. Ko te korero mo te Wahine nei raua ko tana taane, kaore ano i mutu. kaati e rua wiki i muringa ihc o te rironga atu o te W r ahine nei i te Atua nei, whakaputa ano te Atua nei raua ko tana Wahine kite Wairoa, kei Tauranga tenei Whenua. Kaati i tetahi po ka haere atu te Patupaiarehe nei me tana Wahine kite whare nei, rokohanga atu ko nga tamariki nei kua takoto kite moe, ko nga matua kei tetahi whare e noho ana, ko aua tamariki nei tokowha, ko te mea kaumatua o nga tamariki ra. kote mea Wahine 1G nga tau ko etahi he ririki iho, i nga tamariki kua takoto nei, ko to ratau Kanara e ka tonu ana. kua rongo nga tamariki nei e haereere ana i runga i to ratau whare, kua puta mai te wehi ki nga tamariki nei, kihai i roa kua kite atu nga tamariki nei e heke iho ana te tangata ra i te Poutiihu o roto, kua kore rawa nga tamariki nei e hamumu, ka roa te tangata Atua nei e noho ana, kua kite atu nga tamariki nei kua tokorua, ko Matakimanu tetahi, katahi ka hamumu nui ake te Patupaiarehe nei, me patupafcu e ia nga tamariki ra kia mate-mate, ka hamumu mai a Matakimanu, ara te Wahine a te Patupaiarehe nei, he aha te Take i patupatua ai, waiho kia moe ana i to ratau nei whare, ka tohe te taane e, me patupatu kanui te kikino o enei tamariki. Ka mea atu te Wahine kite tohe koe kite patupatu koau e he. Ka mutu te tohe ote tangata nei mo aua tamariki ra kia patupatua e ia. Ko nga tamariki nei taupoki ai ka titiro p'i ake. Ka roa nga tangata nei e noho ana ara nga Tupua nei, ka matika mai te Tupua ra ka tae mai ki nga tamariki nei katahi ka pepehi i nga puku, ka ngangaa nga waha o nga tamariki nei, ka riria mai e te Wahine ra, ka mahue i te tangata ra, titiro rawa atu nga tamariki nei kua wThakatuheratia te pouaka kakahu a o ratau matua e ruke ana i nga kakahu ruke atu ko waho o te W r hare, ko te pouaka nei e raka ana, te mutunga o te mahi a te tangata ra tutakina iho ano te pouaka ra. Ka noho nei ratau i roto i to ratau W r hare kore rawa nga tamariki ra i moe, a, ao no?- ta ra. Waihoki ko nga matua o nga tamariki ra kore rawa i tae mai kite Whare o a raua tamariki. Ka maramarama ka haere te tangata nei raua ko tana Wahine. I muri i nga tangata ra, ka puta nga tamaiiki ra ki waho ka haere atu kite Whare i noho ai nga matua, ka korero ito ratau raru i taua po nei, ka mea atu nga tamariki nei kua mate ratau i te Patupaiarehe i kite ratau i nga Patupaiarehe e rua tahi, ko te taane mete Wahine. Ko nga kakahu o roto ite pouaka kua riro te harihari, katahi ka rere mai te Iwi katoa ka tae mai kite Whare i moe nei nga tamariki ra ka fcirohia te pouaka e raka tonu ana, kaore" he kakahu i riro. Ka puta te aroha ote Iwi nei mo a ratau tamariki, te taenga atu o nga tamariki nei ki nga matua kua pangia e te mate nga
mea tokorua, e rua nga ra i muri iho, ka hemo tetahi te mea Kaumafcua o nga tamariki ra, ko tetahi e kiia ana kua ora. E hoa ma he tika tonu te korero nei he mea tango tonu mai e au te korero nei i te waha tonu o re kai-korero ote korero nei. Na Ngai-te-rangi tonu i korero kia ngai maua i te marae, Ko te Mete A Raukawa tonu te tangata nana i korero kite Iwi nui tonu. Engari te Upoko tiiatahi oLe korero nei kaore au e tmo whakapono ana, kaati ka haere tonu te korero nei. Ite wiki tata nei ano ka puta ano te tangata nei, ara, te Patupaiarehe nei ki tetahi tangata ko taua tangata nei, toona kainga kei runga i te maunga kei te huarahi atu ki Rotorua, i te po ka rongo ake te tangata ra e kani ana i ana rakau ka riri ake te tangata ra, kameako wai tenei pokokohua Pakeha e tapatapahi mai nei i aku rakau. Hutu tonu iho te kani a te tangata Atua nei. I 'taua meneti tonu pa tonu mai te mate ki te tangata nei, nana hoki i kohukohu kite Atua ra, e kiia ana e kore e ora taua tangata nei. Ka mutu i konei nga korero mo te Atua Patupaiarehe nei. He korero ano tenei mo tetahi tangata ara ko Hdri Te Whatarangi te Ingoa, i tahuri ano kite