TARANAKI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume I, Issue 6, 1 June 1861, Page 7

TARANAKI.

Tenei pea te tokomaha o nga tangata Maori e hiahia ana kite whakaroneo korero i Taranaki, mo te pakanga i reira. mete whakamutunga hoki ote whawhai ki taua whenua. Koia tenei. No te 5 o Pepuere, ka haere ake etalu Rangatira o Waikato ki a te Kawana, hei tonu atu ki a ia kia houhia ai te rongo; e ki ana, e matapopore ana ratou ki tenei, kei nui haere te mate i roto i te ivvi. Ko nga rangatira i haere mai, koia enei:—ko Aihepene Kailiau, ko Tamati Ngapora, ko Ihaka Takaanini, ko Te Mokena, ko Patara Tomaioha, ko iiihari. Na, ka tahuri a Aihepene, ka tuohu ia i tona matenga ki waenganui i ona ringaringa; he tohu maori hoki tenei, mo tona ngakau rongo: eki ana hoki ia, mana e kamvhau a Waikato, kia whakamutua te riri. I reira ano hoki, i taua komiti, a Taraia no Hauraki, a Eruera Patuone raua ko Hone Rnpiha no iNgapuhi, me ilohepa Tamaihengia no Ngatitoa. Ka mea atu nga Rangatira o Waikato, kite whakaaetia ete Kawana te rongo mau, ka tonoa atu e ratou aTe Mokena

'ki.ii haere ki Taranaki liei whakahoki i o ratou tangata kua tae atu hei hoa mo Wirernu Kingi. I reira hoki ka homai e ratou tetahi pukapuka hei whakaatu atu i o ratou whakaaro ki a te Kawana. Ka ki atu a te Kawana ki a ratou, e pai ana ano ia kite houwhanga rongo ; otira kia tino pumau rawa te papa e whakaritea ai tena mea. Ko nga tikanga a ratou, e korerotia ana, ekore rawa e tangohia, no tc mea hoki ekore e tae ki te putake e mau tonu ai te rongo o te iwi. E ki atu ana a te Kawana ki a ratou, ko Waikato, kua pokanoa te haere ki Taranaki, a kua mau pii i reira, ahakoa kahore he take whawhai: kua maringi i a ratou te toto i reira, kua tukino kua muru i nga taonga, a hei whakamutunga rawatanga mo tenei kino katoa, ka kiia nei ma ratou ake ano nga tikanga e houwhia ai te rongo. Na, ka mea atu ate Kawana, ko te tino tikanga o ana korero katoa mo te rongo mau, koia tenei, ko te whakarongo tonu a te tangata kite Ture Pakeha: otira, ekore e ahei te whakarite i nga tikanga i taua korerotanga, no te mea hoki ekore e taea e n»a Rangatira o Waikato e noho nei, te whakaae, mo nga tangata katoa o te iwi, e ngaro atu ana. Ka mea atu hoki, ko nga iwi katoa kua hapai kino ki a te Kuini ka whakawakia takitahitia: ka whai ritenga ano mo Wiremu Kingi ratou ko Ngatiawa—he ritenga ano mo Waikato—a he ritenga ke mo Taranaki raua ko Ngatiruanui, no te mea hoki na ratou i patu i kohuru i nga Pakeha me nga tamariki e noho noa iho ana: otiva, ekore e whakairi ki Waikato enei kohuru. Na, ka ki rawa atu a te Kawana, e haere ana ia hei tirotiro i a Tamati Waka ratou ko nga Rangatira o Ngapuhi; a ko ratou ara nga tangata o taua whare komiti, me hoki atu kite korerorero ki a ratou tamariki, kia tino rite ai nga tikanga, e tukua mai ki a ia, a tana hokinga mai. A, no taua rangi ano, rere atu ana a te Kawana ki Peiwhairangi: a, ko Tamati

