Nga mahi o te Runanga ki Kohimarama.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume VII, Issue 15, 3 August 1860, Page 1

Nga mahi o te Runanga ki Kohimarama.

(He roanga no tera Karere.)

Manei, Hurae 23, 1860. Ka oti te tuwhatuwha haere nga pukapuka tuarua a te Kawana ki nga rangatira o te Runanga, na kei runga ko te Makarini, ka mea: E nga rangaiira o te Runanga nei, ka oti te taba ki nga korero o nga ra kua palmre nei; ki taku whakaaro me tahuri talon kite whakaaro i nga kupu o te pukapuka a te Kawana mo te roherohe i nga whenua o ia hapu oia hapu. E mea ana hoki etahi ki te hoki ki o ratou kainga koia an i mea ai me korero lenei inaianei, kaua e mku atu kia roa. Ko nga lino korero enei, ko nga korero ole pukapuka luarua o te Kawana, ko etalii lu korero me waiho kia takoto ano inaianei. Kei te matau kouiou, ko te whenua le take i lupu ai le tini ongakuraruraru iroloia koutuii. He he nui kei roto i nga likanga Maori mo lenei mea mo te whenua; kite mea ka haere tetahi tangaia ki le roherohe i lana wahi ka

riri etahi ka taupaiupatu. He mea ala whakaaro naku. e kite ana an e kukume a<ia telahi, e kukume ana tetahi. He likanga pai he tikanga marama ta te Kawana e mea nei kia whakaiakotoria be likanga; ma konei hoki ka kore ai te fere o tetahi tangaia ki runga ki la tetahi ala pihi. Kei te ngaro to kouiou nuinga: ekore e pai kia ohorere to koutou whakaaetanga ki tenei likanga, engari kia hoki ki o koutou kainga me ala whakaaro me aia burihuri ka tahikaahu mai te whakaae ranei, te whakahe rauei, katika. Kei whakaae noa koutou- inaianei, ka boki atu ki le kainga, ka pula te kupu launu ote iwi. Tenei tetahi kupu whakahe kua puta i etahi o koutou mo te likanga hoko wbenua. Eki ana he iti no te ulu, he larapene mo te eka, ka hokona anoe le Kawanatanga ka tahi ka nui le ulu, ka tae ki le rua pauna. E tika ana ano tenei, o;ira ka waibo te wbenua kia takolo noa ana, kaliore orta hua; ka riro i le Kawanaianga ka rurilia, ka lahi ka nieinga he vvhenua. Ko enei moni e riro ana ite Kawanaianga e utua ana ki nga kai hanga i nga pereli, ki nga kai mahi i nga rori, kia pai ai le ara hei kawenga i nga hua otaua whenua ki nga Taone hokohoko ai. E kore ahau e buna i a kouiou, ko nga whenua e riro mai ana i le kawanatanga, e kake ana te ulu, ina hokona am ano. Kahore i buna tenei kupu e ahau i a koutou ian e hoko whenua ana. Te mea i kake ai te ulu e marama ana. E mobio ana kouiou, e nui rawa alu ana te ulu mo nga whenua e lakoto ana i waenga taone, e iii ana mo nga whenua e lakoto noa ana i waenga koraha; ta te mea, ka nohoia ka mahia e te Pakeha, katabi ka kiia he whenua, ka kake hoki le ulu. Waihoki, e mohio ana hoki koutou ma te mau uka o te taonga o te whenua ranei, ma reira ana keka ahuarekaai ki leiangaia. Ka lukua a kouiou whenua ki a le Kuini, ka hokona aiu ano e te Kuini ki ana tangata, a akoa Pakeha Maori ranei, heoi anS, ka kite ra on ka takoto marama nga take, kaah, ratouka wha. ngoi ki temahi, kite whakapa.ne W henua; na konei i tupu ai nga wah. kahore nei he kurauraru. Oiiia kite lakoto kuraruraru te whenua kahore i ma-i-ama nga take e kore e ahuwhenua te tangata ka mau tonu tona abua maori-kahore fit hT. ri! 3 Gte langala ' kahore he l kabore he kavvanatanga, ka wehi tonu te tannoa ibo! UfU * tG lahae ' aka rawako " e Tamihana Te Rauparaha, (Ngalitoa,) Otatti. h kore e tmo matauria e tatou nga ti-

kanga a nga Pakeba; otira e mea ana taku whakaaro me whakaae nga tangata ki tenei mea lika. Ko te huarabi tenei hei oranga mo nga langata Maori.' Mete Tiriti ano hoki oWaiiangi e tikaana. Hei whakakolabi enei i nga Pakeha i nga Maori. Kei mea tatou na Ngapuhi anake te Tiriti o Waitangi. E marama ana nga tikanga ote Pakeba, Me apiti enei tikanga kia rongo nga tangata o Waikato ki tetahi taha o to te Pakeba tikanga e kumea ana e ahau inaianei. Me boki tatou ki o tatou kainga, ka korero ki tona hapu ki tona hapu mo tona whenua, kia buia mai te tikanga kia kotahi. Heoi ano te mea e berea nei te Maori ko nga be e puta ana ite whenua. Kahore e whakapono te tuakana kite teina. Ma tatou e wbiriwbiri he tikanga mo tenei mea. Me whakama te ngakau, me kawe ki runga ki nga tikanga ote Pakeba, kia kaha ai ta tatou mahi. Me waibo tatou hei whakahaere i nga tikanga pai. Kei whakaaro nga tuakana Pakeha, e pau ana i a tatou a ratou moni; na tatou lain te moni, koia i mea ai taku whakaaro ma talon tetahi taha o te Kawananga ma te Pakeba tetahi. Na konei i mea ai taku whakaaro me lino whakau tenei runanga; ka mate tatou koo tatou uri hei hapai i euei tikanga. Me nga whakahuanga ano boki ki nga kura mo nga tamariki Maori e tikaana; koia i tino marama ai toku ngakau. Ka tahi pea kanobo te Maori ki roto ki o te Pakeha tikanga. He korero tenei mo te wehewehenga o nga whenua. E koreroiia ana kotahi te he o nga Karauna Karali bemaumau i nga moni. E kore pea e nui te dtu. E mea ana au me pehea ranei be tikanga ; otira ma te Kawana ano e kimi mai be Maori he Pakeha hei tiaki i aua whenua. Ka koa toku ngakau ki tenei mea. Abakoa kotahi te kurupae oto te Pakeha tikanga kua ekengia, e pai ana. I ahua pouri i te taenga mai o te Rcngo-pai; ko tenei kua marama. Mehemea ehe ana taku korero utua mai e koutou. Koia au i mea ai e whakarangatira ana nga tuakana Pakeha i a tatou, ara, ko nga Rangaiira Maori kua wbakaturia hei kai whakawa, her kai whakahaere tikanga. Mo te whenua tenei korero. Ka nui te tauiohe inaianei mo nga o nga whenua. Ka riri korua ko "to boa ki to korua paenga, ka kawea mai kia kimihia e te runanga nei; ka kitea ka tika ki a koe, ka pana te mea he. Koia au i mea ai e marama ana ahau ki tenei tikanga. Ko te runanga tenei bei whakamarania i o tatou tikanga.

Malene Te Whiwhi, (Ngaiiloa,) Olaki: Kaliore he kupu ma malou. kahore he rerenga ketanga ; ahakoakua male ki le po nga tangata i whakaaelia ai te Tirili o Wailangi e tiakina ana nga kupu ole Maori. Ka rua lekau lau ka tahi ka luwhera te kupu kia I kolahi tatou ka meinga ko nga mea kaloa I kia riro mai ki a lalou. Heoi ano ko te i luwheralanga tiiatahi lenei; ko laku tenei c | pai ai. E hari ana ahau mo lenei mea mo te runanga. Ko la lalou mahi me niahi lonu i rolo i nga lau. lia lau k,i karanga te Kawana ki a tatou kia haere mai ki le runanga. Kaua talou e liliro ki nga he ote Kawana; heoi ano ki an ko te whakau anake. Kua puaki nui nga kupu; ekore an e mea maku e whakaoli; waihoma ia rangatira ma ia rangatira tona whakaaro e whakapuaki. Winiala Pekamu Tohi Te Ururangi, (iVgaliwhakaue,) Maketu: E nga rangatira o tenei runanga, e likaana le kupu a le Makarini, me hoki ia langata ia langata ki lona kainga kite mahi i tona pihi ano. Ko tahi tonu te kupu mo talou iuaianei ko te whakakoiahi anake, Ko le whenua, kali le kupu kite whsnua, ko te mate nui lona o tenei motu; kia lae ki le kainga ma ia langata ma ia tangata ano e hanga tona whenua. penei ekore epa te mate. Maku ano e hanga toku whenua. Kia kotahi te Ariki, kia kolahi ai whakaaro; kolahi le Kuini, kotahi te Kawana. Ka ki mai na koe me hoki kite kainga mahi ai, e lika ana. Engari ko te tumuaki moku ko te Kawana, ko te Kawana anake. Kia tapolo ahau ki roto kite runanga Pakeha kia tika taku mahi; ko te whakaaro o te runanga Pakeha e rere ke ana. Kia whakapumaulia e koe laku lapokoranga kia kolahi ano korerotanga. Tukihaumene, (Ngatiwliakaue,) Maketu : E kore au e lipokapoka; ko te Kuini anake, ko te Kawana onake. Kua puia laku kupu', pehia ana laku kupu. Hei aha ma lalou le kino ole whenua? Kia pai le whakaaro kei rcre mai te kupu ke. Paora Tuhaere, (Ngatiwhalua,) Orakei : Tenei laku ki a koulou, he kupu mo le Tiriti ki Wailangi, mo te kawenata e korerotia nei. I limataia te whakakolahitanga ki tena mete rironga ano hoki o te mana o lene'i moiu ki raro kite maru ole Kuini, me nga likanga ano hoki mo le whenua i limata mai

i reira. Kahore au i rongo i whakaritea ki reira te lorupene mete hikipenemo te eka. lnaianei, e le Makarini, he iwi hokowhenua ahau; ka rua lekau aku tan e hoko whenua ana. Na kia mahara mai koe kahore auo he tan e tautohelohe ana; kahore ano ia-he pihi i tuaruatia ana hckonga; kahore tenei mahi i a matou. Na ki ta matou tikanga ka oli te piihi te whakarile mo te hoko; ka aia komi'itia, ka wliakaaelia kaioalia e nga langata e pa ana ki laua whenua, ka tahi ka hokoria ki a koulon. Engari ka poka ke mai le langata ke ki runga kilo matou whenua., ka la hi ka Uuitohea ara ka ala whakaritea marieiia. Tenei hoki te kupu. E mea ana le Kawana kia wehea nga whenua. E lika ana ki le wehea ki nga langata non:i le whenua. E kore au e pai kia wahi lokii whenua mo nga langata whenua kore. Engari kite kahore ona whenua, me hoko mai e ia ki au he pihi whenua mona. E lika ana le kupu a le Kawana me komiii nga kainga raruraru koia nei hoki taku kupu i lera koreroianga oku, me la ki le nupepa ana oli te ruri, kia kiiea ai te tika te he ranei o laua pihi. Kite kitea ehe ana, ma elahi iwi keatue komiii taua whenua; kite khoa noku le whenua, he pono noku ano; ka kiiea na le tulua, me tuku ano ki a ia. Mete Kingi, ''Ngapoulama,) Whangdnui: Ka rua wiki o lenci huihui, e haereake ana kite loru. Kahore ano pea korua i mohio ki nga ia o tenei runanga, e pupuri nei i a malou ki konei. Kei pouri koe, ete Kawana, ki taku kuaretanga i runga i o whakaaro. No oku lupuna iho le kuware, tae noa mai ki au. No o lupuna te mohio, tae iho ki a koe. Nan i mohio te whamii oto rangi, nau i mohio le hohonu o te moana. Ko o mohiolanga tcna. Kana koe e mea kia hohoro loku mohio, kahore au e mohio wawe. Kahore au i kura i loku ilinga. Kei te mea korua, e Ma, kahore tenei runanga i mohio ki a korua korero. Ko to korua whakaaro tuarua, hei Whanganui. Tamihana Rualapu, (Ngalikahungunu,) Turanga: Kei le rapu loon tenei. Kei le kaiuga l(i nuinga hei whakaiika mo nga korero, hoi aha ranei; ina hoki a le'Peka, me ana lamariki e kite ana l;e iwi mii ina-

tou. Ile luatahi ka tae mai te Mini la ki to matou kainga, ka ala whakarangona murietia nga tikanga o te whakapono ka kawhautia te ripeneta, ka lain ka mobiotia he tika, he he. Ko le tangata i porangi kite iriiri kihai i roa kua taka kite he: rue i wailio kia ala tuiuki, engari lena, maro lonu te tu. Koia ano lenei e maharahara nei ahau ki lenei tikanga, me hoatu ki le nuinga kia aia whakarangona e raiou. Ko tatou he mea kohikohi mai ete Kawana. Ka tahi laku hnibuinga ki le Kawana, kia le Makarini. Tenei au lenoho korero kore ana. Irimana, (Ngatiporou.) Turanga: He pera ano laku. Ko taku korero ki a kouton he korero lara. Ko eiahi o nga kanmatua mo te riri anake, tokorna nga mea kihai i pai, ko Tapui ko Kaiaia. Ta raua i pai ai ko le oranga mo te tangata. Ka haere atu le tangata ki le aroaro o Tapui ka mea atu, Korero ra i te korero o te toa. Ka mau ia ki te tukari ka mea, *' Whakarongo e nga tainariki. He tini nga rakau e karohia ana; kotahi ano rakau e kore e taea te karo—werohia kite whenua kotahi mano kete ite iau kolahi; ka werohia ano, erua mano kete i te tau kotahi. Ko taku kupu lenei, mania te kai hoi oranga mo o koutou tinana: kia pai te noho, kei kore koutou." Ka tae mai nga Mihanere mete Kongo-pai ka mea kia whakarerea te kino kia ora nga wairua, kia pai te noho i te whenua. I a ratou ano e kauwhan ana, ka mau matou, koiahi mano kite iriiringa; ka mau ano, erua mano ki le hapa; te lukunga mai e rua mano kite whakapakanga; ka polo matou i a ratou palu. Ka kitea he ara mo matou. Ka lukua o matou tamuiki ki le kura; ka lukua mai ko le Miniialanga. E rile ana a Kaiaia ki nga Minila: ko Tapui ki a Kawana. Ma te tangata mohio katahi ka pau nga kupu o Kawana. Ekore au e mea ka toaio au ki le Kuiiii: kia kite ara au ka tahi au ka lomo. Hapurona Tohikura, (Ngatiapa,) Rangitikei: Kabore au i mohio ki era Kawana: ka whakaurua ko Kawana Kerei ko koe e Te Makarini, ka tahi toku ngakau ka mohio, ka mau ki taku ngakau nga ture o te Pakeha; ka rongo ahan kite luku whenua, ki le run

whenua, kite mahi pereli. Inaianei ko tenei ka whakarite tonu matou i nga main o le Kawana. Na te lure i whakamutu te kino, koia tenei e noho lahi nei matou i Kohimarama, e whakarongo nei ki enei likanga mo nga whenua. E pai ana rae hoki ia tangata ki tona iwi korero ai. Ko korua nga kaiwhakapuaki tikanga, kia kura haere korua, kia tohe korua kite Kawana ki le kura tonu i a matou. Ko te hui e haere ake nei hei Whanganui, hei nga ra i tua atu i te Kirihimete. Hori Wheiuki, Maraetai:-He aha ra i peneitia ai he tikanga mo o tatou whenua? Titiro mai, e matau ana ahau ki te wahia le whenua ka whiwni te rangalira, ko ahau ko le lulua, ka kore noa iho. Ka mea te tangata whai mana, Noku katoa le whenua, tapapa ana ki runga kite whenua. Ka kotahi, ka rua, ka toru Kawana, he aha te whakaakona ai tenei tikanga i aua ra? Ko tenei kia rua pea tekau tau ka rite, ka kore ranei. E mea ana eiahi o koutou he oneone te take o te kino ki nga wahi katoa, ki au tera ano era lake: kei mea koutou be oneone anake te take. Kite takoto tenei likanga ka mea koutou ki nga mea iti, Haere aiu; ka whakaaro koutou ki nga maunga teitei, kahore e whakaaro mai ki a matou, kahore e mahara kite manaaki ite pani, ite pouaru. Kua timata lenei kura, e kura. Te Keene, (Ngatiwhatua.) Orakoi: E hoa ma, kia rongo mai koutou. Heoi ano te mohiotia nei e te runanga nei ko le tomo atu ki a te Kuini, kia te Kawana. E mea ma, ko a latou korero e awhio ana i waho, kahore i eke pu ki runga ki nga kupu a te Kawana, ka rua nei pukapuka. E mea ana ahau kihai enei pukapuka i oti i a taiou. Ko te pukapuka tenei a te Kawana i haere mai ai ia ki konei korero ai e mau nei i taku ringa. Muri iho ka mea tatou kia houhia te rongo a te Kawana raua ko Wiremu Te Rangitake. Na tatou tenei i tono kia houhia. Na, e puranga nei nga mapi me nga pukapuka tuku o Taranaki. No konei au i mea ai e awhio ana a tatou korero i waho, kabore i eke ki runga ki nga korero a Kawana; ina hoki ka

puta mai r.enei pukapuka. Ko laku wahi lenei e rapti nei ko nga pukapuka e torn kahore i oti. Mei kore te laenga mai oto Katipa, kin oti ite Paraire. I mea ahau kia mania i to Taranaki, mahue noa iho; tera ke ia ta koulou nei likanga te rere ke ra. Ko te mutiiDga lenei o te korero. Ka karangatia mo apop'j ka korero ano.