kohuru i a ia, he pouri nona mo toona Ingoa i whakapaea e puremu ana ia kite AVahme a tetahi tangata a Hone he Awhekaihe no te Urewera, ka pouri te tangata nei mo te kinonga o toona Ingoa, katahi ka tuhituhi i tana pukapuka ka haere kite taha o te nehenehe ka unu i toona wekete ka waiho i te pukapuka i tuhituhia ra e ia, ka tango ake i tana wati ka pehia ki runga i te pukapuka he mea nona kei puhia e te hau. Katahi ka pupuhi i a ia. Ko nga korero ote pukapuka a te tangata nei, be whakaatu nana kia mohio ai te Iwi nana ano ia i pupuhi, koia, tera he pouri nona moona i whakapaea ra kite Wahine ate Awhekaihe ra,_i te mea ka ngaro te tangaia ra ka kimihia e toru n<ni ra e kimi ana ka kitea. Te Ingoa o te kainga o te tangata nei ko Okauia, kei te takiwa o°Motamata. Kua whakahaerea ki te tikanga o te Ture te matenga o te tangata nei, kitea ana nana ano ia i pupuhi. [Kaati tena Take.] He Take ano tenei. He huihuinga kei konei i enei ra. Na Tai-Ngakawa Te Waharoa, he nui nga Iwi kei konei. I karangatia A Mahuta e nga Iwi o tua marae, ara e Tai-Ngakawa me ana Iwi, i tae mai maua ite wha o nga ra o te uiarama nei, i te huihuinga o nga Iwi i rupeke mai a Ngati-Maru, Ngati-Tamatera, Ngati-Porou, Ngati-Raukawa, Ngai-te-rangi, me nga Iwi ake ano o tenei Whenua NgatiKoroai, me Waikato. Te tikanga o taua hui he kimi * i tetahi huarahi e tika ai te noho i runga i to tatau matua i te "Whenua. Kaati e aku hoa e kore au e tuku atu i te hainatanga o nga Take i mahia ete hui nei, kei waiho hei taunutanga mai_ ma koutou i mea kei te tawai katoa nga Iwi o te Motu nei ki a Waikato mahi. Kia kotahi te Take hei whakaatu ake maaku. He patai na Ngai-te-rangi kia Tai-Ngakawa. Kowai te Mema A Mahuta mo tenei _ pootitanga e haere mai nei, ka tae mai a Tai-Ngakawa ki a Mahuta ka korerotia te patai a Ngai-te-rangi. Naku i utu te patai a Ngai-te-rangi kia Tai-Ngakawa, koia tenei. I to maua taenga ko Mahuta kite Kuiti _ki a NgaatiManiapoto, i pataia ano te patai na, kaati ko te utu i reira A Mahuta kaore ano au i kite itehe o Henure Kaihau, kia kimi ai au i tetahi atu tangata hei Mema. Kaati ka tu a T. T. Rawhiti kite panui atu i aku korero i runga ake nei ki nga Iwi e noho nui ana i te marae. Heoi ka tino mohio te katoa ko H. Kaihau ano te Mema A Mahuta mo te tau e haere mai nei. I tuhia atu i te Waharoa Matamata. E te Etita tena koe, me koutou. Katoa. Na Tahuna Herangi. 0 Mercer "Waikato.
Kihipane. Akuhata 7 1899. Kia Tainahau kei Papawai. E hika tena ra koe, me tuku mai e koe te tahi nupepa moku, kite tukua mai me patu mai he waea ki au kua tukua atu, a maaku e utu atu to hereni. Kite tae mai te pepa maaku e ota atu te oranga mo taua Nupepa, kite Poufcapeta. E hoa kite tae mai, kei
au etahi kupu rekareka, o enei waahi mo te Pepa, kaati tenei tetahi korero, he roto tuna tohou ko Wararapa, kaati he kupu atu kia koe kei au tetahi Poti (Ngeru) hopu _ tuna, kaati kua kai matou i nga tuna a tenei Poti i hopu ai. Kei kona tooku taokete a Hekiera Manawanui hei korero kia koe i te tika o tenei mea a kua kai ano hoki a ia i nga tuna a taua poti i hopu ai, kaati taana tuna tuatabi tonu i hopu ai wehi ana matou i mahara matou he Neke. Mehemea he tangata kei' kona hei hoko i ta matou poti kia oti ra i nga tamariki ka whakaae noa atu au i te mea ka tuku iho ano ki ana tamariki taana mahi hopu tuna, ora atu matou i tenei poti i te mea naana i whakarewa mai he tunu i etahi takiwa, i whai kinaki ai. E pa paa kia koe ki nga moana nunui o te tuna erongona nei e te nuinga, tcra atu te oranga e puta i tenei poti. Ko tenei korero he korero pono a raau ra ma to Etita e tauira i runga i enei korero, he korero hei tukunga ki roto ito nupepa, ehara tenei korero i te korero purakau, kua kite pu oku konohi, tera pea au e kite ia koe i Poneke i na tata, hei reira au ka ata whakamaraina kia koe ina patai koe kiau. Heoi ano na to hoa. Hapi Hinaki. (Whangara.)
