TE ITINGA HAERETANGA O NGA MAORI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 13, 1 October 1861, Page 7

TE ITINGA HAERETANGA O NGA MAORI.

E ki ana, i tokomaha nga Maori i nga ra o mua i tini noa atu te tangata, kii katoa ana nga kokorutanga o nga moana, me nga awaawa o te tuawhenua; he tangata kau nga mania me nga pukepuke, a kapi ana te whenua. E tika ana pea lena ; e liiiro ana raatou ki nga kainga mahne, ki nga pa tdwinlo e luhera kau ana, ki nga kai kua whakatupuria e le otaota, ki n-a ngakinga kumaia kua riro ile raraulii. Tu ana nga pukepuke i nolioia he pa tangata ara ana nga niaioro, tuhera ana nga° rua kuniara, lena ko te tangata, keihea? Me rapu marire talon i nga take i iti haere ai nga tangaia ole moiu nei, kia ata niaunu marire ano, kia kite ai latou i tc ritencra e ora ai te tangata. E ki ana etaiii, na te Pakeba to take, na ona ritenga ke kua tae mai ki uta nei, te tangaia i patu. Kahore matou i mohio/na

te Pakeha. No naianei hoki te Pakeha, no mua noa alu te korenga o te tangaia. E noho ana te Pakeha i lona kainga, kiia ngaro noa atu te tlni ote tangata. tae rawa mai te Pakeha, kua hoki iho, kua tokoouou te tangata. No naianei koia te horonga o nga pa ? Na te Pakeha ranei i patu ? Katahi koia ka takoto kan nga kainga, ka ururualia nei nga nohoanga tangaia e te rahurahu? Huaatu, no mua ano, no nga wa i nohoia te whenua e te Maori anake, kahore ano te Pakeha i kitea noatia e ia. 1. Na, tetahi take i ngaro ai te tangata, ko nga pakanga kino o mua. He iwi pakanga hoki te Maori: tana kai, he riri; ona take riri, he maha; ara, he kanga, he makutu, he tapu, he wahine, he oneotie, he pa tuna, he hiinga mango—he take riri katoa enei. Otiia ki ta te whakatauki e rua nga take nui; "he wahine, he oneone, e ngaro ai te tangaia." Haunga ia nga take riri, ko te ngaromanga o te tangata la nialou e rapu nei. Ki la matou i rongo ai, i ngaro le tangata i te paiu Maori ano. Tena, na te aha i ngaro ai nga tangaia nona nga pa e tu nei kei Manukau, kei Waitemaia, kei Ota hiihii? E rnea ana, i kii kaioa enei ? a i te tangaia i mua. Keihea ianei e luhera kau nei, kahore he tangaia ? Na te aha i kore ai he langata mo Taranaki? Rupel e rawa ona iwi. Tukitukia rawatia e Waikaio, e Ngapuhi, e tera iwi e lera iwi. To Niu Tiraui parekura nui lioki lera. Na te aha hoki nga niano tini o Waikaio e ngaro ai? •'Tena Hongihika, nana le houlaewa, huna kautia Waikaio kite male !" Na le alia hoki nga tangaia o Kaipara i huna ? Pan kau ana hoki nga lai o tera moana nui, tere kau ana nga ngohi i roio, kahore he taugaia hei paiu; kua whakamoea ona tini ete pakanga. Na, "He koroiniko te rakau i taona ai te Moa." Koia tenei, he paiu Maori te rakau i ngaro ai le tangaia. Na, tangi ana te tangaia mo lona iwi kua ngaro i te kino, mea ana ki a matou, "Te hohoro mai kouiou i te oranga o te tangaia; mei hohoro mai te kupu o te Atua, kua ora tenei te mano o te tangata he: noho i te whenua." 2. ielahi take, ko te main kohurn tamariki. Ki ta matou i rongo ai, i nui te mahi pera i mua. Ka whanau mai he tamaroa, ka whakaorangia pea tera e nga maatua, kia ai