Turei, Hurae 24, 1860. Timataria ana e Te Makarini te korero: he ruarua ana kupu ;ka lono ia kite runanga kia wliakaarohia e ratou te'tuarua mete uiaioru o nga pukapuka a te Kawana ; a kia whakina nuilia o ratou whakaaro mo runga mo nga korero o aua pukapuka. Te Rira Porulu, (Ngatiawa,) Poneke: Whakarongo mai ete runanga ! I Poneke au e no'io ana. Ka rongo auki te pere ote Kawana, e mea ana kia'haere mai au kite teratanga a Kawana i ana taonga. Na kua lae mai au, kua kite au ite teratanga. Na konei au i kite ai i te he o te tera Maori. Na, kahore he korero ke atu maku. Heoiiano ka mutu. [Ka mea atu a Te Makarini ki a Te Rira kia whai ano ia i ana korero o tera ra.J TeUira: Na, ko te whenua—kia rongo mai koe. Ko etahi e pakeke aua, ko etalii e ngawari ana. Kahore aku wahi hei korerotanga maku. Hohepa: E Rira, whakamaramaiia mai tau kupu ki a Te Makarini. Te Rira : Kahore a teMao.i korero i rite kia kotahi te whakaaro. Tamihana Te Rauparaha: Kahore ranei he korero mo Taranaki? Te Rira : Kahore he kupu maku ki reira. Engari me korero koulou. Wiremu TamehanaTe Neke, (Ngaliawa,) Waikanae: Whakarongo mai e nga Pakeha ! Whakarongo mai hoki ete runanga ! Kia whakahokia e au te panuiianga a Te Makarini, i panuitia i te Taete o lenei \viki ka pahure nei, mo te whakaaeianga a Te Awe, a Wiremu Kingi, a VVi Tikao, i Waitara, kia hokona ki le Pakeha. Na ka he au i konei. Kahore au i rongo ki lenei whakaaeianga kia hokona a Waiiara. E mohio ana au kite haerenga o Wiremu Kingi, o Mohi Tohiroa, o Tuarau, ki Aropaoa—ko Tore le kaipuke i haere alu ai ratou i Kapuli. Ka noho matou ko Toheroa, ko Tuainane, ko Te Matoa, i Tahoramorea, i te aroaro o Te Rangihaea.ta raua ko Te Rauparaha. He aha ranei te panuitia ai eWi

Kingi raua ko Te Awe i la raua whakaaetanga mo Waitara, kia rongo etahi rangatira o Waitara e noho ana ki Waikanae? Kahore aui rongo itena whakaaetanga a rana- Heoi te mea i rongo ai au, ko la Wairaweke, engari tera i rongo au. Ko te tuarua o nga mea i rongo ai au ko ta Potatau. Te tautohe a Wi Kingi raua ko Kati ki Peowhairangi, i rongo hoki au ki lena. Ko te robenga o Kawana Piliroi, e karangatia ana e Te Makarini, i rongo ano au ki tena-—ko Te Taniwha ki raro, ko Ngamotu ki runga. Engari ko tena kupu i mea na, ko nga ulu o Wan tara i wahia, ki Waitara leiahi wahi, ki Kaputi letahi, kahore au i rongo t lena. [Ka mea le kupu a Te Makarini i konei, Kahore au i mea, i wahia ki Waitara telahi wahi o nga utu, engari ki Ngamotu.] Heoiano te tahua taonga i kite ai au, te tohatohanga ki Waikanae na Kapene Rori, mo Waikanae ia ra. xMehemea i whakaae a Wiremu Kingi raua ko Te Awe, te mahara ai ia ki tana whakaaetanga kia hokona a Waitara—he aha ra ia i mt>a ai kia boki ia ki Waitara? Na tana matua, na Reretawhangawhanga, te kupu kia hoki mai ia ki Waiiara. Na, mate stu ia, ora ake ko Wiremu Kingi. Muri iho ka haere matou ki Poneke, ka runanga i te aroai'o o Kawana Kerei. Ko le lake i haere ai matou ki reira, ko Waikanae kia hokona ki a ia. Na, ka karanga mai a Kawana Kerei ki a Wiremu Kingi, " Homai a Waitara ki au." Kahore ia i whakaae. Ka tuarua uiai hoki la Kawana Kerei ki a Wiremu Kingi, «•' Homai a Waitara"—kahore hoki i whakaae, ka ki atu ia, "Ko Waiiara ki au, ko Waikanae ki a koe"—kahore raua i whakaae ki ta tetahi ki ta tetahi. Na. kahore a Wiremu Kingi i whakaae kia hokona a Waiiara. Na, ko te tuarua tenei, ko te haerenga mai o Kawana Kerei ki Taranaki i runga i le tima, ratou ra ko Wiremu Kingi, ko Te Puni ma. Na ka tautohe ano raua i reira, kahore a Kawana Kerei i whakaae ki la Wiremu Kingi, kahore ano hoki a Wiremu Kingi i whakaae ki tana. Engari ano te rohenga a Kawana Pitiroi, e marama ana tena. E ma nga mea kihai i ata marama ; ara, ko te tuatahi, ko te whakaaetanga a Wiremu Kingi aTe Awe i Aropaoa; ko te tuarua lenei ko te wahanga o nga ulu. Kahore au i rongo ki enei e rua. Na, ko te hokonga a Potatau, me ui atu au ki a, kouiou mo tera. I ahu mai lenei ture i Ingarani ranei, i hea ranei? ara, kia ulua nga tupapaku i male ki runga kite whenaa o letahi tangata >. No Ingarani ranei. tenei lure, no hea ranei? No te Kawenaia ranei o Wuita-

ngi, nohea ranei tend ture? Heoti ancTera korero. Ka rere an inaianei ki runga i nga korero harnuhamu a Te Makarini, mo nga lotara e kua nei nana anake (na To Teira). E mara;ma ana aliau ki lena. Ko Tokahuruuuru te 'foiara—le tangata ko Poiuo-kino. 1 paea ; ano ki tana rnaara, no konei ia i mea ai nona nga loiara o Waiiara: no te mea i paea Ui le paenga o lana maara. Mehemea i paea ki le maara o retain am langaia, e kore e kiia nona. Ko tenei e kiia m.ii nei bei njjaki kumara, nei ngaki laro au mana. No Wai- ; tara tonu au, kuhcre au i kiie. I wlianau an J ki Waiiara. I Whakarongo mai ete run.anga nei! Koiahi : tonu laku i kite ai, ko te kai hapainga mo I Ropoama, ka moe i te mokopima a Ruuaki- | lua. He piliarau le kai i maliia. Naku ano ! teiahi lahaolaua kai, ara, naku i main. Taku !pa ko Papanui. Ehara i a ia anake nga j piliarau i maliia, i kiia ai na Te Teira anake I nga piliarau i roto o Waiiara. Kaore: i a ia, i au, i a Wiremti Kingi—i a ia (i aTe Teira)a runga alu, i a Wirenui Kins?i a raro mai. A Wirenui Kingi pa. ko Pupukura, ko Te Una, ko Te Kaliikaiea; na e niohio ana au ki lana (ko ta Te Teira) pa, lto Te I Wbarariki. I Mo runga i tena i kiia mai na i peia a l Enoka e Ropoama i runga i laua whe.iua : e i niohio ana ahau ki lena. Jin waka ano I tona, he waka ano lo teiahi. Tona waka ko i Kapakapanui, lokuwaka ko Te Rangaiai^a. I mohioau ki tera, ko te haerenga ki le laua ' i riro mai ai a Pakawera rauako Wharepuni; i ko te ingoa e whakaliualia ana, ko Nsaiiiuj alio, e niohio ana au ki lena. Ko le Take o ilena ingoa ko Tuahopere. Ona uri ko Te | Whataiwi ma; tona uri ko Karewaiaranui; 'la Karewaiaranui ko Manuwhiri (ara, ko Palukakariki , kei roio ia i a Wiremu Ktn«-i e pnpuri ana. Ko Nopera boki, kei laua wain-kei roto ano ia i a Wiremu Kin«H e i pupuri ana. Mini iho i a Tuahopere ko°Te . Hoem; oua uri ko Hone Tuhaia. ko Wiremu l Koihua, ko Epiha Poiha -ki runga ano i taua pilu whenua. Muringa iho ko Kurukuru; I la Kurukuru ko Te Aim; m Te Aim ko Mai rama; lana ko an etu am nei. Muringa iho |ko Urumoairaka; lana ko Paremaori-; lana Iko Huiiwuenua. Ko le lake lena o lena ingoa o Ngaiiiuaho. Heoii ano, ka mom I aku korero i konei.

HorotnonaToremi, (Ngaliraukawa.)Olaki: E Te Mnkarini, whakarongo marire mai koe ki aku korero. E te runanga hoki, whakarongo mai kouiou ! Ka whakalika au kite korero a le Kawana. Na, kia rongo mai kouiou ! No Ngatiioa tena whenua, ka pokanoa a Ngaiiawa kite hoko i Aropaoa. Ko Manawaiu—na NgaLiraukawa tena whenua i hoko. Ka kite aTe Kauparaha ka mansae ia ki oua oneone e hokona ana e nga iwi pokanoa. Ka mea ia kia rere ki hea? Na ka whili ia ki VVairau. Ka kite nga Pafceha ka rere ki runga ki nga whenua i hokona e Ngaiiawa, ka rere nga Pakeha ki runga i a Te Kauparaha, hopungia ake e Te Paraha, na, ka male te Pakeha. Te kilenga o te Pakeha i le he, ara, tona kilenga no Te Paraha ano lenei oneone, na whakamuiua ana, takoio ana ite aio. Na ka riro a Manawaiu le hoko—i a Hukiki nga uiu. Ka rere a Paora Taikapurua, apiiilia ana ko te whenua, ko nga taonga. Ko te tuarua tenei. Ka kaiponuhia le whenua, ka takoto, na, ka tae mai ko Te Peina, ka tono kia hoaiu te whenua, na kahore i niarere i a Paora. Apititia ko nga laonga mete whenua, ka mau. Ka talii ka pula mai ko Kawana Kerei, ka mea mai, Keihea he lakotoranga mo nga taonga a le Pakeha? Ka la hi au ka lango ki Lena e nohuia e Mulu, ka lahi ka oli: ka ora. Muri iho ka tae mai ko Kawana Paraone, ka liiiro ki nga laonga ote Pakeha: kua ngaro (ara, kua huna i ngu whenua i hoatu ra). Ko te wahi ano i toe me hoko pai. Kua riro a Poneke te hoko e Ngaiiawa: ka lain ka hokona koTaranaki, UoMokau te rohe; na To Peina i whakahoki mai ki Parininihi, ki Te Taniwha te rohe: na reira au i mea ai na Ngaiiawa i hoko ana oneone kite Pakeha. Ka kiie a Polaiau, na ka hoko ko ana whenua ano. Ko le rohe a Polaiau, kei Piraunui t<* mulunga. He aha rate pai kia rere am ki nga whenua kua hokona atu, ka rere ki le lango mai auo? Ka mulu lera. Ko le whim lenei o nga lau i hoki mai ai : maua ko Matene i Kotorua i a Te Mete, i te ' whakakoiahi i nga iwi ki runga kite Kawa- ! naianga. Hehokinga tenei ki laiporoheuui. Ka luhia mai nga pukapuka a Tat a:iaki. a Ngai'nuanui ki a matoa —ki ati, ki a Matene, ki a Tamihana, ki a ilukiki, ki a Uori Te. A'.uiua, otira ki a malou katoa, uia haere am ki Taiporohenui. Ka huihuf, ki taku whakaaro, e i ima rau nga iangala.i Na, ka wiiakahuatia te mala hei hinganga mo le Piikehi —ua Te Ngahuru (Tamaii Wire.nu) i w ti-kt-hua—" Raima ano ho atu niuu, kj i?. viw. n^i uiaunga e tu ki Tuwa-tawbili: uiain am

tapangorengore ki Hauraki, e rima ka ao te rangi, e waru ka ao te ra." I kiia ko te mala tena e hinga ai te Pakeha. Na, ka uiohio au, kua takoto te tikanga a Taranaki. Ka tomo maua ki roto kite whare. Ka whakalika mai ko Paratene Te Kopara, ko te patiti, he mea whakawiri te kakau, rere ke te mala, rere ke te kakau. Kaore i penei mete whakanohoanga o nga toki; he mea whakairo te kakau. Ka whakaaria mai te toki,kamea, Whakarongo mai e Ngaiitoa, e Ngaliraukawa, e Wanganui, e ia iwi e ia iwi,koOkurukuru lenei. Na ka takolo ki a Hori (Te Anaua). Muri ibo ka kawea mai taua toki ka takoto ki a matou. Ka whakatika a Matene—•• He aha a Okurukuru?" Ka karanga mai, He wbenua, na malou i hoko atu kite Pakeha, he tiki atu tenei, he tango mai ano. Ka mea a Matene, " I utua koia taua whenua?" Ka whakaae mai, "Ae." Ka karanga atu a Matene, "Ka he: me waibo am tena ki a latou whanaunga Pakeha. Engari he wbeuua kahore ano i hokona, ki reira koe nohoai." Ka whakatika hoki ko au—"E hoa ma, ka he: e hoki mai koutou ki nga wahi kahore ano i hokona. Whakahokia to toki." Na, ka whiua kite takiwa. Ka tahi au ka mea, Ka he Taranaki. Ka whakatika au i la te Kawana tikanga. Ka tahi ano laku kupu, ra 'enei kuri, ka takolo. Na, i muri tonu i taua hui, ko SVaiaua, muri iho ko Katalore, muri iho ko te whawhai ki alhaia, muri iho ko te pakanga a Te Teira raua ko Wi Kingi. Na, ka mate te Pakeha. Ka ngangau i runga ito raua wbenua. Heoti ano aku korero i whakaaro ai. ManiheraTe Ngaloro. (Ngatiawa,) Poneke: E hoa ma, ko laku tenei i whakaaro ai. Kote kino kua takoto iniua, ko te pai tenei. Me tiliro ra koutou kite tikanga o taku kupu, no mua te kino, no naianei te pai. Nana ka he a Wiremu Kingi, nana anake tana he. Mehemea ka he te tikanga o Parete, kei a ia ano te he. E hoa ma, e kino ana te kino. E mea ana ahau me whakamutu. Kei te whakapai atu taiou ki a latou korero—kei te patu mai te Pakeha. Kia rongo mai ra koutou ki taku kupu. Mehemea kei te be a Wiremu Kingi, ka liaere katoa nga tangata kite patu i a ia. Ko taku tenei i pai ai, me whakamutu te kino, ara, te wbawhai. Ki mulu taku korero.

' Hukiki, (Ngatiraukawa,) Otaki: Na, e Te Makarini, whakarongo mai! Ka lika nga korero o Tamihana Kua whakaaeiia ano i mua ko te Pakeha hei tuakana mo matou mo le Maori. Ka whakaaro Te Wharepouri raua ko Te Puni kia tukua a Poneke. Mun ibo ka kitea kei Waikanae. Tangohia ana ko nga pu ko nga paura. Muri iho ka lukua Manawatu. He mea runanga e matou: e toru ratio matou i laua runanga. Ka mea te runanga ko au hei kai tuku i laua whenua. Na ka haere au ki Poneke; ka kite au i a Wairaweke. Karanga mai ana tera, E hia au epai ai? Ka karanga atu. He mea nga pauna, na, ka riro mai nga moni. Ka karanga ano ia, Heahatauepaiai? Ka kiatuau. He pu; na ka tango au kite pu. He aba ano tau e pai ai ? Ka karanga atu au, He paraikete. Ka riro mai. Ka karanga alu au, Homai ano. Kahore i whakaae mai. Na, ka men an, " Hanga he wharemoou taonga. E kore ou taonga e riro. Kia rite mo nga rau erua ka tahi ka riro te whenua." Ka hoki a Wairaweke. Na ka murua e etahi langala nga taonga nei, ka riro i a ralou. No muri ka tae mai a Kawana Kerei: tae mai ana ki Otaki. Na, takoto ana te kupu a Kawana Kerei mo le tini o nga mea. Ka takoto i reira le tikanga mo Manawatu. Whakaae katoa ana nga langata kite tikanga a Kawana Kerei. Ka whakapuaki ano au i reira i taku kupu ote tualahi. Ka whakaaro au ki nga paraikete ki nga pu i riro i nga tangata. Otira i whakai ilea ano i reira, na takoto pai ana. Na, kia korero au inaianei i taku korero mo Taranaki. Ka boko aTe Teira i tona whenua, ka takoto ko te parawai hei tohu. Kahore a Wi Kingi i rere ki taua tamana tango ai, baere ana ia. E kore au e kaha te ki atu, Whakamutua te whawhai. Ma le Kuini e ki mai ki a Kawana, Whakamutua te whawhai —ahakoa he, whakamutua—ka tahi ano ka tika. Ka inutu aku korero i konei. Pirikawau, (Ngalitoa,) Akarana: E te runanga nei! E mea nei te kupu aTe Rauparaha, ki a Te Rauparaha te wkakaaro, ki a Ngatiraukawa. Na, ki aTe Pehi te whakaaro, ki a Ngatiawa. Na e mea ana au, e te hui nei, ki au anake nga mea a Te Rauparaha. Naku taku mea: ki au te whakaaro, no te mea, ko ahau lonu nei te hoiho i whakawaha ai aTe Rauparaha- ki Kapiti. Na, ko Ngatiraukawa kaore au e mohio.

Te Ao-o-te-Rangi, (Tainui,) Waikato: E boa ma, he korero whenua takn—mo nga he o nga iwi Maori. E puta Uka ana a koutou korero ki a Te R.mparaha ki a Te Waka. Ko taku lenei i pai ai kin atawhai tatou ki te Pakeha, he aiawhai hoki ta raiou ki a talon.

