Te Reta.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 9, 15 July 1861, Page 8

Te Reta.

KI NGA TANGATA MAORI. E hoa ma,— Tena koutou. Me korero atu e au inaianei etahi kupu Mo nga Take o te Whawhai. —Otiia, buibuia kaioalia, koia ano tona, kei a Herai i. i. : "I ahu mai i hea koia nga pakanga me nga ngangareianga i a koulou? kahore koia i ahu mai i kona, i a koutou liiabia e whawhai ana i roto i a koutou wahi?" Ara, ko nga whawhai kaloa no te orokohanganga mai o te ao, no reira ano, no te hiahia, no te hae, no te whakakake, no te wkakapehapeha, no te ngakau kino. Ona putanga mai, he kanga, be puremu, he tahae, he kohuru, he tango whenua. Na tenei hanga nga whawhai." Otiia, ki taku whakaaro, e kore e ilka enei mea hei take whawhai; he mea nohohi hoki. Tena, ki a koutou he mea nui noa aiu; koia ahau ka mea ai, kia ata whakaaro tatou ki enei mea. i. Te Kanga. Rere ! Taku whakaaro mo te kanga; e kore e male te tangaia ite kanga. Kanga kau mai ana le tangaia ki au, e kore rawa e piri mai tona kanga ki au. Kanga kau ana le langaia ki a koe, e kore rawa e piri tona kanga ki a koe ; hoki aua ano tona kanga ki a ia, hei whakamate ano i a ia. Koia ahau ka mea ai, kaua e whawhai atu kite tangaia kanga—waiho kia kanga ana, e hoki ana ki a ia tana kanga, me nga ulu hoki, hei whakangaro ano i a ia. 2. Te Puremu. Tenei hoki taku whakaaro mo te puremu. He kino nui ano tena, otiia e niahara ana ahau, e hara i te tane anake

'le kino, na te wabine ano telahi wahi, na kouicu katoa ano tetahi wahi. Na koutou katoa ano te likanga moe huihui, huihui noa ana, moe noa iho ana. nga tane, nga wahine, nga kotiro, nga mea hoa, nga mea takakau, —moe huihui noa ana i roto i te whare koiahi, pena me nga poaka e huihui noa ana ! t'enei hoki tetahi: e pupuru noa ana koutou i o koutou wahine, e kore e wbakaritea marielia, kia marenatia iapulia ki tetahi hoa mona. Na, ko te nnuunga o tenei mahi huihui, o tenei mahi kaiponu, kola tenei, he puremu, he moe puku. Kaore, na koutou ano te he, ehara i te lane anake te he, ehara i le wahine anake, e hara i a raua anake; na koutou katoa ano, e rite tahi ana i te he. Waihoki, kaua e whawhai kau kite tangata mo tenei, no kaloa hoki te he. 5. Te Tahae Taonga. E kore e tika kia patua le tangata mo te \ahae taonga. E tika ana kia whakawakia, kia ulua tana tahae e ia: tena ko te patu, ko te whawhai, kauaka teua; he mea ili le laonga, he mea uui le tangata. 4. Te Kohuru. Engari tena, he hara nui. Ota'ia, ko sa koutou likanga whawhai nui, e he ana. It ere ! Whai kau ana koutou kite nuinga ai, me ta ratou tahuritanga mai kite whawhai ano ki a koutou,—na, katahi ka nui haere le kino: hinga ana ta tetahi, hinga ana ta tetahi; whai ana tetahi kite ulu mo ona tupapaku kua mate, whai ana tetahi kite ulu mo ona tupapaku kua mate; riri ana tetahi, riri ana telahi; maia ana tetahi, maia ana telahi; a, kore noa iho he muiunga. Ko te tangata nana te kohuru malaati, nana te lake, e ora to:m ana pea laua tangata i roto ile pa; kahoreia* mate; mate ke ana ko nga tangata hara kore ! a, tokomaba noa atu nga tangata hei ulu mo le hara o tena tangata kotahi; koia ahau ka mea ai, e kore.e tika te whawhai mo te kohuru; he mea hoki, ka mate ke, ko nga tangata ke: ko te languia ite hara, kihai i mate. 5. Te Whenua. Ko te lino take e nui ai te whawhai, koia tenei, ko te whenua. No reira te tino tupato ole langaia inaianei. Tenei taku whakaaro mo lenei. K&hore ano i aia takoto he tikanga mo te whenua. No mua ake ano nga pakanga whenua. Pana ana tetahi iwi i telahi, pana ana tetahi iwi i telahi, hinga ana nga tupapaku o tetahi, hinga ana nga tupapaku o letahi—hinga tahi ana ki taua whenua ano. Te muiunga, kihai i nmiu, kihai i mum pai, kihai i ala rile. Rokohauga mai ele Kongo Pai-e le whakapono; lahuri noa ana nga iwi kite karakia, wbakauiuin noa i te whawhai, kihai

