Mo nga Ture.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 9, 15 July 1861, Page 1

Mo nga Ture.

"KIA WHAKAKOTAHITIA TE PAKEHA ME TE MAORI."

I.—NGA TIKANGA PAKEHA.

Upoko ii. Kua kite pea etahi o nga tangata maori i nga whakariteritenga whakawa a te pakeha, i te pai hoki o ta ratou whakahaere tikanga. Me wbakaatu alu nga korero o tetahi, kia mohiotia ai e te katoa. Ite haere.iga mai o Natena o tetahi pakeha hokohoko o Akarana ki tona whare taonga i te ata, na, tae rawa mai, kua pakarti te whare: kua tomokia ete langata, a kua riro nga pu e rua i ic tahae. Whakaaroaro noa ia, na wai ranei na vai ranei lenei tahae. Na, ka mea ia, na Puta pea raua ko Wbakaca. Na, ka haere ia ki le kaumalua whakarite, ki a Te Matiu; a ka korerotia atu te rironga o ana pn e rua, me tana wbakaaro na Putu raua ko Whakana te tahae. Na ka mea a te Matiu, Kiu

hopukia mai a Pulu raua ko Whakana. A ka rupeke mai ki lona aroara a Natana ratou ko nga langala kei a raiou nei leiahi kupu ma taua tahae, mo nga langata hoki i kiia na raua te tahae. Ka poto a ratou korero, na ka mea a te Maliu : " Koia pea na raua." Me piipuru raua, kia whakawakia ina noho te komiii nui." Na, ka mea ano ia ki a Natana ratou ko era tangaia i wbai kupu mo taua tahae: "Me hoki mai koutou ina noho te komiti whakawa nui ;" a i whakaritea ano e ia nga mom e homai, kite tore letahi o ratou e haere mai. Ka taka mai laua ra, na, ka rupeke mai te lino kai whakarite wbakawa raiou ko kautnalua e (oru tekau ma ono. Nowhea ena kaumatua e torn tekau ma ono? me whakaalu am e ahau. I te timatanga o te tau ka whakaarolii'a 6 nga kai whakarite wbakawa etahi tangaia whakaaro pai, mabi pai, nga mea e tika ana bei whakarongo wbakawa; a ka luhiluhia o raiou ingoa kite pukapuka. Na ka homai e ia laua pukapuka kite Beriwhi, (ko te tangaia kei a ia nei te whakaaro mo te kupu a te komiti-whakawa, kia mahiu.) Aka taka mai tetahi o nga ra mo te komiti-wbakawa, na ka korerelia atu e ia, ete Heriwhi, etahi o aua tangaia e torn lekau ma one. Na, kahore ano i noho te komiii ole tekau ma rua, kna noho tetahi am, ara, to le rua tekau ma toru hei whakarongo i n«a korero, hei mea, '♦ He take ranei to le kupu wbakawa, kahore ranei/' Kite mea ratou, « He take ano," na ka tonoa le herehere kia komititia e te komiii o te lekau ma rua. I peneitia ano a Pulu ma, i komiuiia e te rua tekau ma loru, a ka mea ratou. "Tukua kia whakawakia." Na, ka kawea raua kite whare whakawa, aka wnakatika mai te kai tahituhi wbakawa, (te tangaia hoki e noho ana i raro iho i te lino kai whakarite whakawa,) kite korero i nga kupu whakawa mo raua: a ka mea, " E Pulu raua ko Whakana, e koreroiia ana korua, na korua i wahi te whare o Rawiri Natana i Akarana, ite poo le 20 o lenei Mei kua pahemo nei, i tahae hoki nga pu e rua i roto, nga pu hoki a Rawiri Natana. E pewhea ana koe, e Pulu ? e tika ana ranei nau, kahore ranei ?" Na, ka mea a Putu "Hehorihori." Na ka mea te kai tuimubi, "E pewhea ana koe, e Whakana' nau ranei lenei tahae, kahore ranei >" Na ka mea mai a Whakana, •' He borihori!'' Na ka tuhituhia e te kai tuhituhi whakawa .nga kupu a Putu ma ki roto ki tana 'pukapuka. ; r . •..■