Inaianei he korero wheuua lenei. E mea ma, kia ki ata an ki a kouiou ki le Pakeha. Xahore au i karanga ki a Te Makarini, liomai letalri kapa ki au ino te whenua mo Taranakh. Na Te Waka i kawe aTe Kauparaha ki runga ki Kapiii. Rere ana Te hauparaha, whaia ana e Poiatau. Ko te haerenga tikaianga aTe Ilauparaha. Waihoki ko te korero mo Te Rangitake, e haere tika ana te korero. Mei ata korerotia eTe Makarini raua ko Kawana, penei ka ata kirnibia le he oTe Rangitake. E mea ana an, ka mate a Te Rangitake i ahau e noho nei. E to haere ana te tikanga o Te Rangiiake i nga whenua o nga Pakeha. Taku korero ki a koe, e Ma: e penei ana toku whakaaro—otira kua rongo koe ki taku korero. Ko Waikato—ko Waikato—e noho pai ana: kahore ano i paru noa te ringa o Waikato ! Kahore ano i poke noa le ringa o Waikaio! Tdea noatia te toru, te wha o nga Kawana, kahore ano i poke noa! E Ma, e noho pai ana, kahore ana mahi—taea noaiia inaianei, kahore ana main'! Koia ahau ka mea ai kia atawhai ki nga Maori—kia aiawhai mai ra kouiou. E lama, kia penei te whakaaro Uka o te tangaia me toku. koe ln-i laonga moku, a ngaro noa toku tinana ! Mau e poke mai ki runga i ahau, ka liiaha ; maku e peke ki runga i a ko.", taua tana. E kore koe e waiho kia whakangaromia ele Maori. Ka pai Waikato i nga ra e haere ake. nei. Ko le rakau i kite ai taua he mea whakatu noa na le Maori —kahore ona ritenga. Ko laka ra tcnei: me aiawhai koe le Pakeha ki au, me aiawhai au ki a koe. Ko taku aiawhai tenei ki nga Pakeha. Ko lenei kua rawe lenei iwi ki ahau, kua rawe! Ka pai au, e Ma, ka pai au ki a ratou! Ko leiahi wahi am: e kore aa e tahae i tona whakaaro. E kore au e tahae i te whakaaro <> Waikato: ma Waikato tana whakaaro; maku, hei taku whakaaro ano, ka puaki atu nei ki a koe. Ko tenei, e Ma, kia pai to whakaiupuiupu i nga tarutaru i roio i to kaari kia pai, me au e whaivatupu ana i taku kaari. Me korero koirou, nga rangatira Pakeha, ki nga Pake|ha tutua. Me korero, ta te mea kei reira te he. Kei reira, c Ma, le he, kei nga Pakeha tutua—haunga i a kouiou, i nga rangatira, e marama ana. Inaianei me main ki a ratou ki nga Pakeha tutua. E koro, kia pai te

whakaiupu ite kaari! Kia pai te whin i nga hipi! Kia pai te whakahaere kei korara i ie kuri haere kino, baere lahae. Waihoki ko lenei, me ata whakatupu e koe ngs» hua, kia lunu ai ha tangata mou, kia tupu ai-hoki he Pakeha moku. Ma ie lika ote whakaaro ka lika ai. Ko te whakamuiunga lenei o aku torero ki a koe - ko apopo ano au le whakatika. Kia rongo mai ko-, ka pakaru iau te whare o Kawana, kia ata korero au ki a ia, me ia ki au. Tußihaumene, Rotorua: Ka talii ka rongo toku taringa i te kupu. Kahore i kitea alu ko mea te mea, ko te Kuini ko te Kawana maku. I whakaluria te Kingi hei aha? Mehernea i ahu mai ite Kuini te likanga, ka lika. M i penei te kupu a 10 Kuini ~" EKawana, haere ki Niu Tirani, whakaturia he Kingi," penei, k;i lika. Kahore au e noka he walii ke. E maiakilaki ana an ki lana inahi ki la Waikato. Mo konei laku waiata. {Ka whakahua i tana waiaia.) He waiata lenei maku ki le Kuini kite Kawana. Hei aha mau enei kupu? E mea ana koe ka pai a Waikato? E kore au e mea e pai a Waikato akuanei kite Pakeha. Ki laku. hei 10 te Kuini kakahu anake maku. Ka mum taku. TohiTe Ururangi, (Ngatiwhakaue,) Roiorua:— [Ka whakahua i tana waiata ] Kahore aku wahanga ke, he karapiti lakn. Ka korerolia e koutou te whenua, kahore aku kupu mo tena. Kahore au e whak. aeki te Kingi, kore rawa, kore rawa! Ahakoa tahuri mai koe, kouiou kaioa ki au e kore au e whakaae. Ko lenei, e Ma, kahore aku kupu. Ka awhi au ki a koe laea noatia taku matenga. Ahakoa ki mai te tangata he taurekareka au, e pai ana. Kahore hoki he kupu ke atu maku, hei runga anake i teture. Ala te ture au e tiaki. laku ko ie piri ki le Kuini. Ahakoa tahuri nui mai ki au, e kore au e tahuri kite Kingi Maori. Ko te ritenga a Wiremu Kingi, e he ana tena.

Kuruhou Rangimaru, (Ngatiraukawa,)Manawatu: Kanui te raruraru o enei korero. Tu ake he hapu tu ake he liapu. Ka raea au, whakamutua enei korero, kia whakabokia ki tona kainga ki tona kainga mahi ai. Tena ano etahi rangalira i noho alu i te kainga. Kotahi lonu te mea i whakaaro ai au, ko le whenua kia ekaekaia, kia noho lena langata tena tangata i tona walii i tona walii. Koia au ka ki alu ai he ao ka rere ke, lie po ka rere ke. Na konei an i mea ai, e Ma, wliakahokia to iwi nei ki runga ki tona kainga mahi ai. Whakahokia ahau, a Ngatiioa, a Ngaiiraukawa, me lera iwi me lera iwi, ki ton i kainga ki tona kainga mahi ai. Tamaii Waaka Nene, (Ngapuhi, j Peowhairangi: Whakarongo mai e tenei runanga! Kia kotahi te korero, ko te ala notio. Ao. ra, kia kotahi tonu, ko le atawhai. Koia au i mea ai whakamutua te karanga Kingi Maori. Ahakoa ka karanga tera iwi tera iwi, He Kingi! he Kingi!—Kahore, e ko~ re au e whakaae. Ki au ko tona mulunga tenei, to le karanga Kingi, ka mate na hoki toku hoa i Waikaio; koia au e nva nei, heoiano, whakamutua te karanga Kingi. Ahakoa meinga nohea ranei nga lie ra i Taranaki, maku eki am, na taua Kingi nga be. Na, ka mate laku hoa i Waikaio, me whakamutu te karanga Kingi. E mohio ana ahau, na taua Kingi nga he; koia ahau i mea ai, wliakamui.ua. Ko te mea tenei i tangohia ai e au a Kawana Hopihana, hei tiaki mo tenei niotu. Whakaaro ano au Uo nga iwi ke. ko nga Wiwi. Na, kite whakaaro tatou ki le Kingi Maori, ka riro lo latou motu. Ko lau-j, ite Makarini,) kei te kuaha taua ole whare e noho ana; lena ko te hunga e karanga ana kite Kingi kei le kokonga ratoa, Na konei hoki au iki iho ai whakamuttia tenei karanga Kingi, whakamutua. Ko laku tone tenei, aua e whakahokia le ingoa ole Kuini Ile whenua nei, ta te mea ko te whenua kua kuinitia, ko nga tangata kua kninilia. Kite tohe te karanga ki le Kingi ka ngaro laiou. Na te Kuini i ora ai o latou whenua. Na te Kawana i ora ai tatou. E meinga nei na Kawana te he, kahore—kahore he he i a Kawana. Mehemea kahore a Kawana i kumea mai ki uta, na km riro le whenua nei i le Pakeha le hokohoko. Kua karanga tena tangata, "Ina taku whenua," na he naihe te utu, na kua riro le whenua ite Pakeha. No le taenga

mai o Kawana ka turea le vvhenua, ka waiho mana anake e boko. Koia au ka raea ai, Nvhakamutua taua karanga Kingi, la te mea e kore tatou e matau ki tena mahi. Ko te mea tenei i tangohia ai e au te Kawana hei tiaki nioku. (Ka karanga a Tukihaumene, Kei ahatia koe?) A, e kore latou e matau ki nga iwi ke. Akuanei, ka puia te rongo o Niu Tirani, na, ka u ko le Wivvi, ka u ko te Merikana. Inahoki te mahi ate Wiwi ki a Pomare. Kua riro tana whcmua ite Wiwi. Na, kite karangalia tenei Kingi apopo, na kua he. Ko Ahuriri, ko Ahuriri—kei Aliuriri te lie apopo. Kite mea ka karangalia taua Kingi, e mara ma, ka he latou. Ko te mulunga tenei o a tatou korero, ka haere an ka hoki ki toku kainga. E Ma, man e korero ki a Kawana, kua oli laku korero. Heoi ano ra taku korero.. Te Keene, (Ngatiwhatua,) Orakei: Ko ta Te Waka, e mea ana, kamaie nei a Potalau, me whakamutu te Kingi, e tika ana. Na kia korero au ile tikanga o ana kupu. I mua i puia te likanga o -Waikato kia tikina te taone kia patua; na, ka riria e Potalau, ka mahue laua whakaaro. Na konei au i mohio ai kite whakaaro tika o Potalau. E whakaae ana ahau kinga korero a Te Waka.. Me whakamutu te mahi Kingi. Akuanei ka tu telahi Kingi hei whakakapi mona, kowai e matau ki tona tikanga. Kua kile au ite be o Waikato. Tetahi, ko taua tikanga mo Akarana, na i kore i a Potatau. Telahi, ko nga kau ate Mokena. Na, ka titiro ahau ki nga mea e rua nei. Na, kia ki alu ahau, kua hiahia a Waikato kite kino. Akuauei kite whakaturia tetahi Kingi, he pain langata pea le likanga. Kia rongo mai koulou. Ko taku knpu tenei. Kite tika lenei inaianei me haere i runga i le likanga o Tamihana. Waihoki, kia tupato ki nga korero o Waikato. Ka tahuri koutou (nga Pakeha), ma koulou ki mua, ka pouri mi, engari ma. Waikato ki mua. Heoiano.

Tamihana Te Rauparaha, (Ngaiitoa,) Otaki: Whakarongo rnai e nga rangatira ote runanga! Heoi ano taku \ mohio ai, ko te he o a Waikaio ritenga; kiarongo mai koulon. Kahore he he ole Pakeha, no tatou te he, no te Maori. Kahore aku whakahe kite Pakeha, erangi ko taku whakahe kei runga ano i a taton, itc Maori. Inahoki ko aku matuako te Rauparaha, ko te Rangihaeata, i homai e Kawana Pitiroi ki a rana nga urn mo Heretaunga, e wha rau pauna. Olira na maua ko Matene i tango. Wehea am ana ki a le Rangihaeata e rua ran pauna, ki a te Rauparaha hoki e rua rau pauna.' Na utua ana e te Rangihaeata nga aioni i a ia ki to kaipuke: nmri iho katanga ano ia ki le whenua i utua atti na e te Pakeha ki ana nioni. Mini iho ka mpu tana whawhai ki Heretaunga, ka pana baereiia a te Rangihaeata e nga hoia, e nga tangaia Maori. Engari no le mulunga o laua whawhai ka nolio pai ia, ka whakaaro kia niahi i nga rori o tona kainga. Waiho ana hei korero ma ana uri. " ko te huarahi lenei i mahiae leßangshaeata." Na, tahuri ana hoki le Rauparaha ki le mahi Whare Karakia ; na.etit mai na te Whare Karakia, e karangalia ana, "Jio le whare i hanga e te Rauparaha." Na, ko Wiremu Kingi he tangafca pai ia, f aia e nohc? ana i Kapuii. J rongo ano ia ki nga kupu o Kawana Kerei. I hopungia hoki eia etalii o nga ta:gala ote Rangihaeata i katvea alu ki le lima. No tona taenga mai ki Taranaki ka kino, ka akona ia e nga taurekareka o Waikaio; heoi ano ka kino haere ia. Na le Rangimke le kupu kia hoki a Ngatiawa ki Taranaki, na reira ka hoki ai ralou. I mea raiou kia hoki ki Taranaki kia mau ai la ratou whakapono, me la ralou Karakia kite Atua; na, no te taenga ki reira kahore i pai to ratou noho lahuri ana ralou kite whawhai ano ki a ratou ano, a taea noalia lenei taima. Tahuri ana ratou kite whawhai ki nga Pakeha. Ko te he lenei a tatou o te langata Maori, ko le mau tonu ki nga likanga o mua, ara, ko te kino, ko te whawhai. Kia rongo mai koutou ki taku whakaaro mo Wiremu Kingi. Mehemea ma Wiremu Kmgi ie likanga mai ki a Kawana kia houhia te rongo, ka tabi pea ka rite. Kia rongo mai koutou, ka rartiraru tatou i tenei ingoa e whakahuatia ana i roto o Waikaio, ara, ko te Kingi Maori. E whakahe ana an ki tenei Kingi. Ka mutu lena korero.

Ko laku tenei, ko te Kawana ano hei malua mo tatou, kia tupu ai latou. Olira e kore latou e tupu, he ngoikore no te Maori. I te timatanga, i te mea e hou ana te korero, e pai ana, tena, kia roa, kua hoha. na kua mutu tana mahi. Ae, e hoa ma, e minamina ana te Maori ki nga ritenga liou, ka roa, na kuj kore. Ite whakahuatanga mai ote korero, na e whakapono katoa ana nga tangata; ka rua anake nga po e korerorero ana, na kua he, kua whakarerea. Waihoki ko tenei, hanga ana e Waikato he Kingi, ka oti. Waiho ana e ratou ki aTe Wherowhero taua Kingi, no te mea hetangaia pai a Te Wherowhero kite Pakeha. Ko taku tenei e whakaaro nei, kua mate taua Kingi, na ka lahuri ratou kite kino, kite whawhai kite Pakeha. Olira, kia rongo mai koutou. Ka rongo au kua mate oku Pakeha, ka whakatika au hei hoa mo oku Pakeha. Kua mohio au, kanui te hiahia ote Maori kite whawhai ki nga Pakeha. Ko lana i whakaaro ai he kaha-kore no te Pakeha. I te timatanga mai ko te whawhai ki Wairau, ka mate te Pakeha; muri iho ki Poneke; muri iho ki Whanganui; muri iho ano ko te whawhai o Hone Heke. Na, ka whakaaro te Maori kahore he kaha ote Pakeha; na te urunga o nga Maori ki nga Pakeha i kaha ai ratou, mei kore nga Maori e kore ratou e kaha. Ka rua tekau nei nga tau ipiri ai tatou kite Pakeha; na konei ahau i mea ai inaianei, kia aiawhai latou kite Pakeha; ehara hoki tatou i te tuiua, olira he rangatira ano laiou. Kia mau te whakaaro o tenei runanga kinga mea pai, ki nga meae ora ai te tangala, ki nga mea e tupu ai. Na, ka hoki koutou ki o koutou kainga, kaua e hoki he alu, engari me haere atu ma te ara tika, ara, ma nga likanga marama. Na, he korero ano tenei mo nga runanga Pakeha. Kia rongo mai koutou. NaTe Makarini ano te korero ki a maua ko Maiene, ki a Rawiri Puaha hoki, kia whakaurua nga Maori ki roto ki nga runanga. I mua i a Kawana Kerei, kei a ia anake nga tikanga mo nga moni, mo nga mahi, mo nga mea katoa. Inaianei kua kore te likanga o Kawana Kerei, kua waiho ma nga runanga e karanga; koia tatou i lino hiahia ai kia uru te Maori ki nga runanga. No te putanga mai o enei raruraru, 110 konei i ki ai nga Maori, no roto i tenei whawhai tenei runanga. Ki au, kahore, kua whakariiea ketia i era tau alu. I Manawalu aTe Makarini e korero ana i enei koiero, ko Mateae, ko Rawiri, ko au i rongo, na kua rite i tenei tau* Kia haere laiou i tenei huarahi kia ora at tatou.

Tenei hoki telahi korero aku, ara, he korero mo taku takut.i i Otaki. Mei kore tenei takuta kua mimiti haere nga tangaia. Ko laku buarabi tenei e kirni nei au inaianei, kia whakanuia he moni mo taua takuta. Ko nga moni enei e homai ana e te Kawanatanga ki a ia, e rima lekau pauna. Na, he roa nga walii hei haerenga mo taua takuta, e iti ana nga ulu mona. E mea ana au me whanui. I mua i kohikohia e matou, ete Maori, koiahi rau e rima tekan pauna, mo telahi takuta mo to maiou kainga; na, rongotaimatia ana e le Maori, kahore kau i utua. Na, ko laku tono tenei kite Kawana inaiaianei, kia whakanuia he moni mo te takuiae noho nei i Otaki. Tenei hoki telahi kupu, mo te taone ki Olaki. (Na whakakilea ana eia te mapi. ) Na, ko lo niatou taone tenei. Kua ekaekahia nga wahi ole taone. ki tena tangata tona kuata eka ki tena tangata tona kuata eka. Na, e mea ana au inaiainei, me homai he Karauna Karati mo aua pihi, kia whiwhi at tena rangala tena tangaia kite Karati mo tona pihi. Kua taiepalia nga pihi, kua tupu nga rakau, he pitiii, he aporo, he aha, he aha. Tenei ano a Hukiki, a Parakaia. a Moroati, me etahi atu o maiou e noho nei; a e mea ana taku kupu, kia homai be Karauna Karati mo matou. Tenei hoki telahi korc.ro. Ko Mana he mouiere, enohoia ana e te Pakeha inaianei. Ka loru te kau nga tau i nohoia ai e le Pakeha, ko Pero te ingoa. Ka homai e taua Pakeha he paraikete, he tupeka, he paipa, he paura, ana lonoa e maiou, na, no muri neika me:\ ia he ulu leua mo le whenua nei. Na, whakawakia ana taua wahi eTe Peina, e raua ko Te Rangihaeala. Ki ana a Te Peina kua utua taua mom e te Pakeha ki le paraikete, kite a\i kite aha. Ki ana Te Rangihaeaia, kahore, e hara i te mea ulu, otira, he mea homai aua mea e ia hei ulu mo tona nohoanga ki reira. Na ite taima o Kawana Kerei, ka tonoa e Te Moreki tetahi Karauna Karati kia homai ele Kawana ki a ia; ka mea ia be mea hoko nana taua motu ki a Te. Pero. Na, whakaae ana a Kawana Kerei; riro ano i taua Pakeha te Karauna Ka rati. E mea ana matou e kore e tika kia riro taua motu, otira me homai e Kawana letahi moni hei ulu kia pai ai matou, kia rnuiu ai te raruraru. Ma Kawana e whakaae, ma koulou hoki, ma te runanga. Tenei ano hoki letahi korero: kia ron»o mai koutou. He nui nga kau Pakeha i toku kainga. Ka pouri ahau, ta te mea ka pais nga tarutaru o toku kainga hei kai ma ena kau. Engari me ulu mai ano ana tarutaru

e aua Pakeha, kia ai he moni hei hoko rongoa mo to matou takuta, mo te hanganga hoki i nga mira-huri-paraoa ana pakaru. __ Tenei hoki tetahi. E lohe ana au kite Kawanalanga kia whakaaetia e ratou telahi whare mo ma ton i Poneke. Ko koutou kua whiwhi. Ki Akarana, ki Wakalu, ki Whanganui, ki Poiikupa, ki Olakou, kua tu he whare mo nga Maori. Ko Poneke anake i kore. Ko matou ko nga tangata o Olaki, o hea atu o hea atu, e haere atu ana ki kona, na kaliore he whare mo matou. I whakaaetia ano he moni imua : e rima rau pauna, na whakakahoreiia ana e Taknta Pelalone, raua ko Te Paki, na kahore i lu to wbare mo matou. i Kia korero ano au i telahi kupu. Ka puta taku wbakaaro i mua kia tukua atu telahi vvahi whenua ki a te Pihopa, hei kura mo nga tamariki Maori. Ka mea au kia ata whakarilea he walii; na ka huilmi mai aTe Rauparaha ma ki taku whare. I reira ano te Pihopa. Na, whakaaetia ana e matou ko taua wahi i Porirua, e whitu ran eka ranei, e hia ranei. Whakaae katoa ana nga tangata: he tohu arolia hoki na matou ki nga Minila e whakaako pai nei i nga tangata. Na tukua ana taua wahi. No te kitenga o aku whanaunga kahore i tu te kura, ka riri mai ratou ki au mo te hoatutanga kite Pihopa, ka mea ratou kia langohia mai. Taku korerotanga atu i tenei ki a Pihopa, ka mea mai ia e kore e tika, la te mea kua tukua rawatia mai e koutou. I whakaaetia hei kura, na kahore itu te kura. E rctia ana taua wahi inaianei, ko nga moni e riro ana ia te Pihopa. Na Ngaiitoa te limalanga kite hoatu kainga kura mo nga tamariki, koia i mohio ai nga Maori kite hoatu i a ratou whenua uioie kura. Koia au i wbakaaro ai ko Ngaiitoa, kahore o latou nei tangata i te.kainga; heoti ana tatou kei roto i te runanga nei. Me whakaae atu tatou kia lukua atu ki nga Komihana nga wahi i a tatou, e mau nei i roto i te mapi nei, ara, nga wahi i whakatapua mai e te Kawana mo tatou. Ko tenei, ma tatou ano e timata te ekaeka i a tatou whenua, kia waiho ai tatou hei tauira mo era atu iwi. Kua waiho ko maua ko Malene hei hoa mo runga i tenei mahi ki nga whenua rahui. Otira, e he ana te tikanga o telahi o nga wahi e korerotia nei, ta te mea e tautohetohe ana matou. Kua ngangare maua ko Ropata, kua korero kino maua tetahi ki tetahi; nakonei aui meaaime ata wehewehe tenei whenua kia rile ai kite Pakeha.