Ngapora raua ko Aihepene Kaikau, i haere atu ki Waikato. Kihai taro, ka haere atu a Wiremu Tamehana ki Taranaki: i tika atu na uta. Tona taenga ki reira, ka tono atu ia kite tino Rangatira Hoia, kia purutia te whawhai mo nga ra e toru, kia puta ai tßna kupu ki nga tangata Maori o te ope, kia houhia te rongo. No te 11 o Maehe tenei. Na, whakaaetia ana taua takiwa e te Rangatira Hoia: otira, kaliore ona ahatanga, kahore he tikanga-kupu i puta ake i nga tangata; na reira, ka timata ano te whawhai i te wha o nga ra. No te 18, kua tae atu a te Hekeretari Maori ki Waitara, i haere atu i Akarana, he mea tono na te Kawana kia rere atu ia hei whakarongo ki nga korero o te whawhai. Na, turia ana te korero e Waikato, raua ko Ngatiawa, ara, o te hunga kua mau patu ki a te Kuini; a, ka nui rawa te hiahia a nga iwi nei, kia mau ai te rongo. Te taenga atu a Te Makarini ki Waitara, ka tuhituhia tana pukapuka ki a Wiremu Tamehana, e ki atu ana, ku a tonoa mai ia e te Kawana, kia haere mai, kia korero tahi raua. Ka mea mai a Tamehana, engari pea a Te Waionaha, he kainga pai, hei korerotanga. Heoti, ka haere atu a Te Makarini ki reira, ratou ko ona hoa Pakeha, me nga Rangatira Maori, i haere tahi i a ia, i Akarana. Kotahi pea te rau (takitahi) o Waikato i taua whakaminenga. Na, ka timataia te korero e Tamehana: i hokihoki atu ia ki ana kupu kite tino Rangatira Hoia, ara, ki nga tikanga kahore ano i whakaaetia. E ki ana, keoi ano te take o te whawhai, ko te whenua i Waitara; aka mea ano, erangi rate whakaminenga mai o tetahi runanga rangatira, i te mea, kahore ano i timata te whawhai: a ka mea hoki, ekore nga Maori e tino rnoliio ki nga tikanga a te Kawanatemga. Na, hei whakaon: tunga

mo tana korero, ka tukua atu e Tamohana te tikanga ki a Kawana. Kei runga ko Te Makarini: ka ki atu ia ki a Tamehana, he mea pai ra kia puta ake tana whakaaro mo te rongo mau, ki te mea ka tino whakapumautia taua tikanga :ka pai hoki ate Kawana kite wharongo ki ona whakaaro. Ka korero atu ia i nga tikanga mo te whakakotahitanga o nga tangata, ara, o te Maori raua ko te Pakeha: he ahakoa, e korero teka ana nga Pakeha horihori, kia ahatia atu ? tenei ano te hiahia a nga Pakeha o te Kuini, kia whakaorangia nga Maori., a kia waiho tonu ratou hei tangata mo te ao: ko te hiahia pono tenei ote tokomaha o nga Pakeha, ahakoa tangata-whenua, kei Ingarani ranei. Fe mea tika rawa hoki kia ata whakaarohia nga he katoa e raruraru ai nga Pakeha, me nga Maori o tenei motu, mete whakahoretanga hoki o I ena raruraru. Ekore e meinga ete Kawanatanga, kia takahia noatia iho, nga ritenga pai o nga Rangatira; otira, ko ratou aho kei takahi ite mana o nga I tangata kaha kore, i a ratou e mahi nei. Ko te hiahia o te Kawanatanga, koia tenei, kia kotahi tonu te tikanga mete ture, mo nga tangata katoa. Kahore ano i purua te karanga a te tangata ki Waitara, ahakoa, na Wiremu Kingi ranei, na tetahi atu ranei: kua ki atu nei hoki ki a ia, kia tika te karanga. Otira, kihai tika. Hamama kau ana te waha, kei a ia anake.te kaha mete mana e tena whenua katoa, te whakaaro ai ia kite mana mete kaha o era atu tangata: ko te he ano tenei. Heoi ano ra. Na, ka meatia e te Makarini, ma Tamehana e tuhituhi kite pukapuka, nga mate katoa e tangi ai te Maori, kia tirohia ra ete Kawana, a, kite mea e pono ana, kia whakakahoretia iho. Na, ko te whakahokinga mai a Tamehana, ka mea, kahore ano i takoto noa i