Takurua Matenepara. Akuhata 21, 1899. Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" me to Komiti, kia ora koutou, kiapai kia tau te rangimarie heoi te mihi kia koutou, utaina atu aku kupu, hei titiro mai ma nga Hapu ma nga Iwi o te Tai-Hauauru e hoa ma, me pooti koutou kia Eruera Te Kahu, ko te take ko taua tangata kanui toona haere, te kaha kite tomotomo haere i nga Whare o nga tangata Ingoa nunui, oto tatau Motu, ina hoki ra, i tomo ia kite Whare o Kooti Rikirangi, a, kua haere ia kite patoto ite Whare ote Whiti raua ko Tohu, kaore ona wehi ki ena tangata Ingoa nunui. I pootitia ano hoki ia e te Iwi hei Mema mo te Kotahitanga i .te tau 1897. I tuhi ano hoki_ i toona Ingoa ki roto i te pukapuka mihi ki a te Kuini, me toona Matua mete Keepa Te Rangihiwinui, a, kua tae mai ki Niu Tireni, te kupu ate Kuini, kia tiakina toona Iwi Maori e ana Minita. E nga Iwi, e nga Hapu, he tino mea nui rawa tenei i raro i te ra, ki taku mohio, e kore rawa tetahi kupu penei e kitea a muri ake nei, e ki nei nga Iwi me nga tangata matau, kaore kau ana he tikanga ote Kotahitanga, ko au eki ana kua puta rawa te mahi a te Kotahitanga. Kua tae mai te tino kupu a te Kuini, kaati na te Kawanatanga o Niu Tireni,' ko te Pire Poari. Kaati rnau ra eia tangata matau, e whakahaere toou matauranga kaua tenei, mahara o koutou, e ki nei kaore be tikanga ote Kotahitanga, kia rongo mai koutou, ki oku mahara kaore ihe i te Kotahitanga, engari kei runga i a koutou i nga Rangatira, i nga tangata matau e puhaehae ana ki o koutou matauranga, ki o koutou Rangatiraunuunuhia atu o koutou mauahara, pangaia atu, tahuri whakangawaritia o koutou ngakau ka tahuri kite mahi i te Pire Poari, ko te utu tena o ta koutou mihi kia te Kuini, koi na hoki te kaha o Eruera Te Kahu, ko nga tangata e whakaingoa mai_ nei, ote Tai-Hauauru, kaore ano au i kite, i kia puta ana mahi ki waho ki era atu Hapu, ki era Iwi, kai te tomokanga tonu pea o toona Whare ana korero, koia ahau ka mahara ko te mahi pai, ma Waata Hipango, he tiaki i te "Tiupiri Taimana" he taonga nui tena, i waiho ake e to matau Matua, ki te ringa o Waata Hipango, e hoa ma, he atua he nanakia a Eruera he kahaki te haere ki nga marae o nga Iwi nunui o nga Rangatiratanga, o nga Poropititanga, ko te whea koia te kaha o te tangata, ko te korero ranei ite marae o toona Whare ake, kaore ko te kawe i te kupu ki waho te mea pai. Heoi aku kupu. Na Kawana Ropiha.
Te Hawera. Akuhata 16, 1899. Ki Te Etita o "Te Puke." E hoa te koutou, nga tangafca inahi o to tatau taonga, e hoa taia atu nga torutoru kupu nei. E hoa i tae au kite hui tuarua o Tai-porohenui i Pariroa/waahi o Patea. I tae mai a Waikato, mete Wherowhero 125 tangata, i tae mai i te powhiri a Tutange raua ko tana tamaiti Kongarangi Katitia. E rua nga ra i whakahaerea ai te korero, koia tenei nga
Take i panuitia ai e Tutange. Tuatahi. Ko Tai-porohenui. Tuarua. Kimihia te mate mete ora. Tuatoru. Ko te Kiingitanga ko te Kawanatanga. Tuawha. Ko te roropititanga, mete matauranga, mete Rangatiratanga, nga mea katoa. Huia katoatia ki roto ki a Tai-porohenui, ka mutu nei nga Take. A 1 muri ote panuitanga o nga Take nei ka tu ate Wherowhero, ka mea ae, ae, k.oi na nga taonga o nga Tupuna me o nga Matua, huia kia kotahi te Tai-Hauauru, a e whaoina ki roto ia Tai-porohenui, a, ka mutu nga kupu a te Wherowhero, ao ake te ra ka tu ano te korero, a, tu ana e rua nga kupu. Ko ta te Ivi hui o Ngaati-Ruanui, taihoa ia e mohio kite mutunga o tana kupu kia toru nga tau, kai te whakaaro aia i enei wa, e kore aia e rere totoa noa, waiho aia kia hurihuri ana i enei tau, koia nei tonu te kupu mutunga a Ngaati-Ruanui, a, no te 15, ite Mane ka tae mai a Tai-Ngakawa Te Waharoa Na Kiingi Mahuta itukumai, toona Kawana whakahaere i raro i toona Kiingitanga, heoi i tenei ra kei te whakaotioti i nga kupu a Tai-Ngakawa, me era atu Rangatira. E Pu kia ora a koe i kona me au. E hoki ana kite kainga kite Iwi, e hoa he tohe mai no te tono mai kia hoki atu ki nga Kooti Whenua. Heoi ra ete uri tau tika o Tuhourangi na ana a Hapuriri, rere tika atu na ko koe. Na to mokai aroha. T. H. Teipututu.
Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." Tenei aku kupu ruarua nei hei uta atu ki nmga ki to tatau '-Puke" mo runga i te Ture Rahui mo ie Whenua o Tuhoe i paahitia nei i te tau 1896, a kua pai nei te Iwi o Tuhoe kite whakahaere i nga tikanga o tona mana. A tenei etahi pukapuka Pitihana kua tae mai kite rohe o Tuhoe, e niea ana kia haina te Iwi ki aua Pitihana, kia paahitia te Pire Poari mo te Tai-Rawhiti anake, no reira ki toku whakaaro, e kore e tika kia pa te Ture Poari kite takiwa oTe Urewera, heoi ra katahi ano au nei ka puta ake okn mahara kia rere mai to tatau Pepa ki ahau nei. Me Waiata ahau. Taku taumata tonu e noho ai au kai te kupu korero, patu ai o rangi kia tau ki raro ra, kia eke atu au marama te titiro "Te Puke Ki Hikurangi" whakatara wai aua ai. ISumia Kereru. Ruatoki Whakataane.
Kai Iwi. E Tata Ana Ki Whanganui. Akuhata 18th 1899. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e hoa tena koe me nga kai hapai o to tatau "Puke." ma te Kaihanga ite waahi ngaro tatau e tiaki i tenei Ao. He kupu ruarua nei mau e uta atu ki runga i te "Puke" na, hei kawe atu ki Waitotara, kei reira nei ate Aoturoa Wiu nana nei te panui mo te Iwi Ngaati Apa i roto i "Te Puke Ki Hikurangi," 15 o Akuhata 1899 nama 12 tau 2 wharangi 4, e hoa e Wiu tena koe me o tatau mate, heoi te mihi e kore to panui e utua e ahau i naianei i tenei putanga o te "Puke," te take ka ata ui atu ahau ki a koe, tena nau tonu ake ranei nga korero i roto i to panui ehara ranes he tangata ke ranei a mehemea nau me unu to panui ki waho, mehemea he tangata ke- na ana tuhia kc toona ki raro o ta korua panui, no te mea i tino mohio ahau ehara i a koe enei kcrero e ki ana te kupu ko te reo no Hakopa, ko _ nga ringaringa no Ehau, he mea noku kei eke kau nga kupu kino a Ngaati Apa ki runga ia koe, waiho mo apopo. Heoi e Wiu kia ora koe, ma te Atua taua e tiaki i tenei Ao. Na to Taokete. Waaka Hakaraia.