Malene Te Whiwhi, (Ngaliloa,) Otaki: I korero ano au i tera ra, otira me limala aho he korero maku i tenei ra hoki. E penei ana taku inaianei. Ki au, ma te Kawana te whakamaharatanga ki tana tamaili, ki a Wi Kingi, ma Wi Kingi te kupu ki tona inalua ki a Kawana. Te Makarini, (Ngatiawa,) Te Awa-o-le-Ama : E hoa ma, e penei ana laku. Ko nga korero o te runanga nei, e rua nga korero nunni, ara, ko telahi, ko te lukunga i nga mi*a katoa-ki te Kuini, ko te luurua, ko te likangao te Kawana raua ko Te Rangitake kia pai. E whakaaro lonu ana matou kia puta mai, kia puta mai. E mea ma, tenei le lauira mo tatou, ka korero ki tona iwi ki tona iwi. He pena ano taku me ta Malene. E hara laku whakahe mo te whenua i iiokona, engari ko taku i wiiakahe ai koia tenei, ko tana wliiuwliiu kore kite runanga ito tualahi. Heoli ano aku korero. Wi Patene, (Ngailerangi,) Tauranga : Ka rile laku kupu me la Malene, ara, kia whakamuiua le pakanga a Te Rangiiake, kia whakakoiahiiia raua ko te Kawana. E whakahe ana hoki au kite Kingi. Hei aha ra tenei Kingi? Ko laku whakaaro ano tenei i haere mai ai an. Pchimana, (Ngarauru,) Whanganui: Tae ake le korero ki laku kainga, ka haere an ki a Te Ture ;Kai-whakawa), ka ki atu, *'E Ture, ka mate a Taranaki." Na ka noho au ka luhituhi i laku rela. Na ko laku kupu inaianei, kei a Taranaki le he. Na, ele runanga, kahore aku whakahe mo le Kawana. Engari kotuhi laku mea hei whakahenga maku. E Ma, homai tie moni maku. Ko laku whakahe tenei ki a koe. E whakahe ana au i te mahi a elahi ki le hoaiu huna i te whenua. E whakahe ana ahau ki lena likanga. Ko te mutunga tenei ote korero. Karangatia ana mo apopo ano korero ai.

Wenerei, Hurae 25, 1860. Ka mea te kupu aTe Makarini, he*pukapuka lenei na le Kawana kua tae mai. Kali ore ia i pai kia haukolia nga korero o nanabi, engari me panui kau i lenei pukapuka ka waiho kia lakoio ana; taria e korero i tona tikanga kia ala mulu era korero kua iimataria ra. Ka tahi ka panuiiia eia :

fPukapuka' A.J Na Tamati Koa Paraone, na te Kawana. Kua whakahau iho a te Kawana ki a Te Makarini kia wnakaniaramaiia e ia ki nga rangaiira ole rnnanga ki Kohimarama le likanga o nga Huuri whakauru (ara, te runga te kau ma rua); na, kia oli tenoi e ratou te ata huribiiri marire me whakapuaki mai i u ratou whakaaro, inela ratou i paiai, kia mohio ai ia. Te Whare o te Kawana, Hurae 24, 1860.

Tamihana Te Rauparaha,(Ngatifoa,)Olaki: Tenei taku kupu mo ninga ruo icnei, mo te pukapuka a te Kawana mo te lekau ma rua, kua koreroiia na. E tika ana kia whakauruaiahilia etahi o ngallangaiira mohio, liei wbakahaere tahi i nga likanga whakawa, hei liiiro i nga tupapaku ole Pakeha, ote Maori. Kua oli mai ano i a Ngapuhi le lure, kna tukua mai te langata kohuru kia uironaiia. Ko te kohuru ote wahine o Ngatiwliakaue kua rile le Hire mo tera, no reira ahau i mea ai kua marama i eialii iwi, ara i a Ngapuhi, i a Ngaiiwhakaue. Kahoreahau e tnphip ki etahi iwi e noho ana i wae.-ga-nui nei. Tenei ano lelnhi kei a nialou he langata kohuru, ko Piiama te ingoa, i kohuru i te taniaili aParaone. Kahore ano irile noa. Na to inaiou kaumatua, na Te Rangihaoata. i wbakahe. Iki ia kite riro taua langata i le Pakeha, ka riro te mana o Niu Tireni. Keiau tenei he, olira e hara i au, ko an e hoaiu ana i ngaiikanga,konga kaumaiua hei wbakahe. Koia nu e mea nei ka pai kia uru nga Maori ki lenci mea e koreroiia nei. Tenei ano te kupu hei whakahe i te mahi a laku lamaili aTeßangiiake, ko tana tango i le whenua o te Teira, i lupu ai lenei whawhai. I Kapuii ka marama ahau ki nga likanga aTe Rangitake. I te meatanga ate Rangibaeaia kite Pakeha ki Heretaunga, ka mea a Te Rangihaeatakia piriki a ia, kahore aTe Rangiiake i pai. He laurekareka na Waikato nana ia i whakaako, i mohio ai ki te kino. Na Te Teira ano taua whenua, na tona lupuna. Ite nohoaoga ki Kapati kahore he rohe e mohiolia ana. Puta ana te Rongo Pai, me nga Pakeha, ko te pai. Na reira ka tukua nga laurekareka. No le hokinga ki Waitara, katahi a Te Teira ka kite i nga rohe a ona Tapuna. Pera me matou, ko nga whenua o a matou tupuna kei Kawhia, kei Maungalautari; tera ano pea nga rohe o nga tupuna, kahore ahau e mohio, e ngan pea kei nga kaumatua. He whenua mahue hoki. E hara ile mahuc pera me o

te Pakeha wheuua, e takolo ana nga pukapuka ki nga tamariki. E tika ana te kupu tulua mo Te Teira, inahoki i te nohoanga ki Waikanae, tera ke ngarangatira, ko Rerelawhangawhanga, ko Toheroa, ko te Awe, me etahr atu. Ro Raru ko te papa oTe Teira, kabore ia e whai korero. No te taenga ki Wailara ki le kafnga o ana tupuna kalalii ka kaha tana kupu ki le paenga a tona tupuna. Koia ahau e mea nei e marama ana la Te Teira, ehe ana la Wiremu Kingi. Te lake a Wiremu Kingi, e tone ana ki mana pupuri whenua, kite mana>o Niu Tireni, he hae pea ki le Pakeha tetahi. He whenua ano toku kei Roiorua na loku whaca, tena e kore pea e whakaaetia mai e nga whonannga e noho ana i runga. He tika ano, noku ano laua wahi. Mehemea ka kiia am ki nga kaumaiua kia lohutohunga mai nga rohe, akuanei ka kiia mai pea kua warewarengia. He pera pea laTe Teira raua ko Wiremu Kingi. Ko Te Teira e kite ana i le rohe a tona lupuna. Ko lalii taku i mea ai ko te nui o lenei pihi, e 500 eka, kahore e pera le nui ote mahingao te tangaia kotahi, e rangi pea i lima mai ki a Ropoama ma ka rile ki lenei.' tikanga, ka riro i le langaia kahale tikanga.. He lango noa ilio ia laiou ta te Maori. Rapua e latou nga tikanga mo enei. Inahoki Kapiti, he mea lango. Kei au le rangaiiralanga o tera. Ki le rilenga o te Maori, ka kaha te tangata kite tauioue ka riro ano i a ia. Me whakaiika e lat.ni te laha ki aTe Teira, he mea hoki i liokona i le ra e whili ana, i hoaiu hoki le Parawai hei kopaki mo lenei whenua. Kahore i langohia e Wiremu Kingi, kia kiia ai kahore oTe Teira wahi. Mehemea ko ahau ka lu bei boko, ka mea mai pea taku whanaunga kahore ou whenua; na, na laku kaha ka riro ko ahau hei whakariie. He mahi ha nga noa iho a laiou a nga Maori. Atawhakaarohia, be whenua lupuna ki a maiou, he mea tango nga Ngaiitoa. Ka hoatu he wahi ki a Ngatiraukawa, ka hoatu ki a Ngatiawa, ki nga tangaia e ka tonu ana te ahi ki runga ki taua wahi. Ka nui taku whakapai ki a Ngaiiraukawa, he nui no ta ratou tango ki nga tikanga Pakeha. Kaua e whakaititia te" wahi ma ratou, kia nui te kaanga ahi mo te iwi mahi. Ko lo ratou wharekarakia, nui atu te pai. Kahore he wharekarakia i Niu Tired hei rite. Na le Maori ano i hanga. He whakairo Maori a rolo, he paraki Pakeha a wabo. Koia au i mea ai kia nui he whenua rahui mo raiou. E ngari ko nga tangata e pai ana ki te Kingi Maori me whakaboki ratou ki Maungalaulari. Tenei etahi kupu aku, mo nga Minila

Maori, kia tukua atu he whenua mo ratou, heioranga mo ratou, kei mahi kohikohi tonu nga tangata Maori. Kahore boki he likanga a Tngarangi mo nga Minila a konei inaianei. Kua hua hoki te witi, mete kau, me nga mea katoa, me wbakariie ano he tangata Maori he Pakeha hokihei whakahaere i nga likanga, ara i nga hua e puta i taua whenua. Tenei ano hoki takuknpuri wareware i an mo te whare Maori ki Poneke. E £SOO i whakaritea. Riria ana e Petaione raua koTe Paki, mea ana raua kia knua e hanga he whare pera me tera ki Waipapa, kei waiho hei wbare puremu ; engari me hanga tetahi whare pai mo nga rangattra anake, kana mo nga tutua, me whai ruma mo tenei rangatira lona ruma tona ruma. Na. e whakapai aoa ahau ki tetahi wahio laTe Petatone. Engari ma te runanga e ki mai, kia peralia ranei, kia waiho ranei tetahi Labi mo nga tuiua. Na tenei hoki tetahi kupu aku. Kia lohe atu laiou, te Runanga nei, ki a te Kaw;ma kia whakarilea tetahi kura mo a talou lainariki tane, waliine hoki, hei whakamohio i a ratou; kia tino lupu ai le Maori, kia penei ai mete Pakeha. Ko nga koliro kia whakaakona nuilia, kia marena paitia ki o ratou boa Maori i pai ai, kia tupu ai te tamariki hei whakamaranga i te ingoa o te tangaia Maori. He kupu tenei mo nga rori. He mea naku kia rile ai a matou huarahi ki a te Pakeha. Ka haere ahau ka tono kite Maori ka homai lana hikipene, tana hereni, taua hawhe-ka-raone; na le Pakeha ka homai he pauna, he te kau hereni. Ka huibuia e ahau e loru te kau pauna nga moni a matou i kohikohi ai, ka lae atu ahau kite Hupereteneli ka apitiria mai hoki e toru tekau pauna. Hewhakariienga hoki tenei mo te pai ole Pakeha, e awliina mai ana i nga mahi a nga tangata Maori; E whakama ana ahau, mo nga tikanga e mahi he nei, e mahi kuare nei, te Maori; kaua talou e mea tera emate i a talou le pakeha. Me whakaaro talou kite rangatiratanga a le Pakeha. He molu iti to ratuu penei me Niu Tireni, otira he fwi nui ratou, he ivvi kaha hoki; na le whakapono ratou i kaha ai. E kore tatou e kaha ite Pakeha. Kite lohe latou ki le whakahihi ki le Pakeha, ka ngaro laiou, ka riro o latou kainga. Ka taurekarekaiia laiou. Mehemea kua tae koulou ki lawahi ki Ingarangi ka kite koutou i lana pai. Me nga Minila e niahi pai nei ki a talou, e whakaako nei i a laiou. Kaua talou e mea he iwi pehea te Pakeha. ivahore he whakatulua ale Pakeha i a laKui. Kahore ana lakahi ile mana a le Maori. Aua e

mea me wehe le kiri pango i te kiri ma, e ngari me apili mai, kia ora tabi ai latou. Mete Kingi, (Ngapoutama,) Whanganui: Ko te kupu itu ake nei au i karangatia- e te runanga nei kua paru nga ringa o Whanganni i te toto: katahi au ka ki ake no te pukapuka o te Kawana i korerotia nei e te Makarini, no konei au i maanaki ai. Na, be korero reli whenua. e kore au e korero, kahore oku whenu. E lika ana te kupu a Tamihana e whakaima nei kite mohiolanga o Ngapuhi kite hoamtanga o Maketu kia laronaiia. Na, kia rango mai koutou ete runanga nei: ko toku mobio he mohio iti. Ka pnbia telahi tangalao matou e le tamaitl Pukcha ka haere atu matou ka tono alu, ka ki mai nga Pakelia ekore e lika kia hoalu ki a koutou, he tamariki ia, kahore he whakaaro, i pohehe ia. Na, he kaumatua ka tika le kohuru. Ka waiho am e matou. Ka haere mai nga tamariki no u:a o to matou awa, na te tuawhenua, ka rongo kite aue o taua langata i puhia, ka haere ka kimi Pakelia i te koraha, ka paiua aua Pakelia. Ka whaia ano e matou ko Moani Hipango, ka homai ki nga Pakelia ka laronaiia. Ko to matou mohiolanga lenei eTe Makarini. Ka rongo te iv/i o aua tamariki i laronaiia ka haere mai ralou ki le whawhui. Me korero alu au i laku mohiotanga. Ko le taisgata i puhia i ic lakaro kahore ona tikanga; na ko te tangaia i mate ki lewai lokorua ona hoa kahore i iiiohiotia me kawe ano ki le whakawa; ko te fangata i mohioiiai kohuruiia engari tera roe huihui le Pakelia te Maori kite whakahaere i taua he. E te Makarini, no te Maori anake te lekau ma rua nei? Ka ki mai le Makarini, "No le Maori no te Pake ia ; olira mo apopo ka whakaalu at ahau i te tikanga o taua kupu o te Kawana ki a koulou." *Wiremu Tamihana Te Neke, (Ngaiiawa,} Waikanae: Ko te korero aTe Makarini o nanahi i mea na ia kahore o te Kawana hiahia kite pakanga, otira na te langata Maori i whakatalari te pakanga ki a ia. Ka tika tera mehemea na Wiremu Kingi i whai atu kite taone kite patu Pakelia; nei ra ko tena, nou ano te hiahia kite pakanga, inahoki haere alu ana a Te Makarini me lana iini,me ona hoia, me tana taouoga hoki i nga pa o Wiremu Kingi, me lana noho ano hoki ki Waitara. Heotiano lena. Mo Taranaki tenei: kua karangatia a Taranaki hei kainga pakanga. E korero ana a Te Makarini i nga kohuru a Taranaki a Ngatiruanui. Na, e mea ana ahau be urn maranga ena, ara, ki to maua ritenga ki to le langata Maori. He utu ake tenei mo a ■le Makarini korero. Ilcoli ano laku.