I Ka tahi ka mau te kai tuhiLuhi ki elahi ' pukapuka e toru tekan ma ono, a ka tuhimhia e ia ki aua pukapuka nga ingoa o aua kaumatua e toru lekau ma ono, a ka maka e ia nga ingoa ki roto ki tetahi pouaka; ka whakaoioia, na, ka tangoliia Uikiiahitia mai, mete korero nui ite ingoa i tangoliia mai e ia, mete koranga hoki ite tangaia nona ten a ingoa kia haere mai i roto i te SG, kia noho ki tetahi wahi ke i tahaki. Pena tonu lano karanga, a rite noa te tekau ma rua. Ka oti te tekau ma rua te whakanoho, na ka whakaiika ake te kai tuhiiuhi whakawa, a'ka wliakaoati i ia tangaia i iatangata o te t2. Ko le oali tenei: "Me korero lika alu e ahau, na enei herehere te tahae, ehara ranei i a ran a. Kite pono taku korero, manaakitia mai ahau e te Atua." A ka whakahualia enei kupu e tetahi, na, ka kihitia e ia te Kawenata, hei tohu mona e vvehi ana i te Atua, i tana riri hoki, kite oali teka ia. (He kupu nui whakaharahara te oali. He kupu teka noa atu, e kore e wareware i te Atua. Kotahi ano ko ta te Atua likanga ki a Kihehai, ki a Anania ki a Hapaira, ki le langata ano hoki e anga ana kite korero teka. Ko le oati ia—he nui whakaharahara te kino ki le oati teka, ki le kihilia e ia te pukapuka i runga i te teka. He lakahi hoki lena i te Alua. No reira wehi noa iho nga pakeha, hopofaopo noa iho kite korero teka ina oati ratou i te aroaro o te kai whakarite whakawa). A fea haere mai ia langata ia langata o aua 12 kite kihi ite Kawenata, na ka tiliro mai te herehere, a ka kliea e ia tetahi, e mea ai ia, ekore pea e tika tana korero, na, ka whakakahoreia ki a ia, ka mea kia kaua laua tangaia e tukua ki roio kite 12. Kihai a Putu raua ko Whakana i whakahe ki tetahi; l whakaaro hoki he hunga lika aua -J 2. Ka polo nga 12 le whakaoaii e le kai tuhiiuhi whakawa nga kupu whakawa i koreroiia eia ki nga herehere; aka mea mai ia kia whakarongo ki nga kai whakaatu. Na, ka whakaiika ake tetahi langata mohio ki nga tikanga, hei whakapuaki i le kupu a Naiana, a te langata nana te whakawakanga, kia ala mohio ai te 12 ki le likanga o ana kupu whakawa mo nga herehere. Na, ka whakaiika a iiawiri Naiana, a ka oali, "Me whakaatu katoa e ia te pono, ko te pono anake." Na ka mea ia: "He kai hokohoko ahau no Akarana. I waiho e ahau taku whare hoko i te 20 o tenei Mei k:;a pahemo nei, i le mea ka laka te toru o nga . haora i le ahiahi; e rua nga laiau o te whare hoko, he mea ki, he mea luiaki kite luuki. Ka laka tc whiiu otc aonga ake, ka