be tangata hapai patu; ka wiianau mai ho kotiro, ka romia. Ko tc whaca i areha ki tana tamaili ekore e kohuru; lena ko leiahi, roromi lonu iho i tana ksi ai he raiur:mi mona. Tokotoru, tokowha, tokorima, ickoono, tokowhitu, kua romia e te wahine koiahi: mei atawhaitia ana kotiro kua era pea tenei hei hoa mo etahi o nga laugata takakau, e kimi kau ana i le wahine mana, kua noho i le kainga hei whnkatupu tangata mo te ao. Oliia kua kore pea tenei mahi inaianei, kua kite nga tangata ile lie; na to Kongo Pai ratou i whakamohio kite nui o tenei he, katahi ka whakaorangia nga tamariki, ahakoa lane, ahakoa wahine. Ka pai kia ora nga tamariki, kia wbakarcrea rawatia tenei he nui. 5. Tetahi take, ko tc main puremu o nga tamahine. E mahara ana rr.atou, he kiou whakama tenei. E taea hoki tc aha ite lie ote Maori ? Kia huna koia i tenei wahi ? Ekore e taea te huna. E matau kai.oa ana nga tangata, e hohoro ana nga kotiro Maori ki tenei mahi kino ; kia hia ake ranei on a tau kua taka kite pena, kua tnoe tahae i rolo i te lokomaha o nga Maori ranei, kua rere ranei kite Pakeha. Oliia, na nga matua le he, na lo ratou tikanga moe huihui; e huri nui ana hoki ki rolo ki le whare kotahi—nga lane, nga wahine. nga taitama, nga kotiro—te tekau, te hokorua kei lo whare koiahi. I lino nui rawa tenei he i nuia i roto i nga whare puni. Kua muiu te moe whare puni, oliia kahore ano i mutu tc moe huihui —e moe nei ano, e uihae nei ano. Na. ka pa te kotiro ili ki tenei mahi kino, ka tokomaha ona lane, he mate ie iho- Ka paangia e nga maie inaha, ka ngoikore noa iho tona linana; aka lupu ake ka kaumaiua, ka marenaiia, ekore pea e what tamariki. Ko leiaiii take tenei i tokomaha ai nga pakoko i roto i nga wahine Maori. 4. Tetahi take, ko tc mamahi o nga wahine. Ta te Maori tikanga tenei onanism, e whin ana ma te wahine nga mahi taimaha, ara, te waha wahic, kai, pikau taimaha, aha, aha. Ekore e aroha te lane ki tana wahine hapu; ka whiua ano nga kawenga aimalia ki runes 1 a ia, a mate rolo ana ta:ia iamoiii, what'tuj mate ana vnnei. Tors ie ir.alsau te anuuuua kau nei ki tona whaercre mo tc ko; <> <> raaa tainariki ora ; te ma'iara ai n, turn to

take i kore ai le whanau ora mai teJahi taniaili tuo raua, ko le mamahi o lana wahine iaia e l;apu ana. He mea whakangoikore lenoi jie linana ole wahine, he take male hoki. 5. fetahi take, ko te ivhakamocnga o nna wahine hi nga lane o tona kajm ano. He :nca ano, ka moe te inalua ki le wahine o lona tamaiii kaa male; hemea ano, ko le pouaru o te mama ka moea e tana lamaili. haunga enei mahi poauau rawa, e kaha ana nga iwi kaloa ki le pupuru i ana koliro hei wahine mo ana ake tamariki. Te marenatia nga lamahine ki uga iwi keke noa alu ; ie luku i nga lama kia kimihia he hoa mona i roto i nga iwi ke noa am. Ko tetahi lake tenei i ngoikore haere ai le Maori, i tokoouou ai a raiou tamariki, ara, te marenatanga o nga huanga ki a raiou huanga. 6. Tetahi take, ke kai kino. E ki ana, i mua i pai te kai ate Maori —he kuniara, he aruhe, he polme, he maim, he kainguru, he tuna, he matailai; e mea ana ano, i katia rawa te langala i tera wa. Inaianei, kua mahue le aruhe, mete pohue, kua kore le kaingaru, kua ili haere ie manu, kua iti haere hoki te ngaki ole kuniara, kua laburi te langala ki le kaanga piro. Ka nui te kino o tena kai, kino whakaharahara. E mea ana nga mea mohio, nga raata, e rere ana tetahi wahi o te piro ki rolo ki nga loto ole tangata hei whakaiupu male lona pakarutanga mai he akiaki, he hori, he mahaki, he koiangi, he whakamaie. Kai ana nga whaerere i te mea e whakangote ana i tana tamaiti, kai ana te tamaiii i tenei piro i roto i te wain o lana whaea, kai ana hoki i ie mate. No konei i tokomaha ai nga tamariki ki le mate, ho te kino ole kai. Engari le wain kau, le robe laro, te wili, • te poaka, te hipi, te kau, mete tote hei kinaki riwai, kia tupu kaha ai nga tamariki, kia wliai kaha hoki nga tane me nga wahine. Ko telabi kai kino e kohuru ana i le Maori ko te tupeka. Eki ana nga mea mohio, he mea whakatupu mate tenei mo te langala e whakanui ana i tana kai tupeka: e whakamimiii ana hoki i nga wai o lona linana, e whakangoikore ana i lona puku, e whakakawa ana i le waha, e mea ana i nga toto kia rere nui ki runga kite mahunga pehi ai, e whaka-iwi kore ana i te linana katoa. E whakakore ana i te hapu o te wahine; ehara i te tino whakakahore, otiia e ki ana, ko te wahine e kai nui ana i tenei kai, ka ili haere tona kaha. Ehara tenei i tetahi take i mate ai te tokomaha o nga tamariki ? Titiro hoki, kai'ore