Hohepa Tamaihengia, (Ngatitoa,) Porinia: Kia rongo mai koutoa ele runauga nei. Kg-** Wairau le puiake ole he. Ka rere au ki le pupuri i aku whenua, ka kite a Wairaweke raua ko TapuijnL ka mea kia v.hakakinoa matou, kia apiiiria iho ko le whenua ko niaiou boki. Ka whakaaro matou e kore e pai kia apiiiria malou me le whenua. I whakaaro hoki au kia po lorn e korero ana malou ka tahi ka wbakaaeiia kia lukua leiahi taha o Wairau. Ka mea a Tapuiini, Kahore, me hopu i nga tangaia. Na, ka puta i konoi le kino; ka karanga a Taputini kia pabia matou, puhia ana, ka binga letabi o matou. Ka tahi matou ka kino i konei, pubia ana nga Pakeha, male ibo kotabi lekau. Ka mau o malou whenua i.konei. Ka tae mai ko Kawana Piiiroi ka whakaritea tikaiia nga ulu mo le whenua. Ka korerolia a Taranaki. Kua oti noa. atu a Waiiara i njja korero a nga Maori e lakolo na i roio iie Paipera. Kotahi te hapu kihai au i ko Ngatikura. Ki toku wbakaaro, nute' Teira ano tona pihi wbenua, a e tika ana lana tuku am ki a le Kawana. Ko To Uangilake ka whakahengia e au. Ka tu mai a Kawana Kerei ka tono ia kia lukua atu le matenga o nga Pakeha i Wairau. Ka wbakaaeiia e matou. Ka mate nga Pakeha o Heretaunga i a Te Rangihaeata, ka hoalu ko Heretaunga hei utu. Me W'hanganui, ka mate nga Pakeha ki reira ko letahi laba o Wbangauui i tukua hei utu mo nga Pakeha. Na, e mea ana ahau, kia tukua ahau kia haere ki Waiiara, kia kiie ahau i a Wiremu Kingi, kia korero alu ki aia he mangai he mangai, kia ki atu ahau ki aia kia wbakamutua tana mahi. Ka mutu taku i konei. Pirikawau, (Ngatitoa,) Akarana: E ,ia a rangatira ote runanga nei. Ka whakaiika ahau kite kupu a Hohepa, kua rongo nei latou. E tika ana. Kia rongo mai kou!ou e toru oku ivvi, ko Ngaiiioa, ko Ngatirauka' wa, ko Ngatiawa. Tukua a I-iobepa kia haere, kia korero ia ki a Wiremu Kiim kia whakamutua tana mahi. Hcoi ano. ° TamibanaTe Raupara ba,(Ngaiitoa,)Otaki: Ete runanga nei! E tika ana le kupu a Hohepa, kia haere matou kite korero i a Wiremu Kingi Te Hangitake, lera ano ia e whakarongo ki a matoa. E raagi koiahi te wahi ehe ai; na te urunga o Waikato ki laua pakaoga. Kia lohea atu kia tukua mai le wbenua a te Kawana i utua ki nga moni ale Kuini. Ma koutou e litiro tenei wbakaaro, e te runanga nei. Mobi Te Ahia-tengu, (Waikato,) Pukaki: Tena kouiou e nga hoa, e nga rangatira o te

runaaga. ETe Makarini, tena koe; no Waikato ahau, oiira no Manukau, no rolo i nga rohe ote kawanatauga. 1 mua ka tae niai le rongo-pai, tango'tonu ahau: muri iho ka lae mai ko te Kawana, ko Pibopa, ka whakatakoioria te Tirili ki Waiiaogi. Kahore a Waikato i reira i le whakaiakotoranga o laua lirili, ko Ngapubi anake. Kihai i roa ka tahuri iho ano a Ngapubi wabi ana i tana kawenata, ara ko te Pakeba i ma!e,i a ia. Kahore he tikanga o laua Tiriti, kua ugaro. Peia mai ana a Kawana Hopihona, raua ko Pibopa, ka kite a Waikato toia ana ki runga o Tamaki. Tukua ana eau loku whenuaa Tamaki ki a koe, ki runga i le kohua, i le.paipa, i le paraikele, i le tupeka. Ko loku be tenei. Kia whakaaiu ahau i to he: ka lukuarnai a te Kawana ete Kuini, hei liaki i nga tangala Maori ole molu nei. Ka mea a le Kuini kia kolabi le lure mo le Pakeha mo te Maori. Ka tukua e ahau oku whenua, i a .koeanake le ture kahore be lure i au. Ko te labi tenei oon he; ka mea ahau kia retetia loku whenua, a te Wharau, ka mea koe, "Kahore," na, kei a koe anake le lure. Ka tukua e ahau a Pukekobe ka wlKfkaaturia e ahau nga rohe, rite ana laua raina. Tonoa ana le kai ruri, kapea ana e ia taua rohe, tango ke atu ana. Ka kite ahau kua he te robe, ka korcro ahau ki a koulou, ki nga kai tubiuibi o Kawana. Ka mea koulou ,ua ic Mauri pea i neke ke le rohe. Nou, i noku teuci he. Na Pibopa i lono atu ki a Kawana, kaiabi ka boki mai a Pukekobe, oiiia kei a Te Makarini lelabi waUi e mau ana. £ Efe J ~*& l .whakaiunga Kingi, kahore a Waikato pula hoa ki wabo. Engari na 'Tjiipa, na na Te Peubeu. Whakaaeiia ana a e ftoani ta■S&S 3 kimihia ana Kingi. ISa nga tangata o runga. Ka labi ka puta te kupu o Waikato ki a Potaiau, '• Me boki mai koe ki rolo o Waikato, hei matuamo te rwi." Kihai a Potaiau i pai ki tenei tikanga Kingi. Ka haere a Potaiau ki ale Kawana, ka ki aiu ki a ia, "E hoa, e tohea ana a au e te iwi kia boki ahau ki roto o Waikaio, ka ki mai a te Kawana, "E tika ana, me haere koe hei pehi i nga he o te iwi." Ka kawea e matou ki runga ki Waikato. Ko maiou tejejkrjyna i haere. Ka lae ki runga ka huihui a~ Waikato; ka tu to matou niaiua a Te Kaiipa, ka karanga atu ki a Potaiau, "Ko koe hei matua mo matou, ne?" Ka karanga mai a Potatau, "Ae." E rua karangatanga atu, mete wbakaae tonu mai a Potaiau. Muri ihoka mko Tamihana

Tarapipipi. Ka karanga ia ki a Potaiau, "E Poiaiau, ko koehei Kingi, ne?" Kahore a Poiatau i hamumu. Ka hoki mai malou, Ka kawea a Potaiau ki Rangiaowhia, ka tohea ano ete iwi; no le roa ote lohenga ka whakaae ia. Ki la raro nei hei matua. Ki ta rurtga na hei Kingi. Kahore oku whenua. Kua riro katoa oku wlienua i runga i toku kuarelanga. No te rironga o aku wbenua i a koe ka kataina ahau e koe mo loku kuarelanga. Ka mea na hoki koe ino lenei Kingi, ehe ana. Ka rua whakahokinga i au ki runga ki toku kuarelanga. Ka pikaua toku he ki runga ki ahau pehi ai. He aha koe le kaiponu ai i le whakapono, te ture, te aroha ? I tukua paiiia mai enei e koe ki au. Na te ingoa o te Kiugi, na konci ka whakahe koe. Ka tahi tenei likanga au, te runanga. Rei e, ko to lika tenei e Ma. Ko Taupoki, te whenua i tautohetohea e malou ko Ngatiwhaiua, tata ana kite he, purutia ana e koe nga nioni, kahore i tukua ki teiahi ki telahi. Ko to lika lenei. Mehemea i peneilia te tikanga ki a Te Rangilake raua ko Te Teira, penei kua kore le whawhai. Heoli aku korero, Ko te mutunga tenei ote korero; karangalia ana mo apopo ka korero ano.

Taete, Hurae 26, iB6O. Ia te Makarini te limatanga ole korero. Ko t;>na korero lenei:— E boa ma, e nga rangaiira o te runanga. Tenei pea koutou te awangwanga nei ki nga rongo puta hou mai i Tarauaki. Ko te korero tenei kua tae mai, i runga i te lima ka tu nei, e whitu rau e rinia tekau o nga hoia tae hou mai ki Taranaki no tawahi, no Ata-; reira, otira ki to te kaumatua tatau e toru rau. Kahore ano he parekura i muri mai i tera ki Puketakauere. Kabore ano ahau i whakapuaki nui ki a koutou i nga korero o taua parekura, he korero kau taku ki nga tangata e whai whakaaro ana ki reira. Koia tenei ko taku kupu ano o mua ra, e be ana te whakapae ki a te Kawana nana i timaia tenei pakanga. Ki taku ia, na Waikatoi whakatari tenei pakanga; ina hoki puhia ana e ratou nga hoia haere pai atu. Ko te kupu hoki tenei a te rangatira o nga hoia kia kaua ratou e aba ki nga tangata Maori, abakoa boa noho pai, boa riri ranei. E lata ana nga hoia ki to ratou paraki ano, puhia mai ana. No konei ka puta atu nga boia ki waho, ka tu te parekura, hinga ana nga boia e toru tekau. £ kore e buna le Pakeha i tana mate, no konei ka whakina nuitia e ahau

ki a koulou inaianei le male o te Pakeha i laua parekura. Kahore e mohiotia e maiou to male ole Maori i reira, e korerolia ana lie malm o ralou i hinga. Olira lera ano lelahi i hinga ko le leina o Wi Kingi, ko Mali u; a e kiia ana ilu hoki a Hapurona, no muri nei ka hemo, olira he korero hanga noa pea irnei. E korerolia ana hoki i hinga eiahi o Waikato ; kali hei korero maku ko nga ingoa nuiuii e rangona ana e kouiou. Ko la le Kawana lenei i whakaaro lonu ai k'a kaua e kake lenei pakanga, kia lakolo leiahi likanga e iiiutu ai le whawhai. Ko la le Kawana i pai ai ko le rongo man, olira, me pewhea ka puia ai laua likanga pai, mehemea ka whakaiari lonu le tanguta ki aia ki le whawhai ? E mca ana eiahi, mehemea i waiho ki a Wiremu Kingi auake tana he, penei kua millu wawc. Na le whakauru pokanoa o eiahi i-wi i roa ai le whawhai. Kua rongo noa alu koulou, no mua le whakaaro o Taranaki o Ngaliruanui mo le palu i nga Pakeha. Ka whiiu enei lau ka pahure nei, e mau lonu ana laua hiahia (mo le palu Pakeha). Kahore lenei likanga i nga hoia kia paiua nga tangaia ringaringa kore, e haere noa ana. I mua lale ake nei ka haere leiahi Pakeha ki Wailara ki le kimi i ana kau, na puhia ana, e toru mata i lu, a e kiia ana e kore e ora. Ki la le korero, kua rapu a Kawhia i te likanga e mau ai le rongo; olirai le ngahere nga langaia, i le ngaro noa aiu, na kahore i aia niohiolia e Te Waiiere ta ralou likanga: i whakaaro ai. Na ko nga korero a Tamihana raua ko Mohij e lakolo ngawari ana nga kupu whakoki alu. Taria ahau e whakahoki i o raua korero. Ka lika ano kia whaki nui koulou i o koutou whakaaro, otira e kore au e mea kia riio i au nga korero olenei ra, i runga i le whaUahoki kupu, la le mea he korero nui enei te takoio mai nei hei rapurapunga ma koulou. Kua mea etahi o koutou kia whakaaturia ki a koutou nga likanga ole Tiriti o Wailangi. Kua tukua mai e te Kawana laua Tiriti kia korerolia e au ki a koulou, a hei akuanei te panuitia ai. Kite kite koutou i tetahi vyahi kihai i aia mohiotia, e mea ana a le Kawana maku e whakamarama alu. Kua ki mai hoki te Kawana kia korerolia e au le tikanga o te llnri-whakauru (ara le runanga o te lekau ma rua) olira he korero roa lenei, kei araia a koutou korero e mea ana koutou kia whakapuakina. Ihikiera Te Tinana, (Ngaiiwhatua, - ) Kaipara:—E te Makarini, e aku hoa Pakeha,

e nga rangalira ole runanga nei. Ko Peowhairangi te whenua i orokonolioia e te Pakeha, ko te whenua lera kua kapi i te pn, i ie paura. Ka mahia mai e Ngapuhi i reira, ara, e Hongi Uika, ko Waikato; ko au le mutunga olepa to nga e tera iwi. Kahore ano te Pakeha i lae mai ki konei. Kei mea ko3 he Pakeha kuhn noa mai. Kahore. I mua ko Te Waiti, kc te Pakeha lualahi tenei i piri ki an, muri mai ka lae mai ko Kapene Haimona, ka karanga am matou ki aia, " E kore koe e pai hei hoa mo matou?" Ka wliakaae ia, "Ae." Muri iho ka pana mai a Kawana i Peowhairangi, ka mau ahau, ka ki atu ahau ki aia " E kore koe e pai hei matua mo matou, ko matou hei lamariki ?" Ka whakaae tera, "Ae." Ka mate tera Kawana. Muri mai ko Kawana Pitiroi, hoki ana lera; muri mai ko Kawana Kerei, kua hoki tera. Ka tae mai ko tenei Kawana, ko Kawana Paraone. Ko tenei, e te runanga nei, kua maiuaiia te Pakeha ki au, ko ahau he lamaili ahau nona. Tirohia nga lau kua pahure nei i noho lahi ai maua. E penei ana ahau me le lamaiti epiri tonuana ki tana matua, he lamaiti tupu ahau, he tino matua enei noku. E hara ile mea i pokanoa mai le Pakeha ki konei, kahore, he mea tono kia haere mai. Kia rongo konlou e kore au e maunu i roto i le poho o toku malua. Kua riro aku whanaunga kite po, otira kua ora ake ano, koia enei. Koia enei, kooku tua!iine ko nga wahine Pakeha 8 noho nei. Kotahi hoki tuku kupu mo Taranaki. Ka tangi ano te tamaiti, ka tutu ranei, ka pa ano le whiu ole matua ki aia; kia mutu ra ano tana tutu, ka mutu ano ie whiu. lieoi laku. Olene, (Ngaiiwhatua,) Kaipara: E hoa ma, e nga Pakeha e noho nei. Kahore he reo ke, kahore be rangi ke, kua mate am oku lupuna i mua, a kua ora mai ano, koia tena e noho mai nakoutou. I ahu mai koutou i a ie Kuini. Koia tenei, ete runanga nei, kia mahara kilo raiou matua ki ate Kawana. Ko toku tikanga tenei mo nga iwi e kino nei ki ie Pakeha, e kore ahau e haere ki ko, ki ko, ma ratou e tiki mai te Taone nei, ka tangi ahau ki tena. Ka pa le whiu ki a Kawiii nana lana mea; ka pa kia Te Rangibaeala nana tana mea. Ka pa nei ki aTe Rangiiake nana lana mea; e kore ahau e auraki ki runga ki tena, e kore e pena me Waikato. Manu ana te toto ite moana. Heoi ano. Hone Ropiba Tamaha, (Ngatikinohaku, Akarana : E nga rangalira ote runanga.

He kupu taku mo te Tiriti o Wailangr. lie tuatahi ka tae mai a Kawana Hopihana ki Peowhairangi, ka huihui a Ngapubi ki Waitangi, ka korerotia nga" tikanga i reira, ka whakaaetia e nga iwi o raro. Ko te rironga tena o lenei mom ki raro kite maru o te Kuini; muri iho ka--kawea-mai ki konei, ka. biubuia. ka whakaaetia. Ka maua ki nga whenua katoa noi, a tae noa ki Poneke. Ka whakaaetia katoatia* Whawhai ana i Peowhairangi kiliai te maru o te Kuini i taKa whawhai ki Poneke, kiliai i tangohia ; ka whawbai ki Whanganui kihai i langobia te maruo te Kuini i runga i te molu nei. Rata hi pea ka riro, na te Kingi nei. He aha la koutou »ikanga e tono nei ki a le Kawana kia houhia le rongo? Whakahokia nga kupu ate Makarini. E kore e man le rongo-, e kor-e.--Tamihana Te Rauparaha, (Ngalitoa,) Olaki: Me penei taku kupu-mo runga mo lenei. E tika-ana te korero o nga- kaumatua: nei (o lhikiere, raua ko Te Otene) e aroba ana ki o ralou Pakeba me malou boki e arolia ana ki o malou Pakcha. Kua lauugatia boki i runga ile aroba. Ka 20 nei nga lau e ngaro ana le pakanga, kua wareware pea. Koia ano kei a koe, e Hone, i whakaaetia ano e o malou kaiunalua o VVailangi mete maru ote Kuim. Kahore aTe Rauparaha ikape mai,i lubia ano lona ingoa i tango ite paraikete. E mea ana hokiahau kia whakapumauiia e latou lenei Tiriti kia purilia e lalou kei tangohia te maru ole Kuini i runga i a lalou. I mea ano elabi Pukeba i Ingarani kia whakakabopetia laua Tiriti, na le kaba ole Kuini, ka mau. Abakoa whawhai noa nga Maori nei kite Pakeba kahore i whakakaborelia taua Tiriti. E ngari ka lahi ka he i te Kingi Maori. Kaua e whakaaetia ki nga Pakeha anake te TiriuV e ngari tangohia mai ki runga ki a latou, me waibo marie bei poiae mo tatou. Ko etabi o nga Pakeha he pai, ko elahi he kino; ko elahi o nga Maori he pai, ko elahi be kino. E tika ana nga korero a Hone. E rangi me wbakahe te kupu a Wiremu Tamihana. E mea ana ia ki le mahi a Ngaliruanui raua ko Taranaki be urumaranga, na le tikanga Maori o mua lena. E rangi be koburu lera patunga Pakeha ki Omata ; me wbakahe e taiou tena. Haunga la Wiremu Kingi, kahore e eke taku kupu ki lera, e ngari ta Ngatiruanui. me lino whakahe e tatou tera. Maku boki e wbakahe ta Mohi, e ki ana

ia hei matua. He kore malua koia i a le Kawana te hacre mai ai ki tena malua. hoi aiawhai i a ia, i le langata Maori, i poka ke ai kite kirni malua mona i nga ra nga lira Maori ? Mehemea e hiahia ana ia ki le pupuru i tana vhenua, puriiia i runga i le pai. E kore ahau e rnohio ki le korero mo le vvhenua, mo le raina ekorerolia nei. Ala Te Makariui tena e korero ki a koe. Mehemea e amuamu ana etahi o nga rangaiira ole runauga ki laku korero, e pai ana, me whakatika mai kite whakhe i taku mehemea e lie ana. E pai ana ahaukia peneilia, meiiemea ka kilo i le he o tetahi, m* vvliakahe auo, j mehemea ka kite i te lika me whakatika ano. TomikaTe Mutu, (Ngatirangi,) Tauranga: E mohio ana ahau kite liiiro i tenet i llauraki; kua mahara ahau kei le Kingi tenei, iua le kilekilea mai. Nona ano tona taonga le Pakeha, nana anoi homai ki konei. Me Ngaiivvhatua hoki e ki nei, noku oku Pakeha,"noku ano oku matua. He pani ahau, kabore ahau ile Kingi. E kore ahau e peke ki tenei Kingi, e mau nei ano i taku peke. Tenei ano toku knpu mo nga hawhekaihe, ki toku whakaaro ka male le mania lane me te matua wahme, ka ora ko nga tamariki, e mea ana ahau, me noho ano i te whenua o te whaea. Na, e le hui nei, he ahakoa te tahi marama, te rua maramaenoho anaialou i konei, kia oli marie nga korero. Pekamu Winiata Tohi, (Ngaliwhakaue.) Roiorua : Me korero ano tenei e ahau ki te runaiiga nei. E rua nga mea i kilea mai ai laiou ki konei. Ko te Pakanga aTo P,angitnke tetahi, ko le Kingi Maori lelahi. E te runanga nei, e karanga any ahau kia koutou, ma kouio'i ano a kouum Piikeha e aiawhai. E hara ite nn j a hacre rma mai ale Kuini ki tenei whenua, he mea inoi, he mea karanga e Ngapulii, he mea karanga e ia iwi e ia iwi. Kahore ahau e mohio ki a knee noho mai na* ko leteinakei to Kingi, ko le luakaua kei teKuini. Ko ahau le whiunga ate Kingi nei. Ki ie whiu ki an kawhakaae lonu a!iau ; ko tenei ko ahau e noho Pattella kore ana, ko ahau he kai ahau na le ika;koia ahau ka mea ai me lioinai he Pakeha moku ka niamae oku kiko i le kaingu a le ika.