Kakariki. Hurae 18/7/99. Ki nga kai mahi katoa o "Te PukeKi Hikurangi" tena koutou, hei whakafcaumo tenei wa i te mea e uhi ana te kanohi ote 10/hereni i te tau, waiho p-aa kia tae kite ngahuru ka tuhi ai i o reira mahi, ko tenei e te hoa e Reupena Maremare tena koe, te ngakau marama kite ora mo te tinana, ae ka tautoko au i to panui me toku Hapu katoa, no te mea ko te ora tena mo te iti, mo te Pani mo te rawa-kore, mo te penei ia au nei, kaore nei be kara hei utu Takuta Pakeha, kei nga wahi
katoa nga Takuta me nga Tohunga Maori, koi ana ano te ahuatanga, ka ora ka mate ka ora ka mate, otira i runga i te kore moni a te Turoro ka parau noatia e te Tohunga Maori kite wai rakau puruki tonu kite ora, mehemea kaore he moni kaore hoki he Takuta, me pewhea e hoki mai ai tera o tatau, mehemea Ite Turoro, kite kore e ora i tetahi Tohunga hei tetahi ka ora, pera tonu te Tohunga Pakeha. Kaati s taku Matua e Maremare hei whakatautau mo a taua nei 10- bereni kite "Puke," ko ta te Kawanatanga ia kua tu rnaro pakeke tonu, ma ana ano e whakakorikori e ki ana te Kawanatanga o Pirato, ko taku i tuhituhi kua tuhituhia, katahi ano te rnea tipua kia au ko te kai patu ko te makutu ka whakaorangia,_ ko te kai whakaora ka whakakorea. kaati mo ta taua, mo etahi kupu e korihi nei i roto i te "Puke," ara, eki nei kei nga kai tetake mate o te tangata ae pea, kei ue kai tahi matau ko aua tangata kua mate atu ra i aua kai, ahe aha rate mate katoa ai, engari me whakawhaiti kite kai kot&hi, tika atu no te mea e mate ana te tinana, me nga kahu me nga moni, ruaki atu hoki te Waka ite aroaro o te Whaereere me nga potiki ka mau te wehi, tena ko te paraoa mete huka, mete tii, ko te ora tena mo te tinana, mo te wairua kei runga, e Tama ma ia he whanuitanga ringa te ora o te tangata i tenei Ao, he pera ta koutou ite Ao nei, he mate mate, tera atu etahi kupu whakarite tona tini. Heoi e te Atua mauaakitia te Etita meona kai Tautoko katoa i raro i a ia. Na to hoa pononga iroto i te Whakapono. Urikore Ki-te-ao.
Parenako. Hurae 25, 1809. Kite Etita o "Te Puke Si Hikurangi" e lioa tena ra koutou koou hoa niahi i to tatau 4 'Puke," kia manaakitia iho koutou ete Kaumatua e noho iho nei i runga i toona Torona. heoi mo te taha kite Atua, mo te taha kite kikokiko. E hoa mau e tuku atu aku kupu hei titiro ma nga tangata o roto o te Ptohe Potae o Wairarapa, nga tohu a o tatau Tipuna ko nga huihui o Matariki kua u mai ki uta kua whetu-rangitia nga whetu, ko te marangai kua hori ake nei, ko te ate ra o nga whetu ko takuru aruru, ka panuku te kakano kite Whenua ka _ whetu-rangitia n"a whetu. Kaati ki taku titiro ake kai te huihui tonu nga whetu te huihui o Matariki, kite kii a o tatau matua ka rum nga whetu he tau kai, he tau taka ringaringa, he tauiatea i te kowhai, ka wha ka winiwini, ka wha ka wanawana, te tangi mai a te nianu nei a te totoroiere puhi kereru miromiro kai noke whakawiria. Kaati' ki taku titiro ake mo nga tohu a o tatau matua, e ahua rite ana ki to tatau ahua inaianei ki nga Tai-tamaahme e noho mai ra i nga whaitoka o koutou Whare, ko ia to koutou Kapene Hamaiwaho ka whakahau atu nei kia mahi kahu Maori koutou mo koutou, mo te ra ote Mokopuna a te Kuini. Hamaiwaho.
Turakina. Hurae 27,1899. Kite Etita 'o "Te Puke Ki Hikurangi" ara kia Purakau Maika. E hoa tena koe me tou Whare katoa tae atu hoki kite Komiti o "Te Puke Ki Hikurangi," kia ora koutou katoa, raa te Atua_ koutou e tiaki i raro i toona mana kia taea ai nga mahi me nga tikanga mete ngkau kite tutukitanga, kfte uiahi e rapua nei e koutou e nga Kau_ matua me nga Tai-tamariki, kua uru nei ki nga matauranga nunui, kaati iho ena kupu. Kia tae atu hoki aku mihi i runga ake nei, ki to tatau Kaumatua kia Tamahau Mahupuku, e koro tena koe i roto i nga ra ote hotoke kaati kia koe. E hoa e Purakau Maika he tono atu tena kia koe kia tukua mai e koe a "Te Puke Ki Hikurangi" kia rere mai hoki kite torotoro mai iaaui runga i tooku rongo ake ki etahi o matau e korero ana ko "Te Puke Ki Hikurangi" tenei ko te Ingoa anake erangona ana eau ko te tinana ki hei ahau i kite atu, ko ia ahau i tono atu -ai kia koe kia tukua mai e koe he Pepa ki aau mo te tau kotahi, hei reira utu ai e au te tekau hereni, otira kei a koe te tikanga kite tuku mai me te kore, kapa "E Puke" he toto ka kurua iho ka terete puta ake, kati nga kupu. Na Nga Mekameka Joe.