te Kawanatanga, tetahi ritenga 1110 nga mea penei. E ki ana hold, he tangata i kuware te Maori, a ma te Kawana ratou ko nga Pakeha mohio e rapurapu, e whakatikatika i nga he katoa e tupu ana i roto i a tatou. Me i pera te wawahi o nga whenua Maori, me to te Pakeha, ka tika koa, ekore e tupu te raruraru: tena ko tenei, he ritenga ke to te Maori mo te tuku whenua, a ekore e mohio wawe ki ta te Pakeha tikanga. Ka ki atu a te Makatini, e tika ana tena, ko te tikanga pupuru whenua a te tangata Maori, kua kapi katoa i te raruraru. Otira, e taea aria ano te whakawatea. Me whakamutu rawa te tikanga takatakahi, mete ngangare tonu mo te mana ote whenua; ame whakaae katoa ki tetahi ritenga—wawahi i nga whenua ki ia hapu, ki iahapu,kia tika ai te pupupu i roto i nga tau e haere ake nei. Heci ano te mea e taea.ai tenei mahi nui, ko te ngakau tahi o nga iwi katoa kite Kawanatanga, kia mahi tahi ai raua i tetahi tikanga mo katoa. A, ka mea atu a te Makarini, ka nui rawa te hiahia a te Kawana, mo tetahi tikanga penei kia whakaritea. Na, ka mutu tana, ka tu a Rihari ki runga, ka mea, e tika ana pea, ko te whenua tetahi take o te pakanga; otira me tohe ano ia ki a ratou —inaianei ano — kia pehia iho te tikanga kingi-maori, kia whakahokia atu nga taonga i tangohia i runga i te whawhai, a kia tukua rawatia atu nga kai kohuru i nga Pakeha noho noa iho. Kei runga ko Epiha ; e mea ana, heoi ano o te pakanga, ko te whenua i Waitara ; ehara i te ritenga kingi-maori. Engari kia motuhia te whakaaronga o enei mea ; ko Waitara ki mua, a muri iho ko te ritenga kingi. Eki ana, ko te kaha i rere atu ai ia ki runga ki taua whawhai, koia tenei, ko te ture kua oti noa atu i a ratou te whakatakoto, ara, kia whakamutua rawatia e te Maori te hoko whenua.

Ka mutu tena, ko Tapihana: ekore ia e whakaae kite korero a Rihari—ko nga patunga tamariki, ehara i te mea kohuru, he uru-maranga kau— a kite tohe ate Kawanatanga kia pehia ki raro te tikanga kingi-maori, e pai ana, ekore e mutumutu i a ia tana whawhai. Na, ka utua tenei e te Makarini, ka karanga atu ki a Tapihana, kia mohio ia, na tana pokanoa ki runga kite whenua o te tangata ke, na tana hikaka, kua nui haere te raruraru. Me he mea, i waiho ma te tangata whenua e whakarite, kua oti noa atu. Heoi ano nga korero o taua komiti. Muri iho, ka tono atu ate Makarini ki a Wiremu Tamihana, kia haere tahi i a ia ki Akarana, kia kite ra i a Kawana (ko nga tangata ia, me noho tonu i Taranaki): otira, kihai whakaae te tokomaha ki tenei. A, ite ata ka hoki mai a Tamihana ma ki Waikato, i na uta; a hokihoki katoa ana nga hapu ki o ratou kainga. Heoti. No te 21 o Maehe, ka turia te korero e Ngatiawa : ko Wiremu Kingi, koWikitoa, ko Hapurona, ko Arapata, ko Rewi, nga tino kai korero. Ka toru pea rau tangata (300) kia taua runanga. Na, ko te tino take ote korero, pena ano me ta Waikato, mo te rongo mau, ara, kia houhia e te Kawana, te rongo ki a ratou. A, ko te kupu whakaoti o taua komiti, koia tenei, ko Ngatiawa, me noho marire ratou i Mataitawa—ko te whawhai me purutia e te tino Rangatira Hoia, i taua takiwa—a ko te Makarini, me hoki mai ia ki Akarana, hei kawe korero ki a Kawana. Ame tohe ano ia, kia haere atu a te Kawana ki Waitara, kei reira whakatakotoria ai nga tikanga, hei otinga mo te whawhai. Na, ka pakaru te runanga i runga i tena kupu, a ka hoki tonu mai a te Makarini, kia rongo rate Kawana i nga korero. Muri tata iho, ka eke a te Kawana, ratou ko ana hoa Rangatira, kite mans-

wao, ki a Wikitoria: ka rere ki Taranaki, a ka u ki reira i te 27 o Maehe. Ko nga korero, i taia e matou i tera Niupepa, koia nga kupu i whakaaetia e Hapurona ratou ko ana hoa, i mau ai te rongo a te Kawana ki a ratou. Tena, ko Wiremu Kingi te Rangitake, ahakoa nana ano te tino karanga kia houhia ai te rongo—kihai tena tangata i noho kia kite i a te Kawana, otira, tahuti ana ia ki Waikato.