Taiapo, (NgaliwhakaueO Makelu : Kua tae mai ahau ki a koutou i mua kia tukua mai bekai-tiaki moku ki toku kainga, naomia mai e koutou, laka ana. He tauhou ahau, kalatiiano ahau ka tapoko ki rolo ki tenei likanga, koia ahau i mea ai kia 100 - ) Pakehae luku mai ki au hei noho i toku kainga. Maumau ahau hei kai ma te ika ka iuene oku rangatira i te whaitiga maii te Pakeha, maumau ahau hei kai ma te moana liei kai ma te whenna; koiaau ka mea ai kia 1000 Pakeha e tuku mui ki au. Ihakara, Manawatu : Kg laku uriii ko Te Wiremu ko Te Harawira: no reira ano i takoto mai ai te wh-ikaaetanga-tae uoa mai kite Kawana tuatahi, mania' tuatoru, tuawha, no reira ka mkua oku rangaiira ki a kouiou—te mauahara, nga korero kino, le vvhakatakariri- ko oku rangatira enci. ko nga ku-whakahauhau i au. Kotahi aku rangatira e kore e hoalu ki a koe. Ki te mea ka haere mai koe, ka ki mai ki au, Kahure koe e pai kia hokona to whenua? kl ana ahau, Kahore. Na, kite mea ka haere mai koe ka ki mai ki au, E kore koe e pai kia reiia to wbenua? ka ki aiu ahau, E pai ana. r Ko te luarua ; ko telahi kai-wbakawa mo laku kainga mo Manawatu, ko ahau ano hei hoa : me utu ano ahau, kia kaha ai ahau ki te hjipai i nga ture ole Kuini. Ko le luatoru, he paura. He tono atu lenei i eiaiii pairra, hota, kia whakapuaretia. Mehemea ka mate te turoro, ka lilahia kite manu, ki to ki-reru ranei. kite parera ranei, mepehea? Ka rite ano kouiou kite mate nei, he kai-putu-tangata, koutou ko te Kawana ma. E mohio ana koe, e Ma, ki aTe Kopiiini, ki a Taukana, ki a le Kuka, hei lakoioranga mo aua mea. Hukiki Te Ahukaramn, (Ngatiraiikawa,') Olaki: Ka korero ahau kite Tirili i Wailangi. Ahakoa ko laua Tiriti i Wailangi e koreroua nei e le runauga nei, ko te takenga mai ko Ngapubi. Ahakoa he i a Heke, ahakoa he i a Te Rangihaeata, ahakoa he i Whanganui, aliakoa he i a Te Rangiiake, kahore e mahue i te Pakeha, e pai lonu ana la kouiou likanga. I mahara aliau ko nga paraiken i kawea ake ki Olaki no taua liriti i Wailangi. Kahore ahau i pai kite Kingi Maori. Na, ka tae akete Kawana ki Manawatu ka huihui kite whare ile Awahou. Ka whakaiika ahau ki runga, ka palai ahau ki a le Kawana, E pehea ana koe kite Kingi e whakaturia maic VVaikato nH? Ka mea mai te Kawana, Hei aha ma tatou lena mahi tamariki? waiho

Ida m&hi ana lena main lanmriki. Ka mea ahau, Koia ano. Kua nui E haere ana kite pakekeianga, kua lnpu nga niho. Kua mulu lenci aku. Kei te kara tenei. E ma nga tangala i haere mai ki Ngarua* wabia kite liki kara: ko Heremia leiahi, ko Hani leiahi. Ka buihui maiou kite whare i Porotuawhao. Ko Maiene tenei, ko Wi Tako tenei. Ka ki alu ahau ki aua langata, E boa ma, kaua e mauria e ko2.ua te kara, kei (apaiapahia e au. ki. te poke. He pataitenei naku kite runanga ole Kawara: Ki to pai kuiilou kite kara ra kia waibo ki reiru tu ai. e pai ana. Ka eke taku korero ki runga ki nga paura: kia whakapuaretia le ara mo nga paura. He kupu tenei- naku kia luhiauga iugoa o nga - langata ole Kingi, kei haere mai kite boko i nga paura. Ko nga paura lid orai;ga u<o nga wahine, mo nga tamariki; ko toku oranga hoki lena ko nga manu. Km te taUoioI'anga 0 nga paura ki a Te Ropiliui.- ' I'aora Tuhaere, (NgatiwliaimO Orak-i: a koutou mo le Tiriti. He lika ano laua Tiriti, otiia i haere mai i runga i te kuareianga, kabore ana i m<iuio(ta... I haere ia Ngnpuhi whakaaeianga i runga i iekuarelanga ina hoki kahore ia i whakaaro kua whakaae ia kite Kuini, e taiiuri ana ia e whukanchenehe ana ki ton'i rangaiira. e kore hoki e pai tepononga kia whakaiika ki te pain i tona rangatira. Ko nga paraikeie • i maua ake nei e Te Wiremu. kabore i lino mobio nga rangaiira. Koia tenei, e rangi, lenei, ko te lino Tiriti e iri ai te matia o te Kuini: ta te mea kaahui katoa :nai nga rangatira o ia wahi 0 ia wahi, 0-leiahi moiit-. alu hoki, ki konei, ki le rapurapu likanga. Kola-lalou Kingi e korero nei taiou, ko toku-. whanaunga tena. Hei aha mt lalou tena mea tekaieka? Me whakahouhou e lalou.. tena likanga; waibo atu i roto o Waikalo. Mehemea t nui nga iwi ki tera mahi, ka tahi ka lika. lieoi ano nga rangaiira ole molu : nei kua buihui mai kei raro i-a te Kuinu Kei rtinga ko Te Makarini, ka mea: E nga rangaiira 0 te runanga ! He korero taku inaianei mo te Tiriii 0 l,a ki mai otahL o koutou i wha'uaaeiia tenei Tiriti i te wa e kuare ana tera iwi nana i lirnata,. ara, a ftgapuhi, a i haere to rat on whakaae i runga ite kuareianga. E mea ana hoki na reira i tupnai tewbawhai o Uone Heki-t, me era atu raruraru. Otiia he aba ka Uorerotia ai nga mea kua pahure kr? Kua niuai te whakaaro ki-ena nn.-a kahoiv Ua paweiur

a leiahi a leiahi. 1 rile era raruraru ki nga. niahi o nga tamariki e lulu ana ki to ratou mama. E mpa ana aiiau na reira, nataua Tiriti, i knea ai le whakaaro nni o Tamaii Waka ma nga rangaiira o Ngapuhi. Mo Uongi Hika hoki lie rangatira mohio ano ia. He ahakoa i ngaro i a ia te langata, he langaia whakaaro nui ano ia. He langaia aroha ia Ki loan wh.-nua; tupaio ana ia ki nga he, pula ana tana tikanga tx>i arai. I wliakaaro ano raiou ko elahi am rangaiira ki teiahi kai-iiaki mo raiou. Ka lahi ratou ka tono aiu kite Kingi o fngarani; ako tana whakaapianga lenei ko ie Tiriti nei o Waiiangi. He aha koa te rore ke ai a koutou korera masanei, he taonga nui no koutou. Ehe ana tena kia whakakuareiia nga rangaiira o ipra whakapn para nga. Kei mpa koutou i nui alu lo koiuou mohiotanga i to raiou; kei mpa ranei koulou kahore fpakari lo raiou wliakaaro e p mo ai to raiou rana i teoranga mo te fwi. Ko ana kanohi nei ano, ko ana niangai nei ano, ko aua wliakaaro nei ano Kahore oli - i riio ki a kouuu? Heo'r ra, ke; wl akakuare noa koulou i i e aiatauranga ole hunga rangaiira nana jaua Tiriti. Kaua nga lamariki e mea iiia vv.iasaAa.Jorctia nga m.lii uka a o raiou mama. L mohio ano ratou i laua wa ki to ratou likanga. I rile, oliia i nui alu pea to ramu mohioianga r to koulou. Engari kr laku. meiiaki koulou i tenei Tiriti hei taonga urn mo kouiou, kia tati ilio ai nga ki '•"nga ki a koulou, ki o koulou uri hoki a :<iaa am. He pono ano, ko nga mahi o tenei runanga, ka waiho ia hei lino whakapumau na kournu i tana Tiriti. Koia ahau i wliakaae am ai ki tan na, e Paora, e mea na koe ko to lino ukanga lenei ko le runanga penei Inahoki ka kite koutou kua tu katoa hapn Maori o Niu Tirani ki lenei runanm. tta tika hoki tan e Tamihana. Kua piita ano ie whakaaro o etahi Fakeba o Ingarani kia whakakahorelia lenei Tiriti, otiia kihat ate Kumi i wliakaae. Kahore ia i pai kia waiho ko to koutou kuareianga hei take whakakahore i tenei Tiriti. A , kia ki atu ahau k. a koutou, e nga rangatira o te runanga, ko tana Tiriti hei liaki mo koulou. Mehemea ka whakakahorelia ka lie koutou. nuhia' ea* ™ U lCnei ° Waitangl » kla P a " m ';,f r ! W'kiioria leKuiniolngarani, liana mahara aiawai ki nga rangaiira me Nga Hapn oINu I .rani, i lanahiahia hoki kia toauugia k) a raiou o i-atou rangaliralanga, me to ratou wenua, a kia niau lonu hokite Ro-

ngo ki a ralou mete ata noho hoki, kua wakaaro ia he mea lika kia lukua mai telahi Rangaiira hei kai wabariie ki nga tangaia Maori o lNu Tirani. Kia waknaeiia e nga Rangaiira Maori te Kawauatangao le Kuini, ki nga wahi kaloa ole wenua nei me nga motu. ;\a le mea hoki be lokomahaken*™ langata o tona iwi kua noho ki tenei wenua, a e haere mai nei. " Na, ko te Kuini e liiahia ana kia wakarilea te Kawana'anga, kia kau-i ai nga kino e puta mai ki le langata Maori ki le Pakeha e noho lure kore ana. «'Na,kua pai teKuini kia lukua a hau, a WiremuHopiiiana, heFapitanai leßoiarai\awa, hei Kawana mo nga wahi katoa o Nil Tirani, e lukua aianei auuia am ki le Kuini; e mea am ana ia ki nga Hangalira o te Wakaminenga o nga Hapu o Nu Tirani, me era Kangaiira am, enei lure ka koreroiia nei. " Ko te tuatahi: " Ko nga Rangaiira o te Wakaminenga, me nga Rangaiira kaloa hoki, kihai i uru ki laua Wakaminenga, ka tuku rawa alu kite Kuini o Ingaraui ake lonu am le Kawanalanga kaloa o o raiou wenua. k 'Ko te luarua : "Ko le Kuini o Tngarani kawakarite ka wakaae ki nga rangaiira, ki nga Hapu, ki nga langata katoa oi\'u Tirani, leiinoftangaliraianga oo raiou wenua <> ratou kainga me o ratou taonga kaloa. Oliia ko nga Kangaiira ole Wakaminenga, me nga Rangaiira kaloa am, ka luku kite Kuini le bokonga o era wahi wenua e pai ai te tangaia nona le wenua, kite rilenga ole ulu e wakarilea ai e raiou ko le kai hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mona. "Ko te lualoru: "Hei wakaritenga mai hoki lenei mo te wakaaetanga kite Kawanatanga ote Kuini. Ka tiakina e le Kuini o Ingarani nga langata

Maori katoa o- Nu Tirani. Ra tukua ki a raiou nga likanga katoa rite lahi ki ana mca ki nga tangata o Ingarani. " (S : gned) William Hobson, " Consul and Lieutenant-Governor.- " Na, ko matou, ko-nga Rangatirao te Wakaminenga o ng-i Hapu o Nu Tirani, ka huihui tiei ki Waiiangi. Ko ma!on lioki ko nga Kangalirn o-Nit-Tirani; ka kite nei i te riien<;a oeuei kupu, ka langohh, ka v?ak;iaT»ita kaioatia c ttialouv Koia ka lolitmgia ai oinaion ingoa o nrnton loliu. "Ka niealia lenei ki Waiiangi, i'le ouo onga ra o lVpuer<\ i ie lau koiahi mano r ewarir ran, ewa lekau, o to tatouAriki;" Ko ie rnumnga lenei ole korero; k'arangatia ano mo apopo ano ka korero.

Paratrp., 27 Hurae, 186"0: Ka m<?a a Te Makarini: lenei nga rangaLira tae liou mai kahore ano i puaki noa aratou korcro Ki le rnuanga; heoi, e tore okumea e ia ona korero kia roa, engari k». waiho ma lena, ma icna e wuakaiika, kite wliakapuaki i ana whakauro-. Kci runga ko Maicne le Whiwhi, (Ngatilo.i,) Oiaki : Ko Jaku korero mo te tiriti ki Waitangi-, ara ko i.iku e whakaifka ana; Te lake i whafcuika ai an mo nga rilenga he o nga Maori e mail lonu nei.* Inn hoki ka rapua e Ngapuui he rilenga mona, kilea. ana, koia na ko le Pakeha; ka lahi ka maiiara a Honjji lenei he luara mona Im hapaii o::a rilenga. Ka haere ia ki Ingarani; ka hoki mai ka lahi ia ka whakapula i lona kaiia; male ana ko Ngaliwhaiua, nuiie ana ko Ngalimaru, male ana ko le (TriiigaJiu; mate ana ko Ngatiawa ki Tauranga, male ana ko Ngaliwhakaue, ki Mokoia; male ana ko Matakiiaki; male ana ko ma ton ki Pnkewhakamaru. No runga ano i nga he ote tangaia* Maori ena tikanga. Muri mai ko nga Minita; u rawa le whakaaroo Ngapuln ki le Pakeha. Koia au i mea ai he mea lika te Tiriii ki Waiiangi, kahore aku whakahe ki laua mea. I aim mai i reira nga tikanga Pakeha, me ngaMinita hoki. E alma tuakana ana le Pakeha ki a tatou i runga i nga mea kaha i ahu mai i reira. Mo runga i nga wahi pohehe ka whakahe, o'ira ehara i te he rawa. Heoli ano, e Ma, kua oli teneh Kakorero au, e mea ma, mo te tikanga o Wireniu Kingi raua ko te Kawana ki Taranaki, mo talou e whakahe nei ki a te Kawana. Taku ra, ka kohurutia ka male ko Rawiri, he kohuru me nga whawhai Maori ki rcira ano; me Te Waiicrc ka koburuiia ano ki

reira me nga whawhai Maori. Ne reira te Kawana ka wbakaaro, ko tehea iwi ranei o nga tangaia Maori hei Uki mai hei wawao ! Ko lehea rangalira Maori hei tiki mai hei wawao? Ka mea ano te Kawana aianei ko la Te Teira ka pera ano hoki me la era erua. Ka tahi ka tu tona Ukanga, ko nga hoia -lei Waitara. Te litiroaWiremuKiiigi i reira ko nga hoia ka whakaniuiu i tana tolie. Na ka whakakake ia, koia e whawhai nei: koia au i mea ai kahore he he ole Kawana. Heoti ena. Ekiiaanana Maienei lianga le likanga mo te Kingi Maori; puta noa tenei molu kotoa e Inere nei te korero na Maicnc le Kingi Maori. Haere mai maua ki VVbanganui ka kite i le Pihopa raua ko Kawana Kerei, ka whakakitea le pukapuka ki a raua. Ka ki mai a te Pihopa, maku e wliakapuaki teiabi kupu ki a kouiou apopo i le Ratapu. Ka tahi ka ki mai le Pihopa, He mea tika tenei ma matou ma nga Miuita e whakapuaki le kupu o te Alua : ma koutou ma nga rangalira Maori e kawe le aroha e luhonohono ki nga iwi katoa. Hi ake te ala ko te ratapu, ko te kupu lenei a te Pihopa ki nga tangaia Maori kia kaba kite whakau ite aroha ki nga iwi Maori. Ka haere rnaua, a Roiorua, ko taku kupu i reira ko nga iwi Maori kia honohonoa kia kotahi. Ka hoki au ki Otaki. ka lute huihui aTe Heubeu ki Taupo. Engari ko Taiporohenui e kore e korerotia e ahau inaianei. *■ Ka lae mai matou ki Taupo, ka tu a Waikaio kite korero, ka rupeke kaioa ki rungaki le tikanga pupuri whenua, ka whakahengia matou nga iwi tuku whenua : ka pouri au ka lahi au ka mea aiu, Waikaio ! na wai i tuku le whenua? Wbanganni, nawai i lukulewbenua? Ka tahi au ka mea atu, Waikaio, nan i tuku te whenua. Ko to luku lenei i te whenua: e bara i a koutou le whenua imua ai, ka rapua e kouiou be lake ngangare kite iwi nona te whenua, pakangatia iha e koutou ka whakamuiua te whawhai, ka houhia le rongo. Ka kite koe, ko Maungatauiari tenei, ko Kawhia tenei, ko Taranaki tenei. Na reira ka kimi oranga au moku. Kite lonu ake au i te Pakeha, hoatu tonu e ahau toku pihi whenua. uru tonu atu hoki au ki rolo kite Pakeha kia ora ai ahau. Kia rongo mai koutou kite lake e mau ai le whenua. Ko te Kuini ki raro, runga ake ko Potataiu I'iinga ake ko Te Hculicu, runga ake ko Turoa, runga ake ko Tukibaumene, ko Taraia ko Tupaea, me nga rangalira katoa o te molu nei. Ka tabi ka mau to latou molu. Tena ka hoki koe e tera iwi e tera iwi ki tou ritenga ki tou ritenga e kore e mau ta tatou motu. I muri iho i ahau ka wbakatika aTe Heuheu Iwikau ka k;»iangn, Heoli ano nga

mea,e ma lonu, ko te Alua ko le Kuini. Ka man ki tana mere, kin Pahikaure, ka whakaIma i tana pulia—" Ka ngapu le whenua, ka ngapu te whenua, ka haere nga tangaia ki ; when? E Ruahnoko, purulia, lawhia kia ita | ita e!" Hei whakatuturu tenei i tana kupu I i ki ra, e rua maua, ko le Atua ko le Kuini anakc. Parakaia Te ki: E kore e pai kia hoki taku kupu i rolo i ahau; ka t:ihi pea au ka ala kai am i nga tikanga ole Knvanaianga "o lngarani. Ka tahi pea ka whakarangona m>i aku korcro koia tenei ka lae mai nei au ki roto ki lenei runauga. M; korero e ahau nga raruram o t> niaton kainga: no lelahi le whenua ka inui noa atti le lokomaha kite pupuri,ko le la nga la uona le whenua e taku ana ki le kawanatanga, ka whakangahau kairaiu le lokomaha kite akiaki, Kia kaha, kia kaha, kia kaha le tuku.i to whenua. He he ano tenei kh rere noa le lokomaha ki le pupuri i la tetahi pihi: he he ano lo te lokomaha kia akiaki i te whakaaro a le tangaia nona te whenua. Ka kiiea-i konei nga he ole taha l<i a uiatou. Te he o te kawanaianga e kore e whakarougo mai ki la matou nei kupu ki la te pnpuii whenua. Pie maha o matou ptikapuka e tuhia atu ana, kahore e utua mai, ko Te Makarini anake e mil ana. Kahore e lioaiu ana nga moni kite tangaia nona te whenua. Ka tika taTe Makarini whakaaro i whakapuu ai kia Nepia, E Ne, kaua koe e mea nau anake le pupuri whenua, engari nau, naku. Heoti ano, ka pakarua le pupuri whenua i konei; ko le whakaae anake ite hiahia ole langata e kaha ana kite luku. Tciv-'i e mau nei. Ka limata lenei i nga mahi mo le Kuini: na ka kohikokia e loku iwi e Ngaliraukawa nga moui mo nga pereti mo nga whare karakia, mo rtinga ano i le ritenga o lemana o to lalou'Kuini, e o*l. 6cl. Ko ahau ano i whakaritea etc iwi