hoki mai ahauki tana wbare; na, kaa wahia te tatau nni; i wahia mai hoki he ara iie pito o te wbare, i tangohia atu hoki te wini. Na, ka haere ahau kia TeMeti, kite katipa, ka tirotirohia te whare e maua ko Rawiri Kupa; na, ka kitea, ema nga pu kua riro. E ma nga wiki i muri iho, na, ka haere atu maua ko Te Meti kite whare o nga berehere nei. Rokohanga am eki ana te tatau. Na, ka haere mai a Wbakana, a ka mea mai, "E aha ana korua i konei?" Ka mea atu maua, "E mea ana maua kia haere ki rolo kite whare." Roa iho, na, ka kiia eia te tatau. Kotahi ano te ruma i roto, he mea nohinohi, a e rua. nga moenga i roto: na, ka rapu maua i roto i tetahi o nga moenga, a ka kitea nga pu e rua e ktcbu ana i raro i te whariki o te moenga. Na, ka mea mai .a Wbakana, kibai ia i mobio nowhca ranei. Ka tiliro iho ahau, ka mohio, naku." Na, ka whakatakotoria aua pu kite aroaro o Natana, a ka mea ia, ** Koia ano ena nga pu i tabaetia i roto i toku whare; ko aku ano hoki i kite ai i roto i te moenga." Na, ka mea mai te tino kai whakarite wbakawa ki a Ptitu raua ko Wbakana, me kahore a raua kupu ; na, ka uiuia e raua a Natana, otiia i mau tonu te kupu a Natana. Na, ka whakatika ake a Rawiri Kupa, a ka oati i te oaii ai a Rawiri Natana, ka mea "Ko ahau te kai tiaki ote toa a Natana. E mahara ana ahau ki Mei 21. E mahara ana ano ahau ki toku haerenga kite whare hoko a Natana i taku marangaianga ake i te ata. Kahore hoki oku hoa i toku haerenga atu. Rokohanga am e ahau e tuwhera ana te tatau. Na, ka tikina atu a Natana e ahau ; aka haere tahi maua ki roto; na, ka kitea etahi o nga taonga e takoto ana i raro, be mea mkeruke na te langata. I kite maua, i pokaia atu he ara na raro ite wini; i wahia mai hoki nga papa. Ko taku pouaka i wahia, a tutakina iho ano. Ko etahi polae i tangohia mai i roto i nga pouaka; a kua riro etahi pu e rua, be mea puru, i runga i te kapata. Ka mohio ano ahau ki nga pu." Na, ka whakakitea mai ki a ia nga pu e rua. "Na toku rangatira tenei pu: me tenei pu hoki, nana." Na, ka ui mai ki a Kupa tetahi o te 12, "Me kahore tetahi pu pera i bokona i mua e Natana ki tetabi tangata ?" Aka mea mai ia, "I bokona ano e maua etabi pu penei: a kei a maua ano, kei roto i te whare, etahi atu pu penei." Na, ka ui mai te tino kai whakarite wbakawa, "He nui ranei te poka i raro i te wini ? e u ranei te tangata na reira ?" A ka mea mai a Kupa, "Ae, i tika ano ahau na reira,"

Na, ka whakatika ake a Hemi Meii, a ka oaii, ka mea, "Ko ahau te Lino kaiipa o Akarana. E maliara ana ano ahau ki loku haerenga kite whare toa o Natanu i Mei 21, ite ata. I kite ahau, kua pokaia be ara na le pakitara o te whare, i tapahia alu hoki nga papa. E rua puiu e rua nga inihi te roa o te poka ; kotahi tekau ma waru inihi- te whanui; he ili te wini, e wha nga karaihe; i tangohia rawatia te wini. E rua nga wiki i muri iho ka haere maaa ko Nalana kite whare o nga herehere nei, o Puiu raua ko Whakana, ite ahiahi; i mohio hoki ahau ki tena whare, i moliio kei reira aua tangata e noho ana. Na, ka mea ahau ki tela hi o nga kaiipa, kia tikina atu a Whakana. Te haerenga mai o Whakana, ka mea atu abau kia tnkua ahau ki roto. Kihai ia i pai wawe. Hoa iho, ka kiia e ia te tatau ; na, ka timata ahau le rapu. E rua nga moenga i roto i le whare. Ko tetahi he mea nui, ko tetahi he mea nohinohi. I kiiea e ahau nga pu e rua i raro iho i te moenga nohinohi, i buna hoki i raro i nga kakahu ote moenga. Kotahi ano te ruma ole whare ; kotahi tekau ma wha putu le roa, e waru nga putu te whauui." Na, ka whakaaturia mai nga pu, a ka mea ia, " Ko nga pu ena i kiiea e ahau i te moenga. Ka mea mai a Whakana, kahore ia e mohio ki aua pu. Na, ka hopukia ia e abau. Muri iho, ka mea ahau kia hopukia a Putu." Na, ka uiuia mai a Meii e nga herehere, otiia kihai i taka tetahi o ana kupu. Na, ka mea mai te lino kai whakarite whakawa, "E Hemi Meii, na te aha koe i mohio ai, no nga herehere nei "laua whare?" A ka mea atu ia, "I reira tala hoki toku whare. E tino mohio ana ahau, ko le whare lena i noho ai nga herehere nei; i kite ahau i a raua e tomotomo ana ki reira. Kahore hoki he wiki i hapa o toku haereerenga i le laha o tera whare." Heoi ano ta nga kai whakaalu i te bara o nga herehere. Na, ka mea te tino kai whakarite whakawa ki a Putu, "Kahore ranei o tangata hei koreuo i tetahi kupu whakuqra mou?" A ka mea mai ia, "Kahore." I penei mai ano te tino kai whakarite whakawa ki a Whakana. A ka mea mai a Whakana, "Kotahi ano toku tangata ko Hori Niumana." Na, ka whakatika a Hori Niumana, a ka oali, ka mea, "He kai raahi ahau no Akarana. E toru aku wiki i noho ai ahau ki a Pulu raua ko Whakana i to raua whare. E rua nga moenga ite ruma; i moe tahi maua ko Whakana i le moenga nui, a hatre noa ahau."