i ata lakoto nga tikanga mo nga whenua. Heoi, karakia ana tena iwi, tena ivvi; hua noa kua pai ngatahi, kaore, kei raro te he e takolo ana, e karakia ana i runga i te papa he. Te pulanga mai ole Pakeha kite hoko whenua, na, katahi ka lupu ake le he; ka lahi ka mahara tenei ivvi, lera iwi, ki le whenua i whawhailia e ia, i hinga ai ona tupapaku i niua, na, ka rere ki le pupuru ; rere ana telahi iwi kite tuku, rere ana teiahi iwi ki le pupuru; mea kau ana leiahi, nona, mea kau ana tetahi, nona ; tohe ana letahi, lohe ana teiahi; riri ana tetahi, riri ana letahi; whawhai ana tetahi, whawhai ana tetahi; ngaro ana to tetahi, ngaro ana to tetahi;—na, ka toro haere to kino. Te mahara ratou, no to mua mahi te he, kihai i takoto te tikanga i mua i le whawhai, ekore ano hoki e lakolo inaianei. Ngaro kau ana ko le tangaia, ko te whenua e lakoto he ana,—e he tonu ana. Maumau ngangare kau, ekore e rite, koia ahau ka mea ai, kali te whawhai mo te whenua, e kpre e rite, e kore e lika. Kei le ki mai pea koutou, "Na te Rongo Pai i pokanoa mai, i te mea, kaliore ano i rite le whenua, no reira te he." Kahore. Mei kore le Rongo Pai, e kore ano hoki e rite. Tona whawhai tonu, a ngarongaro noa te tangaia. E kore rawa e rile te whenua i te whawhai. Tenei pea koutou te mea mai na, "Hua noa malou, ma te whakapono ka muia kaloa ai nga kino, ka rite katoa ai nga mea." E lika ana: mehemea ka u tonu te tangaia ki nga tikanga o tc Rongo Pai, e kore rawa e tupu le kino. 6. Tpnei hoki tetahi take whawhai, Ko te Tupato kau ki le Pakeha. Ko le wehhvehi kau ki le Pakeha. E mea ana ahau, kahore ano i lika te whakaaro o te tangata Maori ki te Pakeha. Tenei koutou te mea ana, ka tangohia kautia to kouiou oneone e te Pakeha, ka peia noatia atu koutou, ka whakangaromia rawntia koutou ele Pakeha. Na, kia rongo mai koutou. Kei ki kouiou, he Pakeha ahau, a e aroha kau ana ahau kite Pakeha ; kahore, e aroha ana hoki ahau ki a koutou. He Pakeha ano ahau, oliia, kua riro ke mai ahau ki to koutou taha, koia ahau ko mea ai, kia whakaaro mai koutou ki taku korero. Na, e mohio ana ahau k! o te Pakeha tikanga; § mohio ana ahau ki nga tikanga i haere ai raipu ki nga whenua i mua; e mohio ana hoki ahau ki nga lika-