Tereinga. Akuhata 10th 1899. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e pa tena ra koe i roto i nga whakamamaetanga nui o tenei ao, kia ora koe e ora ana a Ihowa Atua o nga mano maana koe e tiaki e atawhai e manaaki e whakakahakinga mahi hei painga mote iti mote rahi heoi. E Inoi ana to pononga kia tukua mai tetahi nupepa ote Puke kia au, maku e hoatu te ora mote tau menemea e pai ana, heoi kite tae atu tena reta whakaatutia mai nga kupu e rua te pai raua ko te kaore e pai, kite pai koe kite tuku nupepa mai kia au ka hoatu e au nga moni e rite ana kito hiahia. W. H. Pehimana.
Levin August 11th 1899. Kia Purakau Maika, Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." EPa tena ra koe me to Komiti whakahaere i te taonga e tukua na e koe ki marae o nga Motu e rua nei, hei korero i nga kupu o te ao, heoi lho nga mihi. He mea atu tena kia koe kia tukua maijiooku Pepa ki Levin nei, kaati tena kupu. Ko nga hereni ma "Te Pake Ki Hikurangi" maku e tuku atu i te ra timatanga ote marama e heke iho nei. Heoi ano. Patu Ranginui.
Meremere Akuhata 9ch 1899. Kia Purakau Maika, Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." E hoa tena ra koe me to Komiti i raro ia koe, ma te Atua tatau e tiaki, kia ora koe. E hoa he mahara i puta ake i roto i tooku ngakau mo tfiu Pepa, ara mo te '•Pake" i to mea katahi au ka marama ake me tuhi atu au ki a koe, notemoa kaore ano toku takiwa i tono Pepa, o Tiupiri, mete "Puke" hoki, e ui atu ana au ki a koe mehemea e pewhea ana te tikanga mo te utu o to Pepa, kei te taenga mai p,va o to whakaatu mai, a tera pea au e mohio kite tikanga me toku takiwa hoki, kite whakauta mai koe i tenei t'eta, e pai ana, kite kore e pai ana, ko toku kainga. Meremere Potapeta Manutahi. Heoi ano, na to hoa ngaro. Tamateaiti T. Paramena.
Whirinaki Galatea. Akuhata 1/8/99. E hoa e Tawhiro Eenata tena koe me to Komiti katoa, ma to tatau Atua koutou e manaki ki nga mea hei whakakaha ia koutou kite mahi i nga mea e tika ai to tatau Aorere, ara, a "Te Puke Ki Hikurangi." He nui rawa te mihi o tooku ngakau ki nga kupu i roto i te ''Puke," ara nga kupu tohutohu mo te ahua ote uhakahaere a te tangata i te ahua mo te tinana mete ahua o nga kakahu, me nga kai hoki e kainga ana eia tangata eia tangata. e tino whakapono ana ahau ki aua tohutohu katoa, e hoa ko ahau e he Tai-Tamariki noa ahau engari kua kimihia e> au i roto i te a nui a Wi, a he nui rawa nga mea kua kite a tinana ahau i te marama mete tika, puta rawa mai nei nga kupu a te "Puke" ka rua enei rongonga oku, ki enei mea e tohutohuria nei e "Te Puke Ki Hikurangi," raua ko te a nui a Wi, e hoa kei te tino whakamihi ahau ki to tatau Aorere, mehemea he mea maro taku whakamihi penei kua kitea mai e oku hoa noho tahi, e hca kua timata ahau te whai i etahi o aua tohutohu, taku hiahia kia mau katoa ia ahau enei mea, engari no hea e taea katoatia. Tenei tetahi mea kino rawa ate Maori, kei te mau tonu hoki i naianei, mehemea i kai ano ahau i toku kainga i te ata nei, i te 7 o nga haora ka mutu haere ana ahau kite ra kainga o mea, kaore nei i tae kite 6 maero te roa o taku haerenga ka tae au, te kitenga o nga tangata o taua kainga ia au kua t?e atu ki reira, ka whakatika nga Wahine kite taka-kai, na ki taku whakaaro kei te tino kino rawa tenei mahi a te Maori. , No te mea i rite tonu to inacau kainga i te ata, kaore ano au i hiakai noa, kua tahuna mai hoki te kai ano, ki tooku whakaaro he mea pai tenei kia mahia e te Paremata, ara kia whakamutua tenei ahua tahu kai a te Maori, no te mea ite kainga o mea, kotahi ia me tana Wahine me a raua Tamariki, no runga ite auau o te haereere atu o nga tangata ki to raua kainga, ka tahu tonu taua Wahine ra i a raua kai pau noa iho, noho mate noa iho raua me nga Tamariki i muri mai. E hiahia ana ahau me whakarite he taima mo te kainga, me penei me ta te Pakeha.