Na, ka whakatika ano te kai whakapuaki i nga kupu a Rawiri Natana kite lekau ma rua. Ko lana taki lenei: "E boa ma, he ouon aku kupu ki a koulou ; be mea hoki, ka kke nei kontou i nga tangata nana i tahae nga pu nei. Kua rongo nei koulou kite oati a Natana raua ko te kai liaki o lana loa; ko nga pu enei i tahaelia i roto i te whare; kua tirobia e raua nga pu, a e tino moliio ana, ko aua pu ano enei. Na, nowhea enei pu nei ? Kua rongo nei koulou ki tc oati a HemiMeti, kua kitea e ia i te whare o nga herehere nei; a e mea ana a Naiana, i reira ano ia ite kitenga. I kitea nga pu hoki ki whea? ki raro iho i nga kakahu moenga. Na te aha i hnna ai ki reira ? kei kitea e te langata. E pena ana ano ranei nga tangata ki a ratou pu ? Nowhea tatou i kite ai ite langata e huna ana i tana pu i raro i le moenga? Ki laku whakaaro, ma tenei e kitea ai na enei tangaia te tahae: kite kahore i lahaeiia e raua tokorua, i tahaelia e leiahi o raua." Na, ka mea te kai whakarite whakawa ki a Putu, *« Kahore ranei au kupu ki te 12?" Na, ka mea a Pulu, "Nakuano aku pu, he mea boko ki laku moni." Ka nmtu ana korero, ka mea alu a Whakana, "E kore ahau e mohio ki ena pu; kahore hoki i kitea ki tokti moenga. Kua oali nei a Hori Niumana, ehara u>na i toku moenga i kitea ai nga pu ; noku hoki le moenga rahi, no Putu te mea liohinohi." Ka lahi ka mea te tino kai wbakarite wbakawa kite lekau nsa rua, *■ Ele lekau ma rua, kua oali nei a Rawiri Naiana raua ko Hemi Meli, i kitea enei pu ki le whare o enei herehere; a kua oli ano a Rawiri Naiana raua ko Rawiri Eupa, ko nga pu enei i tahaelia i roto i le whare o Rawiri Natana. Ko le mea tenei hei whakaaro ma koulou : kua ata whakakitea mai ranei, na enei here here nei te tahae. Na, ko le ilkanga tenei o te ture: kite mea ka taliaetia telahi taonga, a ekore e taro i muri iho ka kitea ki telahi tangata; a ekore e tikangatia nga kupu ate langata i kilea nei laua laonga ki a ia, na, ka kiia nana ano i tahae. Oliia, me aia whakaaro ano e koulou nga mea i lahaeiia. E kore hoki e rile nga taonga kaioa, te mau roa. Ki le ngaro tetahi uioni hiriwa, a, tekau nga ra i muri iho ka kitea ki tetahi tangata, ekore e tika te mea na laua tangaia i lahae. No le mea hoki he mea whiiiwhili noa, ekore e takolo roa ki tetahi tangaia. Tena ano ia eiahi taonga e kore e penaiia, engari e mau rea ana kite tangata ;no te mea ekore aua taonga e whakaaria mai kia hokona ioa tahaelia. kei oho te langata, kei mohio. Na, ite tahaetanga o enei pu, no le