nga i haere mai ai ratou ki tenei Motn inaianei. I mua, e haere kuare ana tc Pakcba ki nga whenua o nga iwi kuare : kuare ana nga Pakeha, kuare ai:a aim iwi nona te whenua. Kabore i tae nga kai-whakaako ki mua. Kabore i penei me tenei Moiu,—ko nga kai-whakaako ki mua, ko te Kongo Fai ki mua, muri iho, ko le Pakeha uobc wbenua. Kabore i penei i mua, haere kuare noa atu ana nga Pakeha ki aua iwi kuare, he kau ana tetahi ki to letahi reo, fie kau ana telahi kilo letahi reo. Whakariterile kau ana i tetahi wahi whenua, hei noboanga mo ratou, hua noa e noho pai nga tangata whenua : kaore, kihai roa, na, ka tahuri taua iwi kuare kite tahae i nga taonga ote Pakeha,—hua nsa pea, ekore le Pakeha e kite. A, roa rawa, e tahae ana, na, ka whakatika te Pakeha kite rapu utu. Kihai i mea kia whakamatea te nuinga, kihai i mea kia whawhai kite nuinga, luiaalu, i wh.ii lonu kite tangata nana tc hara. Kaore, ka tahuri nui mai, ka whawhai nui, ka kohuru. Heoi, ka tahuri te Pakeha kite tiaki i a ia, kite whakaora i a ia. Tobe noa ana te Pakeha, kia wkakamulua te kino, kia kaua e whawhai, tohe lonu ana taua iwi ki le kino; heoi, nui haere ana te kino, nui haere ana ano te kaba o te Pakeha;—memeha haere ana te tangata whenua, lini haere ana te Pakeha. Heoi, ka ngaro ra! E hara ite Pakeha te take ole kino; kaore, na te kuare: na te kuare o tetahi, na le kuare o telahi; na le be o tetahi ki letahi, na te he o telahi ki tetahi. 1 penei nga tangata maori o Hopataone i ngaro ai, o Pohakeue boki, me era atu whenua. EI ka hari toku ngakau mo Niic Tireni I he tikanga ke to konei! he tikanga irohio ! Tae rawa mai nei nga Pakeha, kua mohiolia to koulou reo, kua tangobia e koutou nga tikanga pai, Korero pai ana ratou ki a koutou; korero pai ana koutou ki a ralou. Whakarite pai ana ratou i telahi whenua hei noboanga mo ratou—noho pai ana. Ka pai kia haere mai ratou hei boa noho mo koulou, hei whakanui i a koulou. E kore hoki e kapi le whenua i a koutou. Hanga kau ana te Alua i te whenua hei noboanga tangaia; ki kau ana, ,s Kia wbanau, kia tini, kia kapi te whenua." E kore rawa teisei whenua e kapi i a koulou. Koia uhau ka whakaaro ai, na te Atua i luku mai nga Pakeha liei whakanui i a koutou, hei tiaki i

a koulou, hei whakarangatira i a koutou. " Nana hoki i hanga kite loto tab!, nga iwi katoa liei noho ite niata otc wheoua; nana hoki i whakariie nga taima me nga roho o nga nohoanga." Tiiiro ki Nga Mahi M. 26. Me kore nga Pakeha, o Ingarani, kua riro ke noa alu tenei Motu i nga iwi ke. Kei mea komou, ma kouiou e pupuri.—kahore, e kore e mau i a komou. Engari, na nga Pakeha—na nga Pakeha o Ingarani, i pupuri to komou whenua, i kore ai te riro i te iwi. ke. E niahara ana ano ahau ki nga he ole Pakeha, e mabara ana ano ahau ki nga he o te taagata Maori. I mabara ano ahau i mua, i te piio taenga mai o te Pakeha, i mahara ano i reira ki nga he o te Pakeha. ki nga he ote tangaia Maori. No hea hoki te iwi he kore ? Otiia, ka whakaaro ahau, ko nga he noa iho nei, e kore e kino rawa. 7. Tenei hoki tetahi take whawhai, Ko tc kaiponu i tc tangaia hara. Na ka anga letabi tangata, katabi ka tahae, ka kohuru ranei, na ka rere atu ki tona nuinga, ma tona nuinga ia e pupuru e whakaora. Na, ka riro i.a raiou tona hara, ka rcre ratou ki runga ki tona hara, na ka hara katoa ratou. Waihoki, ka whakaiika te iwi nona nga laonga, nona ranei te tangaia i kohurulia, ka lahuii ratou kite rapu utu, ka lahuri ki tona nuinga, be mea hoki kua langohia tona hara e ratou katoa. Na, katahi ka tino nui te hara! Whawhai nui ana, bißga nui ana. Na, ka lokomaha nga tangata hara kore, hei utu mo te hara ote tangata kotahi! Aue! maumau te tangata tika mo te hara o te tangata he. Engari tera i Ngapuhi, a Maketu ra, engari tena. Kohuru ana tena tangata ite Pakeha, na ko ia hei utu, ko ia anake. Whakawakia marietia ana, whakamatea marietta ana, na, ka ea tana kohuru, ka mutu te kino, ka ora nga tangaia kore hara. Koia ano tena, ko tc ukanga pai tena, ko te tikanga tika troa, kia nnte, ko te tangaia kotahi anake, nana te hara,—kia ora, ko nga tangata hara kore e noho pai ana. Kia ai he tangata hei noho i te ao nei. * * *