Ka kai i te 7 o nga haora o te ata. 12 ... ... awatea. o ... ... ahiahi. Mehemea kite penei te ahua ote Maori tera.pea e tupu akp etnhi i ruuga i te ahua pai mete ora hoki, tera pea aku hoa e penei mai, be tangata matapiko koe e boa inahoki kua peuei to whakaaro, e hoa ma eliara i te mea be matapiko, engari be ki:jai i to ora a tinana. Te nohanga o tatau Matua kua ngaro nei kite po, ko te atawhai mete karanga Manubiri kite whare, te tukunga iho be mate mo o ratau tinana, kaore ano ratau i tino Koroua rawa ka mate, tena i mua rawa itewa i nga Tipuna tae ana kite Koroheketanga, ara kite pikonga rawatanga, no runga i te matapiko to ratau ahua, kaore rawa i penei me naianei e moumou nei i nga kai mo nga moni kite tango rama, pia, kia karangatia ai e etahi tangata, e he tino tangata tenei, ina hoki kauui rawa te rama, te pia me to wehike, ka penei atu etahi o ratau e kore ano e riro i nga ware enei mea, na te Rangatira ano i taea ai enei whakaaro, na mehemea ki te rongo nga hoa o taua tangata ite kupu whakamihi mo tera nana nei nga rama, kua waiho i roto i te whakaaro o etahi oaua Maori takoto ai, kite whiwbi aua tangata ite moni, ka karangatia e ia he hui, ka hokona be Paraoa, he Huka, he Tii, he Pata, he Tiamu, be Pureti, he Naihi, he Paoka, ka penei hcki ia kia riro tetabi karangatanga ia ahau i tenei ahua, ara, te Rangatira koia nei te kororia nui ate Maori, he Rangatira tenei Iwi kite po. Taaku tino hiahia me wbakamutu rawa tenei ahua o te Maori, te tahutahu auau i te kai ma nga tangata haere, mete noho hoki i nga wbare puni, e wbakaac ana ahau ki nga kupu tobutohu a "Te Puke Ki Hikurangi," kaati iho i konei aku kupu mania ka hoha koe ki enei ahua korero e te Aorere pono, mahaki aroha hoki. E hoa ma he kupu naku, kaua to tatau Tipuna Oaeone e tukua noatia kia haere, kaua e peneitia mete Hoiho e karangatia nei kopu kopu ka haere mai, engari me penei me te Tuna me whiu atu ano he mounu kite wai ka haere mai te Tuna, kite kore he mounu kaore rawa te Tuna e haere mai, ina karangatia noatia atu, kei rite kite Parera e mauau nei ona parirau ngoingoi noa iho i te Whenua, kua kore i rere ma runga, hei kona koutou me to tatau taonga atahua, hei wbakaohoobo i o tatau ngakau kia mataara tom.i ai. Heoi ano. Na to boa Hori Matenga. P. S. E boa aku kupu vvhakatauki mo nga Pepa kia ahau ka rua nei kaore au i tono atu kia tukua mai, engari i patai au i te utu mo te tau, heoi i tukua mai nei e koe mo e na kupu, kei penei ki etahi tangata tinihanga maku e tuku atu be Parirau mai mo te Aorere, e kore e mutu toku hiahia kite Pepa rnooku, na katahi au ka tono atu.
Te reta a Te Teira Tiakitai kia W. T. Whatakorari, he mea tuku mai e W. T. Whatakorari, kia «anuitia e te "Te Puke Ki Plikurangi," me tona whakautu hoki. Hurae 22 1899. Kia te Wkatakorari, e koro tena koe me nga mate o Mokopuna o to whanau, otira o te Iwi nui tonu kua haere atu na kite kainga tuturu, heoi te mihi. Mo to panui i kite au i roto i te Tiupiri, e ki ana koe kia whiriwhiria nga kupu marama o roto o nga panui. kua kite koe ko ta Wi Pcre te kupu pai, ko taku ko te Kotahitanga mete Tirifci, ko ta Taiawhio tetahi, ko ta Wi Pere he korero noa iho, ko te Take, kanui nga korero parau o naianei, ko te Komiti hei pupuri i te rim a miriona eka, kua pau aPorangahau me Otawhao, na Henare Tomoana tena i hoko, kua riro a Pohokura te hoko mete Wairoa me Turanga, kaore i mau i te Komiti, he pai taua kupu au, kia whiriwhiria nga kupu marama, e rua nga hui i karangatia e au ki konei hei whiriwhiri i nga kupu marama mo enei ra, kaore i kaha, ko te Take, he mauahara no nga tangata o konei, i karanga nga tangata o Porangahau, ai tae au ki reira me nga tangata o kona, a Purakau, a te Turuki, rue Kahungunu, me Nireaha, me nga tangata o Heretaunga nei, ko te Take a nga tangata o Porangahau, he patai kia whakamarama nga kai-whakatu ite Poari ite o v a, kaore i kaha kite whakamarama i te ora, ka patai kite taha turaki. ka tu a Mohi kite panui i
te Pire Poari, ka korerotia te mate, ka tu atu au, ka ki atu au kite hui, ko taku kupu, kua oti te kupu kia whakatikatikaia te Pire i tenei tau e haere mai nei, me haere nga tangata matau ki Poneke whakatikatika ai, i oti tenei kupu paahitia ana e te Tiamana, e Kahungunu, heoi ena kupu. He kupu ke tenei, he tono atu naku kia korua mete Kohea, me pooti mai koutou kia Mohi, heoi nga kupu. Na Le Teira Tiakitai.