rua o nga wiki i muri iho, ka kitea ki ic whare o nga herehere nei. " Teneiano hoki telahi mca hei whakaaro ma kouiou, ko le ahua o te tangata e whakapaea ana. I pehea ia ki aim laonga i lahaeiia ra ? I wbakakitea nuitia ranei e ia, a peratia me nga mea a le tangaia e mohio laua ehara i le mea tahae? I rite ranei lana mahi ki ia te langala e mohio ana he mea tahae? I huna e ia tana mea kei kitea lana tahaetanga. "Kite rite a koutou whakaaro, ko le wbare tahae tenei; na, me ala whakaaro ano- kontou, na raua tokorua le tahae, na telahi ranei o raua." Na, ka koreroiia e te kai whakarile whakawa nga kupu a nga kai whakaat'i, a Rawiri Natana, a Rawiri Kupa, ratou ko Hemi Meti, ko Hori Niumana. I luhituhia katoatia hoki a ratou kupu ki telahi pukapuka. • Ko tale Pakeba tikanga hoki tenei, te tubituhi i nga korero o te whakawakanga. Kite whakatika ake letahi kai whakaatu i roto i te whare o te komiti whakawa, na, ka tuhiiuhia ana kupu e te kai whakarile whakawa. kia aia maharalia ai nga kupu e le kai whakarile wbakawa ratou ko le 12 ; a, ki le rnau leiahi o aua kupu i muri iho he korero leka, na, ka whiua laua kai whakaam leka. Koia i ata luhituhia ai nga kupu o maiou. Ka mutu nga korero a te t>no kai whakarite whakawa kite 12, na ka whakatika ake te kai tuhituhi whakawa, a ka mea atu kite 12, "Eboa ma, whakaarohia le tikanga o tenei whakawakanga." Na, ka haere te 12 ki letahi ruma, ko ratou anake, kite korerorero, kite hurihuri i nga kupu i rongo ai ratou. A ka whakaturia tetahi kalipa kite latau, kei korero mai tetahi tangaia ki a ralou. Kihai i laro, ka hoki mai le 12 ki lewhare whakawa, a ka ui mai le kai mhiuihi whakawa, " Kua rite ranei a koutou whakaaro ?" A ka mea mai tetahi i whakarilea e ralou hei kai korero, "Ae." Na, ka mea mai le kai tuhituhi whakawa, "Ki ta koutou whakaaro, na Pulu ranei lenei lahae, ehara ranei i a ia?" Na, ka mea mai te kai korero, " Nana ano te tahae." Na, ka tuhiiuhia e le kai tuhituhi whakawa le kupu a te 12. Na, ka mea mai ano te kai tuhiiuhi whakawa, "Ki ta koutou whakaaro, na Whakana ranei tenei lahae, ehara ranei i a ia ?" A, ka mea mai te kai korero, " Ehara i a ia." Na, ka tuhiiuhia e te kai tuhituhi whakawa te kupu a le 12.

No, ka mea te tino kai whnkarile wbakawa kia tuku a Whakana ; kia puritia hoki a Piuu, kia kawea mai hoki apopo ina nobo le komiti. I te aonga ake, ka mea te tino kai wbakarite wliakawa kia kawea mai a Pulu ki tona aroaro. Na, ka mea te kai lubitubi wbakawa, " E Pulu, e pehea ana koe, kei whakapakia mai ki a koe le whiu i whakaritea e te lino kai wbakarile whakawa ?" A kabore ana kupu. Na, ka mea te tino kai whakarite wbakawa, " Kia kawea ia ki tetahi wheuua ke, ki ta te Rawana e wbakarite ai: a kia whiiu nga tan e puritia ai ia ki reira." Ko ta te Pakeba tikanga tenei, ina hara tetabi tangata. Ka mau, na, ka wliiua : a, kore ake he rapunga utu i muii iho.— Na te Matini, Tino Kai-Whakaica, 1846,