hei takotoranga mo ana moni, hei hoalu lioki ki le Peke dui i Ponekp. Muri fbo ile tau iB6O ko nga moni o Oiaki ka tangohia e Nepia, ka homai ki au kia wbakaiakmoria ki le iwi i le 27 o nga ra o Maebe, kihai an i whakaae kia kainga ele iwi. Aniiir.ia le reii o Osaki e 351. kite 58Z. ka 9L ; kihai au i raruraru i le whawhai a Te Kangilake: mahi loim ah.au i nga mahi mo to kawanaianga. Na Te Peietone e kabore i kitr-a, ko le reo kau. Ko au lenei ko Pa • rakaia e tono nei ki ana moni kia homai e .te Kawana. E 93?. kia homai hei apili mo oku moni kua kohikohia nei hei utu mo nga I pereii mo nga rori. E kore hoki e Dai kia whakamahi noa i te iti o nga moni mo le kai mahi. Ko au ano kua whakaritea ele iwi hei upoko mo le runanga, hei launga uiai hoki mo aua moni. Kawana Paipai, CNgapoufama.') Whanganui: E Ma, e whakahe ana ahau ki to kupu mo nga tangata kua korero kia kaua e korero inaianei. I karangaiia ahau kia \v\ere mai ki le korero, ka korero ano ahau. E mea ana ahau kua whakakoiahiiia e le ture ole Atua nga iwi erua: na te lure ote Atua i muru nga hara o te ao. (Ka whakahua i tana waiata.) Honetana, (Ngapuhi,"> Peowhairangi : Whakarongo mai, ete runanga nei. He whakakolahiano tenei no talou kite Pakeha. Ko ahau, no Ngapuhi ahau, naku i whakaae le Pakeha ite tuatahi; naku, na Ngapuhi i tuku mai le whakapono, ka kite Wilou ; naku i whakaae le Kawana luatahi; naku i tuku mai ki konei. ETc Makarini, tenei taku kupu ki a koutou: ko taku whakakolahitanga ki nga lure o lngarani kua kite koutou ; kua tu ano i au if kaia ki Maiki: kua iri te maiia o te Kuini ki laku mahi. Ko le Kuini hei upoko ki au, ko ahau mc oku rohe hei linana ki le Kriini. Me penoi hoki nga tangata mohio, ko le ture ine.pera me nga mahi ale Karaiii. Huihuia nga tangaia o nga wahi katoa, he hahi; me penei hoki, me huihui, me whakakotahi nga whakaavo a nga tangaia katoa. Na, e men ana ahau kia lino rapua e matou. te lino tikanga ole he r peta o Kuini Wikitoria: kite kahore e kiiea e Niu Tirani laua hepeta, ka pena o matou

I whakaaro mete koura kua paii ite waikura. Heoi and taku. Tamati Wiremn Ararnoho, (Wanganur,) Whanganui: I mua kahore oku Pakeha, ka noho rawa kore ahan; ka whiwhi ahau kite Pakeba ko toku kilenga tena rle rawa. Muri lonu i te tan i tango ai an i te pit i te paura ka tae akeTe Wiremn ; kotahi le ra i I huihui ai maiou i korero ai niaiou koTe Wi. remu, ka tomo au kite Whakapono. Muri iho ko ka haere mai kite hoko whenua. he kutikuii, be hopi nga utn, whiwhi tonu abau. Muri mai ia Te Wiremu ka tukua mai laku taiigata bei kmri MihrI nare moku, ka riro mai ko Heoi ano, kua pma ki wahoki ile ao marama. Ko nga kniikuii ko nga hopi ka peia atu; ka mea atu ahau ki a Tiraweke, " Hoki atu koe." Muri mai ko Te Peina, koTe Karaka, i haere mai kite whakawa whenua; ka me«« aiu au kia raua, "Haere, e hoki"; ka tae mai a Taimona, ka mea atu au, " E hoki koe, me o moni," ka hoki ia : ko koe, e Ma, te lar.gata nana i whakaoti taua whenua, kua oii am na ki a | koe. Ko toku tukunga whakamutunga tena i mutu tonu am. Muri iho kfmihia ana e j ahau te Rongo-pai, lonoa ana to matou tai ngita kite aroaro ote Kuini, ku ki mai ia j kia whakapiria kia katnbi nga iwi erua, kia I rite tonu. Ka noho au ki runga ki tena tiI kanga, ka noho ahau ki runga ki ta te Kawa- | na. Ka whai ano au ki lotahi kupu a korua .ko Kawana ki au. Kana korua e takahi i • taku kupu kei meinga bei he tenei mo te | Kawana. Ko te rohe o toku paenga kia wbakamaramaiia e koe, kia retia taku whe- [ nua kia kite hikipeneahau n.aku. Kei roto iau kei nga Pakeba e noho ana. Kei Rangilikei le whenua e korerolia nei e ahau. T Paora Tuliaere, (Ngatiwhatua,) Orakei: Kahore au e tiki kite korero naku le Pakel ha. Ka mea toku whakaaro kei te pai ote whenua, kei te pai o te kainga ka haere mai jte Pakeba. Na te moni ote Pakeba i boko i teiahi whenua mona ka noho ia ki reira. , Kaua e mea te tangaid he mea tonomai e ia. ,Ko ahau te tangata i whakabe kite Tiriti ki I VVattangi. He mea kite e toku ngakau kite I he, koia au i whakabe ai. Ko le he tenei be pohehe no Ngupulii kite tuhimhi hohoro i o ratou ingoa. He mea whakaaro naku kite kara ki Maiki: ka tu taua kara ka meinga he kara tango whenua. Ka labi ka whakaaro a Heke, ka tahi ka tapahia e ia. Ko te pohehe tenei o IS'gapuhi, mau ana le

loto whero kite ringa mangu, mau ana le loto mangu k'wte ringa ma. ; Na taua karai penei ai. Kihai i mea kia Iviere mai nga rangatira katoa o te mom nei ki laua Tiriti ki VVaiiangi. Ka uiaua mai eTe Wiremu ko nga paraikete, ka mea au he maunu tena. Ko le matau kei roto. Kuore i mohio to ika he maiau kei roto, aianei ko te kainga mai kamauia. Kojejiiauuu aTe Wireaui he paraikete, ko le matau- le mana ole Kuini. Ka.iae mai ki lena rangaiira, ka takoto le maiati: lo tonu hei tangaia mo le Kuini. Pera tonu ia a tae noa ki Poneke; umri iho ka mau ano te toto.ki nga.tangaia o Poll eke. 1 lango ano hoki Waikalo ki taua Tiriti, muri iho kua poka ke he iikang» ku;t lu he Kingi. Ko elahi kua kino, ko eiaiii kua whakaiu Kingi. Koia au i whakahe ai ki taua Tiriti ki Wailangi. Heoi ano laku. Ihakara,- (Ngapoutama,) Wbanganui: E nga rangaiira ote runauga nri. He huihuinga tenei i nga whakaaro o nga iwi Maori kia koiahi. Ko taku kupu tenei. E wha* kaae ana ahau kite kupu ole Kawana, e mea ana kia huihuia laiou ki le runanga kia uipu ai he pai mo te Pakeha mo te tangaia Maori. Na te Atua i tono mai te Pakelia ki konei; lupu ana te maramatanga ki nga waiii katoa. He kupu taku mo Rangilikei: e hara inaianei lenei he, e mohio ana ano koe.- E Ma, e tohe ana ahau kia whakaolia tenei. | Mete-Kingi, (Ngapouiama,) Whanganui: j E te runanga nei, kiakorerolia alu ki a koutou laku whakaaro. Me apiii leaei runanga kite Tiriti o Waitangi: kia ki atu lalou ki a te Kawana, kaua e tangohia lenei tikanga i a taiou; Tenei hoki taku kupu mo le lekau ma rna. Hornai hoki t(uia ki au hei rapu i oku he. "He um ki aia e tika nei te um: he takoha ki a ia e lika nei te takoha." Maihi, (Ngatihoko,)T;>uranga : Ka whaki. an i laku he, ka puukitia ki a koe e Te Mikarini laku hara ; ko toku kino ko le wahi kiObuki: ko te wahi ki Uhuki kua orate tangaia: ko te wbenua e lakuio tonu ana, kahore ano i oti. No te ra i iae mai ai a Te Taiana ki a matou ka ora au. lanianei kwa

rua nga ariki. Ko ie Kuiui ko te King?. Kua hue telahi o nga ariki kilo raua porionga ka riro i leiahi: -kite riro i tetahi ka riri ano tera rangatira, Koia ahau ka nio~ bio ai, be mate aiio kci roio i leftei likanca Heoi taku. Hetni Parai, CNgatiawa, Poneke: Ko ie mea e kiia nei ko ie Tiriii o Waiiangi, kahore au i rongo ki ona likanga: ko:ahi taku i rongo ai ko te lure ote Alua. Ko eiui Ture e korerotia nei, i ie ngaro ano kite Pakcba, kahore au i rongo. He pono ano koiahi paraikeie i riro i au, kahore au i mohio ki lona tikanga, he mea bomai-piiku. e TeWireiuu raua ko Reihana. No naianel enei ture. Mo ie nohuanga o Kawana Ke-L-ei. ki Poneke, ka tahi ka marama nga lure. Na Kawaua- Kerei i- whakatakoto nga rori,. nana i whakuiu nga kura, nana i hanga nga whare luroro. Nana ano hoki nga rangatira Maori i whakatu hei kai-whakuwa. hei apiii mo nga kai-whakawa Pakeha. Ka tu i reira a mauu ko Porutu, ko Te Puni ano hoki telahi, ko te Maniheia. Na konei au i whakanoho ki roto ki nga kuwha o te Pakeha ; ko toku turanga Una kei nga kuwha o te Pakeha. lieoii ano taku kupu. Fhakara, (Ngatiraukawa,) Manawalu : Mehemea be rangi whakahenga tenei ka wliakahe ano aiiau ki eiahi o nga ture o lenei pukapuka, ara kite lure mo te ulu ote pmemu e tangohia ana e te Kuini e te ruuanga. E whakahe ana ahau ki lenei. E ngaii waiho kia takoto marie ana inaianei. Ko lenei ka whakahokia mai ano o pukapur ka i homai ai ki a maiou ko aku boa, ma 10, ringa ano e whai tohu. Te Hapuku, (Ngatikahungunu.) Ahuriri: Kahore aku kupu : be kuware au me taku kupu. E tika ana, e Ngapuhi, nau ano o Pakeha, nau ano te he; nau i liki te pu hei whakangaro ite langala: no te tautanga alu ki a koe, pepeke ana o tun. Me o miuita nau ano; whakahengia iho e koe ano. TuKua ana te whenua riro rawa, niabara rawa te Pakeha kua mau te mana o te Kuini ki runga. Kua tu tana kara ki Maiki, peke atu ano koe, tapahia iho. e koe ano. Karanga ana Kawili, Emara, tapahia i nga ringariuga, tapahia i ngawaewae; ka'UUii ka hoatu ki Kororareka, ka male ie whanau o Kawili. Ko te takinga o tena riri a korua ko Heke, i riri ki ie Pakeha, nau ano. He korero lika nga korero e korerotia nei, tena koiahi ano te piro i takoto ai to pai te kino. I mea

mai re Waka, Me tupu te he Li Heretaunga* E pai ana iena, he lamariki he kuware; kahore e mohio. Nana ka he am ki reira e pai ana. Ehara i te Pakeha le take 6 tend he; kahore ate Pakeha ahaianga. Ko taku mahi i huaina ai e lokn ngakau he luku whenua: tuku au i laku whenua ki tc Pakeha, oii tona aiu; kahore hoki au i luku.a hoki tonu atu ano au. Ina hoki ko nga moni takoto ana ki taku ringa: ko te whenua riro ana ite Pakeha. K& roto katoa hoki tatou i te Kawanatanga. No tenei rangi tae ana -ki to Kingi Maori ko au anake tenei, ko toku kotahi e korero atu nei: kua raene kotoa nga tangata kite Kingi Maori. Ko ate Maori he tenei kite Pakeha, kahore ate Pakeha ana he. Koia hoki tenei, waiho a latou whanaunga kia mahi ana i tana Kingi Maori; kaua rawa e ahatia, no te mea e mohiotia ana he palu Pakeha te likanga o tenei Kingi Maori, he tango whenua mona. Waiha kia mahi ana i tana likanga i huaina e tona ngakau. Inahoki litiro mai koutou, ko lena taha kei te Kingi Maori, ko tenei laha kei a tatou e noho nei tenei runanga; kei le taha latou kite Kuini. Me mahi ahau me o te Kawana tangaia i tona mahi. Waiho Waikato i kona mahi ai i ona mahi rau, ko Waikaio hoki lena ; nana nga mahi katoa. Mehemea e peneitia ana me nga Kawana nei, ko te Kuini kia kotahi kia kotahi, e pai ana. Koia hoki ko tenei, me whakalu a Taiaroa hei Kingi mo tera molu, ina hoki he motu ke tona. Ina hoki te Pakeha he maha ona motu he maha ona Kingi; tana lukunga iho ko te Kuini anake. Waiho te Pakeha i kona mahi ai i tana mahi; mate atu tana Kuini, ka whakaturia ano he Kuini hou e ia e te tangaia nana tana mahi. Ina hoki me lena parekura na Poiatau ano; akuanei whakaturia e Waikato he Kingi ke, na ko te henga lena mo te molu nei. Engari ko au kia rua aku waka; ko tenei taha, ko te laha ki le Kingi Maori. Pau kaioa hoki koutou ki runga ki toku waka ki Takiiimu. Kauae riria tenei mahi whakalu Kingi, kaua e reia aiu; me ata mahi ano ratou i to ratou na taha Kingi Maori, Kawana, Kai-whakawa. Me ata mahi hoki tatou i runga i tenei taha. Na Waikato tenei parekura, kihai i waiho aiu I ma Te Rangitake raua ko Kawana ta raua mahi; ma raua ano te likanga ala raua na mahi e mahi. Ko tenei pokanoa mai, pokanoa mai. Kei a ia kei a Kawana le whakaaro mo taua mahi. Ma Te Rangiiake te whakaaro kia tukua mai to raua whenua ki tanahoa,e pai ana, heiriienga mo nga mabi kohuru a Taranaki raua ko Ngatiruanui. Koia hoki tenei ka mutu taku korero ki lena.

ka tahuri au ki le korero o nanahi ki le turei wlnikaaturia mai nei e koe mo le Tekati ma rua. Ki a koe letahi taha, ki au kite Maori letahi laha, mo le ture o te kohuru. Ka pokanoa koulou te Pakeha kite kohuru i loku, i to le Maori, me homai taku utu kia mau rawa i laku kia ngaia ai taku ngakau ki le ulu mo laku whanaunga, ka luku am ai ki a koe kia mabia ki tau mahi whakamate ; ka mate nou, no te Pakeha, iau i ic Maori, ka hohoro le luku alu i loku whanaunga ki a koe, kia lika ai lenei ki, be iwi kotalii le Pafceha me le Maori. Kite kaipoim koe i tau e he ana: ina hoki mate ana te tangata ote whenua nei—ko Hemi te ingoa—mate ana loku to te Maori, whakawakia ana lou,. to le Pakeha, ora ana lou i roio i te whare kai rohi ai, a ora rawa alu. Noku no Hereiaunga, ko Mohi, patua iho, male ake, whai rawa alu ki lou, ora tonu am ki roto ki le-whare kai rohi ana. Koia hoki me tenei, kia rongo mai koe. E kohuru langala koe te Pakeha amuri ake nei, ka tuhiiubia ki le pukapuka e le motu nei, whai rawa ake ki le rua o nga lupapaku neiau a te Pakeha, kua pa katoa i te motu nei ia iwi nei, ia iwi nei. Heoiano ka he taiou ki konei; whakatika katoa le molu nei ki runga, ka he akuanei, no te moa ka kaiponukoe i lou. Ina hoki he whakamahara atu lenei naku kia rongo mai koe ki le whakaaro ote Maori. Ina hoki i luku noa alu le Maori i lona whanaunga; mau hoki e litiro ki a Makelu, kahore i purilia ahakoa he lamaiii, lukua atu ana ki a koe; ki a Maroro, mate alu i a koe. Olira e pai ana, nana, ancle he ki le Pakeha; ko lona ulu koia na. ano. Ina hoki ka male ki Whanganui he Pakeha, hopukia tonutia iho he Maori, lukulonu aiu, kahore i purilia. Wiiilikia atu ko Kuika (lamahine o Teßuup_araha),kohuruiia iho e te Pakeha, whaia atu ana e Wairaweke • ko Te Rauparaha i Wairau ; tangohia ana e Te Rauparaha ko Wairaweke: kihai i lupu he hara i runga i ana mahi pohehe. E Te< Makarini, ko to taua he lenei. He whakaaiu laku kia rongo mai koe. Mau e litiro ki tenei mama e lakoto nei, ki tenei mama e lu nei. Kia hohoro le korero i lenei korero kia awe le mulu akuanei. Ina te laha i pouri ai ahau ko taku luakana e lakoio nei. Kia hoki malou, kei mate ki konei ka kiia nau matou i rongoa; ina hoki ehara i le haere ora mai to matou haerenga mai ki konei: ka tae lonu mai ka kawea matou ki Ingarani. E pai kia mate mai i muri i laua mahaki tahi kia rile ai le mate katoa: kei whakapaea le male ki a koulou kite Pakeha. Heoi ka mutu laku korero i konei.