Te Wharau Akuhata 7/99. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." Tena koe me nga kai-mahi katoa o te "Puke," kia toi-tu, kia ora tonu "Te Puke Ki Hikurangi." Kia te Teira Tiakitai, e koro tena koe. me nga aroha o te hunga mate, kia ora tonu koe, e whakamihi ana au ki o kupu e whakaatu mai nei koe ki a au, koi ana tonu te tika ko te whakaatu i nga mea he, me nga mea tika, a ma runga ma nga huihuinga me nga whiriwhiringa me nga whakaritenga ka kitea ai fce kupu tika, ka oti ano tena hei kupu tika, koi ana taku hiahia, ko to kupu e ki na koe, kite kore e kitea me haece nga tangata matau ki Poneke whakatikatika • a ; i te Pire Poari, ae, ka tika tenei kupu, kai taku Komiti hei whakaatu i te ora o te Poari, ka tukua taua Pire Poari Whenua Maori i tenei fcau kite Paremata, mo nga hoko i Porangahau, me era atu Whenua i rote i tenei tau, tera pea he hoko tawhito ena hoko, he whakaoti i aua hoko i naianei ano, te tikanga o taua kupu, kai te 13 o te whakatikatika i Papawai, kai roto hoki i te Pire a te Helena, me ata whakaoti nga hoko o mua me nga riihi, tetahi he korero noa iho pea kaore i hokona, a na nga tangata ranei kai waho o te Komiti o te TaiKawhiti ena mahi, heoi ena kupu aku. Kia Heta Matua Tuakana-mate, e hika tena koe me nga aroha o te hunga kua ngaro kite po, kua wehe atu na tena o tatau a Wi Patene, tena kai-hautu o to tatau takiwa me te Kotahitanga hoki o nga Iwi o nga Motu nei, e taea hoki ia nei te aha i nga mahi a Aitua e tango ana i te tangata kite po. Tenei ka kite iho au i o kupu i roto i te "Puke" Nama 11, Wharangi 3, e mea nei koe, me hoki mai a taua whakahaere ki roto ki to taua nei takiwa whakahaere ai, ae, koi ana te kupu tika, te kupu marama, kai te mohio ano au kite tika o tena kupu, kai roto hoki i te whakatikatika o te Pire i Papawai, kai te rarangi 1, 2, kai te Pire tetahi a te Hetana, kai te rarangi 6, 7, ma te Poari me nga Hapu e whakahaere tona takiwa, tona takiwa, ka huaina hoki he Ingoa mo to tatau nei takiwa, ko Wairarapa Nama 1. Kua kite au i nga kupu o to hui ki Porangahau nei, me etahi o nga kupu o nga huihuinga o roto o to tatau takiwa nei, ka nui te pai o nga korero kite titiro iho ngahau ana te whakaro, mehemea hoki ka paahitia te Pire Poari Whenua Maori nei, he whakauru kau ki roto, i te mea hoki kua oti ke nga tikanga i naianei, haunga hoki nga ritanga e rertke ana, ka taea ano te ata hurihuri marite. Ko taku e panui tonu nei au he whakarite i nga kupu tahito i kiia ra i mua kia kotahi nga Iwi i runga i te Motu nei, no te tau 1892 ka hui kite Waipatu, ko te tuunga tena o te Paremata tuatahi o te Kotahitanga, ka kotahi nga Iwi i runga i nga Motu e rua nei, ka haere tenei Paremata i runga i nga Iwi nei. No te tau 1896 ka tu ki Taupo ko au te Mema o tenei takiwa i tae ki reira, no taku hokinga mai ka riro mai i a maua ko te Teira Tiakitai, te Paremata o te Kotahitanga ki Wairarapa nei, e tu nei ano. Ka kite a Wi Pere i tetahi kupu pai kupu marama, katahi ka homai ki roto i taua Kotahitanga i tu nei ki Wairarapa whakaaetia ana e taua hui, na, kaati ko te mihi tenei kia te Kuini. Te whakautu mai ko te Pire Poari Whenua Maori tenei e wakahaerea nei i naianei, hei tiaki mo nga Whenua o nga Iwi Maori i runga i nga Motu e rua nei. Na konei ka haere aku kupu kia whiriwhiria kia whakatikatikaia, kia whakatoputia, kia whakakotahitia te kupu, kia paahitia tenei Pire i tenei tau ano i roto tonu i te Kotahitanga o nga Iwi o nga Motu e rua nei, ka rua a te Kuini i tuku mai ai mo Aotearoa nei, ko te Tiriti tetahi, ko te Poari te rua, ahakoa taupatupatu nga kupu i runga i nga Motu e rua nei hei aha tena, ma te tika tonu tatau e whakahoki ki to tatau Whare ake, a tera ano e hoki te la ki toona marinotaoga, kia maa kite kupu tika mo nga Iwi i runga i nga Motu e
rua nei, kia mau hoki ki nga whakahaere mo to tatau nei takiwa. Heoi aku kupu na to matua. Na Wiremu Taiepa Whatakorari.