ano i kaba noa kite haere tu, kua kai le tamariki i te paipa, kua akona e te matua ki le tiki ngarahu mo tona paipa, kua momimomi haere te lamaiii. E memimomi ana i le aba? E momimomi ana ite mate mona. Re tokomaha nga tamariki kua hinga i tenei kai. 7. Tenei etahi take, ko te kino o nga whare, 0 nga kakahu, mete paru ote tinana. He take mate te maeke. Titiro ki nga whare o te Maori. He whare mahana ranei.' Ekore e tangi te hau i roto, ekore e puta te ua? Kahore he pumatao o rolo e rere ake ana i le whenua. He koliura tangata tenei tu whare. He take mate ano te kakahu kino; e ora ranei to tangata i te paraikele, he kakahu mona iteao i te po ? Ka haere ki te haere, he paraikste tona pakikau; ka haere kite malii, ko laua paraikete ano; ka lakoto kite moe, koia tera, ahakoa maku, ahakoa maroke; a angeange noa iho, pakaru noa iho, kahore he mahanaianga, kahore he aha. Me rapu koia kite take i male ai te tangata, i ngaro ai le tokomaha? Me lake male te paru o te tinana, otiia e nolio ana le Maori i roto i te paru: waiho ana te paru kia pin tonu ki tona kiri, tutaki rawa nga wahi i puia ai le vverawera me nga kino i roto. Me mahara koulou kite lake i ngaro ai le tokomaha o nga tamariki. He mea ngaro koia? Kao, e takoto kau ana, e hura ana; ko te tupeka, ko le kai kino, ko le whare kino, ko to kakahu kore, ko le paru, nga kai kohuri;. 8. Tenei telahi whakaaro, ko te he o nga mahi kite Alua. E mahara ana ma:ou ki nga iwi katoa i to'ie tonu ki le he, kihai letahi i ora ; ara, ko nga tangata i a Noa rna, ko nga tangata o Horocna o Koinora, ko nga Kanaani, ko nga tangata o Papurona, o Ninewe, o Taira, o Hairini, ko le lini noa aiu. 'fa te Atua riienga tenei, tale kai hanga, ta te Kawana ole ao katoa, ta te Kai-whakawa ole tangata, e ai ta lhaia poropiii (Upoko 60. 12j. "Te iwi hoki, me te kingitanga ekore e mahi ki a koe, ka ngaro raiou, ina, ka moti rawa aua iwi." No konei matoti ka mea nei, ka iti haere telahi iwi, na te Alua te lino take, hei ulu mo le kino, E whakangaromia ana eia te iwi e laliuri ke ana i tona kupu, ekore e rongo ki ana pononga; tena ko le iwi e rongo tonu ki a ia. e haere tonu ana i runga 1 ana lure, e whakaora ana ia i enei, hei tote mo le ao.