Puketotara Oroua Piriti. Akuhata 17/99. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi." E hoa tena koe me ou hoa whakahaere i to tatau "Puke" kia ora koutou katoa, heoi te mihi. Tenei te kanohi te titiro iho nei, mete mihi iho te ngakau ki o tohutohu e haria mai nei ete "Puke" hei titiro mate kanohi, hei mahara iho ma te ngakau oia tangata, oia Iwi, oia Hapu o nga Motu e rua, ma ratau e titiro o'kupu e tohutohu nei koe, e haere nei i roto i to panui, e haria nei e te "Puke" kiia waahi, kiia waahi o nga Motu e rua nei, e kimi nei koe i te mate i te ora, me te hoki haere o te kaute o te Iwi Maori, me to kimi, he aha fce Take i tere ai te ngaro o te Iwi Maori kua hoki rawa nei te kaute o te Iwi Maori Ki raro rawa, raaku hoki e ki ake, na nga Whawhai Pakeha me nga Whawhai Maori pea i ngaro ai etahi o nga Maori, tena pea e toru e wha ranei mano tangata i mate, nui atu, iti iho ranei, notemea he nui nga Whawhai Maori kia raua whakamaori, mete Whawhai ano nga Maori kite Pakeha, na reira au i ki ake ai, na nga Whawhai i ngaro ai etah mano o nga Maori, kaati tena. Tetahi kupu aku, na te kore e whanau tamariki o etahi Wahine Maori, i kore ai e piki te kauts o te Maori, notemea he nui rawa nga Wahine Maori kaore e whanau tamariki, heoi tena kupu. Mo tetahi onga kupu a to panui e mea nei kia kimihia te Take i tere ai te ngaro ote Maori, i roto i enei tau ka hori ake nei, timata mai ite tau 53 tae mai kite tau 96 kua kore rawa iho te kaute ote Iwi Maori, kua hoki ki raro rawa, mo to kupu e tohutohu nei koe mo nga kai, e kainga nuitia ana e te Maori, he Paraawa he Huka he Tii he Tupeka be Tikareti he Waipiro he Pia, me era atu kai e kainga nuitia ana ete Maori, tautoko ana au i enei kupu e tohutohu nei koe, ae, e tika ana o tohutohu, e korero nei koe kia whakamutua te kai nui i enei kai, notemea ko tetahi take mate tenei o te Maori, he rere nui ki aua kai, e Puke hei tohutohu noa iho mau ki tenei Iwi kite Maori, e kore e whakarongo, notemea kua tupunatia ki roto i o ratou ngakau enei kai, ahakoa kore e whakarongo me tohutohu tonu koe, kaua e mangeretia ina hoki ma te whakaaroaro ka orate Pa ite hoa riri, kite kore te Pa e whakaaroarotia ka mate i te hoa riri, wai hoki me tenei kaua e whakamutua to whakaaroaro, kaati mo tohutohu mo nga Whare me nga kakahu me nga wai, me era atu mea e piri aua kite kiri ote tangata, e tika katoa ana enei tohutohu ? u kaati tenei tetahi pukapuka kei au e takoto ana he mea tuku mai i Poneke e te Popa, naana i tuku mai kite kai whakamaori ote Kooti o Pokitana na taua kai whakamaori i tuku mai ki au, ko nga korero o taua pukapuka he penei tonu me au e tohutohu nei koe, e kimi nei koe i te Take i tere ai te ngaro o te Maori. Upoko I. Te kaha ote mate kite patu ite Pakeha i nga ra o mua. Ko Ranana, te Taone nui rawa o nga Taone katoa o te Ao nei, e wha miriona nga tangata o taua Taone i naianei, e iwa tekau ma toru mano o enei tangata e mate ana ite tau kotahi. Kaati i enei kupu aku e tuhi atu, e kore e taea e au te tuhi katoa nga korero, engari ko nga Upoko taku e tuhi atu, hei titiro ma "Te Puke." Otira taihoa marire e tuhi atu e au. He kupu ke tenei naku mo nga tohunga makutu, koi na tetahi mate o te Maori kei nga tohunga makutu, me nga tohunga werongerengere, mete mate whakaporangi, koinei nga mate e buna nei ite Maori. He kupu atu naaku kia koe kia panuitia e koe, me tohutohu kia whakamutua te mahi makutu a te Maori, aca a nga tohunga, notemea kua hangaia e te Kawanatanga he Ture mo nga tohunga Maori, me whakatupato rawa nga tohunga makutu i naianei, kia whakamutua a ratau mahi kino i naianei, kite kitea ano ratau e mahi kino ana, ka whiua rawatia ratau kite Ture. Heoi ano. Hemi Warena Te Wehengaroa.
Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," e hoa tena koe, i roto o te aroha o to tatau Ariki kotahi e hora nei puta noa te Ao katoa Amine. Ana te ngahuru 10/- hereni te rere atu i te
roa ote Whenua, hei whakapakari mo riga pona o te Koroua na kia tu roa ai, hei hora haere i te pai mete ora, me.te ata noho i runga i te rangimarie puta noa ona rohe e haere ai a ia, i tukua ata tenei i te 5 o Akuhata 8/99, kite tae atu whakaatutia mai ana kua tae atu. Urikore Ki Te Ao. Kakariki.
Nga tono a nga tangata
Kua tae mai te moni a Merehira Paerau 10/- hereni, mo te Pepa mbna o tenei tau 99.
Kua tae mai te moni a Hakopa Kape o Manga whio, Brice Bay, South Westland, 10/- hereni.
Kua tae mai te moni a te Awapuni Paewai o Tahoraiti 10/- hereni.
Kua tae mai te moni a. Tamihana Wharekaka o Manakau, e 5/- hereni, kaati kaore e •whakaaetia e nga kai-whakahaere o te "Puke" te'tuku penei mai a nga tangata ite moni hei utu i te Pepa mona, engari te waiho ano i runga ano i tona Ture, 10/hereni mo te tau, kaore he haawhe tau, kaore hoki he utu 5/- hereni h te tangata, heoi.
Kua tae mai te tono ate Rangiroa o Normanaby Post Office. Ae ka tukua atu te Pepa ki a koe.
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/PUKEH18990830.2.2
Bibliographic details
Puke ki Hikurangi, Issue 13, 30 August 1899, Page 1
Word Count
18,172TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Kereitaone Akuhata 30th 1899. Waahi Tuaono O Te NGAKAU POURI. Puke ki Hikurangi, Issue 13, 30 August 1899, Page 1
Using This Item
For material published 120 or more years ago, to the best of the National Library of New Zealand's knowledge, under New Zealand law, no copyright exists in that material.
For material published fewer than 120 years ago, copyright may still exist. Please see our copyright guide for information on how you may use this title.
In both cases, the National Library of New Zealand Te Puna Mātauranga o Aotearoa acknowledges that taonga (treasures) such as this have mauri, a living spirit, that connects a physical object to the kinship group involved in its creation. As kaipupuri (holders) of this taonga, we ask that you treat it with respect and ensure that any reuse of the material is in line with the Library’s Principles for the Care and Preservation of Māori Materials – Te Mauri o te Mātauranga: Purihia, Tiakina! (revised 2018) – available on the National Library of New Zealand’s website.
Log in