Mawae, (Wanganui,) Whanganui: E Ma, kahore au i kite i nga Kawana kaloa. Ko Kavvana Kerei kahore i mohiolia he runanga tana; ka lae mai nei matou kite runanga ka mohiolia ko le Kawana lenei. Ka tu ko Hapurona. Whawhai ana te Pakeha mete langata Maori. Ka mea atu au, Tukua aiu tena bei ulu mo nga paipa o Wairaweke: kahore au i rere am. Muri ibo ka pokanoa nga lamaiiki tokorima ki le whanau Pakeha, poutoa ana. Ko ratou ano te utu, taronotia tonutia ilio. Ka okioki torm ahan ki runga ki le Pakeha. Kite mea ka pakanga ahau kite Pakeha, maku ano e mea laku pakanga. Naku ano aku Pakeha; naku laku Kawana. [Ka whakahua i lana waiata.] Kia ki atu au ki a koe, ki Whaiiganui te hui. ki Whanganui te runanga: mehemea ka waiho ano ki konei e kore ahau e hoki mai; e eke koia Whanganui, e eke Taupo, kite kawea mai ano ki konei ? Tamibana Te Rauparaha, (Ngaiitoa,) Otaki: Kua meinga ko nga mea kua korero me ata noho kia lukuna le korero ki nga mea kahore ano i korero mai. Na le mea ka hiahia , lonu au ki le korero koia ahau ka whakaiika akenei: e whakaiika ana ano ahau kite Tirili o Wailangi. E whakapai ana elahi ki laua Tirili, kei te whakahe elahi. Ki laku whakaaro kahore he he: e lika ana taua Tirili ? e marama ana. Ko nga Maori kahore

e aia mohio, he pohehe, koia ano i ai. E ki ana te knpu a Paora, kihai i ata ruarama, i waiho nga paraikele hei manna, ko nga tangata Maori nga ifea. Re pouri no nga Pakeha kite nui o nga kino e mau lonu ana ki polo i nga langata Maori i taua takiwa koia i wbakangawari ai a Xawana HopU hona kia hohorotia ai te luhingao nga ingoa. No konei au i mod ai e marama ana taua Tiriti. Ko taua Tiriti e rite ana kite huarahi ka tahi ka timataia le maui: kahore i aia ruritia, i tapaiiia kaulia ko nga oiaota ; hua noa ake nei nga pakanga o te Maori ki te Pakeba, kahore i murua nga tikanga aroha o tana Tiriti. Waihoki ine te hokonga luatahi i te whpnua, kabore i ata ulua-ki te moni, i um.i kite paraikele, ki le kuiikuli, kite roria, ki le laouga noa iho ano. He huarahi ano ena, he limatanga. Muri iho ka whakaae te Ku-ini niana e hoko nga whenui ole tangata Maori: ka lahi te Maori ka kite i te koura i runga i te ringa e wbero ana ; ka lain ka maratna te hoko ina hoki e utua ana kite koura. Hei ritenga te hokonga ki nga paraikele kite Tiriti o Waitangi: ko lenei Tiriti tuarua, ko te Tiriti ki Ko'hiinarama, \m ritenga mo le ulunga o te wheuua kite koura. Ka lahi ka tumau te utu ote wlienua, ka utua kite moni; waihuki ko tenei Tiriti ka tahi ka lino marama ona tikanga, ka rite kite huarahi kua wbakapaia. E mca ana ahau e baere ana teuci ki le kaumaluaiauga. Kotahi le kurupae kua ekengia e te waewae, ka lae ki le rua ka lahi ka lino marama. E moa ana ahau ko ng.i korero mo nga pakangaJ era takiwa me whakarere: ina hoki e uiohio ana nga Pakeha me nga Maori kite he o era tikanga. Me litnata he whakaaro mo taiou inaianei: ko te wbaknaro mo laioii ko te n.au kite maru ote Kuini, me nga tikanga o tePukeha kia wbaiae taiou inaianei. Ko nga ritenga mo le kohuru me tuku ano ki le lure o Ingarani. Kite kohuru te Pakeha i le langata Maori, me luku ki laua likanga ano. Abakoa Pakeba, abakoa Maori, ko taua lure lonu. Kite mea ka paiua tetahi Maori i runga i te haurangi, me wbakawa ano: ka kitea te he, heoi ano me luku aiu kia haere; ahakoa Maori, ahakoa Pakeha, ko laua tikanga ano. Na, ahakoa porangi, ko laua lure ano. Ina hoki tera leiahi wahine i Whakatu, i paiua e tana lane, he porangi taua tangata. 1 hiahia rnatou nga iwi o Ngatiloa, o Ngatiawa, kia whakamatea te lane; kua tubia ake e le Kawana ki a malou, ekore e marama, be porangi; a heoi ano waiho ana ki ta te Kawana le lika.

Ko to;ahi mea hoki Ida whakahaere ia>ou i nga rohe o o latou whenua, kia wehewhea ki Lena hapn ki tena hapu, kia ruriiia hoki, kia wl.akariiea e le Kawana te kai-niri, kia 'homai hoki le Karauna Karati kia lino n»arama ai nga tikanga mo latou, kin r\u> ai ki U) Pafcpha. Koia ahau i mea ai kia wiiukaunga tenei runanga mo amua tonn a:u. Tvtahi whakaaro oku, ko otalou ngakau kia lino mnrama ki nga Hire o Tngarani"; kahore he whakaaro kia puriiia le whenua. koi le lang.-iia ano tona whakaaro ki tona pihi. Kua mii nga lau i kite ai ;e Maori i to l\-.ke-ha, kei le man luim ano ki ole Maori tikanga. Mo le kupu ate Hapuku totn i. R whakaae ana ahau kia pu: ilia nga liuka. nga aha noa, kia kaua e hokma ki le iwi o Waikalo e mahi mai nei i ona riienga kuwa?e; kia mea ai raiou, Koia ano e he ana la <arou niahL Ko o raiou whakaaro kei le Kingi Maori, ko o raiou hiahia kei nga taonga o te Pakeha. No reira ka alma wliakabihi raiou ki la raiou mahi kuware. Ko le kupu a Parakaia kahore i ala mnrama. Te mea i kore ai, na matou tahi i kohikohi nga moni mo nga baarahi o to matou kainga ; kihai i mahia ki nga pir ti pakaru, ki nga liriti, kawea ketia ana ki le pelf. Ki ana ahau, Ehe ana tenei: engari me mahi nga rori kiahaereai nga hoiho onga tangata nana ana moni i ranga i ana huarahi. E mea ana Whanganui kia kawea te runanga ki to raiou kainga: kaore e marauia lena ki au. Engari Poneke te laone nui; oiira kei ate Kawana le whakaaro: olira e whakatika ana ahau kit,» raiou kupu, ma te Kawana letahi laha o te kai, ma <atou teiabi laha, hei mahi aroha ma talon. E lika ana le kupu a Ngapuhi mo to ratou pisinga kite Pakeha, koia raiou iwhakaara ai i te kara i luakina eilone Hcke ki Kurorareka.kia mohio ai nga Pakeha kaore a ratou whakaaeianga ki a Waikaio tikanga. Kei tc mau ano 10 raiou aroha kite Kiitai. Kia mau lonu taiou ki teiK-i kia u lonu o tatou whakaaro ki leuei, a: a kia hapai latou i te pai.

Tukihaumene, (Ngatiwhakaue,) Makeiu; Ma ratcu ka pai ki tena e pai ana. Kotahs te mea kia hohoro le raum o te korero nei. Ko te mana ole Kuini haere lonu, paku tonu i nga wahi kaloa. No te rerenga wairua lae noa kite uranga ote ra, lae noa ki Poneke ra ano. Ko le aetanga kite Kuini kua oii tena i a matou kaioa. Koia au ka mea ai, whakamutua. He rewharewha, he aba, bei paiu i a matou: mehaere kite laone kite wahi mahana. I karangatia kia koiaht wiki, ko tenei kna kumea kia roa. Hukiki, (Ngatiraukawa.) Otaki: Whakarongo mai e le runanga nei T he korero wheiwa laku-ko uga mabi a le Kuini raua ko teKawana. He whakariteriie tenei naku i nga ulu o taku whenua ma te runanga o Te JV]akarini,o teKawana; otiru ma le runanga o Akarana. I puaki ai l a au tenei kupu r kna bomai nei ki konei korerotia ai nga mea ili nga mea rahi. Ka karanga au inaianei, E toru tautini e rinva rati; ma le runanga o te Kawana e whakaae. Ina hoki kua kitea e ahau te pauna o te witi; ko te peke o nga witi, ka whakarerea te taimaha o lera o te peke: ka rile ki o te witi, ka rile ona utu. Ka karangatia mo le poaka he pene-he-pene, ka paunaiia ka rite te lamnaha ko lona utu; ka karangatia kite poaka nui ake erua pene me le hepene, na ka paunaiia ka rite ano ki tona utu. Ko tenei ka lobe au e toru lauvini, e rinia rau pauna ; olira ma le runanga e aia uhakariie marie. Ko le muiunga tenei ole korero. Karangatia ana mo te ra tab! o Akuhaia ka korefo ano.

Weserei, Akuhata \, 1860. Ka tu akeko Te Makarini ka mca: E nga langaiira ole runanga nei, kua ki mai ate Kuwana ki ahau kia whakamaramatia alu ki a koulou nga tikanga ole Ture o I'ugarani moierilenga o nga whenua, onga laouga, e wailio ana ki nga tamariki. Otira ko elalii o lenei runanga e lauhou ana, ka lain ano ka tae mai. I mahara ahau kia korerotia ki a koulou i tenei ra nga likanga ole Pakeba mo nga taonga o to langata mate. Teia pea koulou e whanga ana ki le wbukarongo Uoreroi te hnnga tae bou mai; lieoi, mo apopo taku korero. Taiboa au e noho, kia panuilia e au nga pukapuka erua kua lae mai nri— no Waikalo leiabi, no Hauraki ieiahi. [Ka korerotia i konei nga pukapuka a Rewe rana ko Paiaiene Puhata.J E kore au e mea kia korerotia etabi kei roa tatou: me luku le korero o lenei ra ki le Uriobau, ki a Wircmu NeroTe Awaitaia; ko nga m«a

kua korero me noho, ka- whakarongo ai ki nga korero a te lauhou. Kei-runga ko-Paikea, (Te Uriohau,) Kaipa-; ra: Ahakoa he, me korero; he iti noaahaui roto i enei. Tae noa mai le ture ka tahi au ka mea, Ko hea au ora ai, me tahuri au kite Hahi ole Alua. He nohinohi au i reira, he pani, he pani boki te Kawanaianga. Koia an i mea at he pani an, he pani le Kawana: ka tahi au ka langata, na taua lure au i ora ai. Heoi a no, rere ana ahau ki runga ki latia Hahi. Ka mea nga iwi kia pouloa ahau, ka. piri ahau ki le Kuini, tapapa ana au i nga pakau ole Kuini. He p;»ni au na Waikalo, na nga tauiwi; ka tahi au ka kiia he tangala;. He nohinohi au i oku wahi whenua. Me; mutu pea ahau i konei. Wiremu Tipene, (Te Uriohau,) Kaiparar Maku e korero te korero o te kaumatua nei; Ko nga mana Maori taku e korero au He mana ano to Ngapuhi, he mana to Ngaiimaru, to Ngatiwhatua, loNgaiiwhakaue, bei tiaki i a ia; kua whati toku mana hei liaki i au. Ko te ra tenei hei whakaoianga mokus ko te kauwhautanga ote Rongo-pai. Ka piri au ki le kupuo te Atua hei matua moku. Ka lae mai te Ture o te Kuini hei kai-tiaki mo toku linana, ka tahi ka mahana katoa. Kua tiakina e te lure o te Atua o te Kuini nga kuwaha ote mate. Titiro aiu ana ahau he tohu ora lena mo nga taugata mate katoa ote molu nei. Ka mea ahau ko le whakcpono hei UakL mo le waicua, ko le ture o te Kuini hei whakapaipai mo te tinana, ko konei au piri ai; kahore au e pai kite mana Maori. Kb roto au ite ture ote Alua oto Kuini, ake, ake, ko nga tino lure enei. E uiohio ana ahau ka koutou ko nga Pakeha hei malua mo matou mo nga langata Maori. Kahore au e pai ki le mana Maori. Ko runga i le lure nga tangala o Ngatiwhatua noho ai. ; Arama Karaka, (Te Uriohau,) Kaipara: Me korero matou kia rongo koutou, no te mea heoi au te rahi ka kite au i nga likanga ote lure Maori; ka matau au ki uua ture, he kino. Ka ki mai nga kaumatua, me rere au ki le mauuga.kia ora ai aliau. Ka mea am an, He aha te mea i rere ai; he aha te ture e ruohio ai an ? Ka lahi ka whakaakona mai, koia tenei ko le whakaariki, ko te huna tangala: ko nga mea eni'i e rere ;ii te tangata kite maunga. Ka akona ano, Kite kai nga tangala tuiua i nga mea o te whenua, me ruuru, me tahu nga whare, me werowero Dga

tangata. E korero atia tihau i oku ture tae noa ki le whatinga ole mana ;ka ili ahau, kawhai mana nga iwi kaioa. Ka kauwhaulia te Rongo-pai ki le motu nei, ka patai abau ki taku matua. ka ki mai, He Pakeha. He aba tana korero ? He kauwhau kia whakapono ki a te Karaili i kia ora ai nga tangata katoa o te ao. Ka tuhi au ka mea, Ka whai matua pea ahau, ka ora ; ka tabi an ka peke ki runga nolio sti ; ka meaan ma tenei e paiu nga kino kaioa. Ka lahi au ka mea lie lure pai una ture, ka mea kia a-roba nga tangata katoa tetahi ki tetahi, me whakamutu te kai-iangata. Muri iho ka puta ko Kapene Haimona, ka korero, Tenei te hoia e haere mai ana ki tenei motu. Ka ki aiu abau, Haere mai e taku tupuna; aku mania, haere mai. Muri iho ko Kawana Hopihona: ka lahi ka korerotia- mai ki au; nga lure ole Kuini me o Ingarani ture. Ka tabi au ka whabaae ko koe hetmatua moku; ko te mana ote Kuini hei mana moku. Kei raro au ile mana o nga tangata katoa; ko koe e te Kawana hei kai-tiaki moku; ko oku ture me wbakarere, he ture kino, mamae, pouri; ko ou lure hei ture moku, me paihere kia piri tonu. Kotahi korero tenei lae uoa niai ki tenei ra. Ko le mea hei here mo Ngatiwbaiua, ko le lure o te Atua o te Kuini ano Uoki.■- Ko nga ture ote Atua hei whakamarauia mo taku ngakau, ko o te Kuini nei kakahu mo te linana. Hinga noa nga kaumatua, ko konei laku korero mau ai, kua rougo koe i nga mea hei here. E kore au e pai kite mana Maori, kite rangatiratanga Maori, kua kiie ahau i te kino: na nga o te Kuini ka kite au i te pai ki nga i le aroha i te atawhai. Te Hemara, (Ngatirango,) Mahurangi: Kiarongo mai kouiou e nga Pakeha, e nga iwi katoa. Ko lenei iwi ko Ngatiwbaiua he iwi I penei i nga ra kua pahure mete iwi o Iharaira. Na nga ra ole Kongo-pai ka hoki ahau kite rangatiratanga: koia laku ihu ka puta ki waho i roto i te Roiigo-pai, tae noa ki nga ra i noho ai te Kawana luatahi ki Niu Tirani ka lino puta laku ihu ki te ao. Koia au ka mea ko laku matua tenei k) ie Kuini. Na, e torn aku mea e korero ai: ko le Kirni te luatahi, ko le Rongo-pai te luarua, ko loku itinga le luatoru. Ka piri ahau kite Kuini hei oranga moku ake ake: koia au ka tuku i taku whenua kite Kiwanatanga. Manuka,(Te Uriohau.)Kaipara: Ka penei tonu taku korero. E kore e laka le kupu ki muri ki teiabi laha, e kore. E haere tonu i runga i le kupu a Paikea. Ka korero tenei

ki le whakangaromanga o Ngapuhi, le parekura o Hongi liika ko Moremuuui. Ka~ taugi [Jongi i reira, ka whiii ki lugarani ki a Kmgi Hori, ka hoki mai me nga pu me nga paura ; ka waiho le iwi i patu i a ia hei mutunga: ka likina ka poutoa i tetahi tab*. No Ka mea kua toa ia, ka hoki mai, ka male laua iwi, ka mum laku hinganga ki Waikato-. Ko ona putanga ko o Ngaiiwhatua, ko Apiliai. ko Paikea, ema nei te pakira. Ka puta mai to lure o Ingram ka ora no'.iinohi taku ngakau, ka ora au. E taahua ponouga ana ahau i reira. Ka mea kia rapu iwi ahau liei whakaea i laku male i le Ikarangamr. Ko le Pakeha luma ka lae mai ka noho i a Apihai. Muii iho ka baere mai a Kapene Haimona, na Pomare i aralii mai, ka homai ki Akarar.a, ka n:;ho i le aroaro & Iliikierr, Muri mai ko te ngaru nui, ko le Kuini taua ngaru. Ka lahi au ka karanga, Haere mai, \nove mai aku matua ; koia lenei ka noho i Akaraua. Kua ea te-Ikaranganui. Ka huihuia inaianei kia whakaboataiou ki le Kuini, ka wbakaae ahau. He iwi torutoru au c noho nei i Kaipara. E whakakororia ana au ki le Kawana>. Hei marena lenei ringi i ahau ki le Kawanatanga ki a Te Makaritri : ehara i le ringi koura, hiriwa ranei-he pukapuka. Ka hiriiia laku korero kilo te Kawana uma ki toku unia. Heoi ano laku.. llone Waili, (Te Uriohau,) Kaipara: Me korero ahau i waeuganui i nga likanga e rua, ko te laha Maori ko te laha Pakeha. Ko te tiuialauga ote whakaaro kite motu nei kahore matou i maiau; kahore matou i uru kite korero mo leTiriii ki Waiiangi. He pani kaioa nga langaia ote ao. I mua ka rapu nga iwi kaioa kite takenohoanga pai hei bokingu ki le ora. Ka koreroiia mai te Rongo-pai ka rapu matou ki taua mea hei oranga laugata, ka nieinga he mea pai hei oranga mo le wairna. Ka whakapai matou ka whakaae ki le lure ote Atua: ko te take tena i piri ai matou kite Atua. Ko te mea pai rawa lenei hei paiu i nga mea kino kaioa i roio i te iwi. Ka mea matou ka mahana ko ie laha kau ki le wairua, me pehea te jinana? I te mea e whakapoao ana tetahi iwi, e kino ana tetahi iwi, ka lae mai te Kawanaianga, ka meinga ma te lure o te Kuini e tiaki te rnotu; ma enei lure erua ka tu te tangata kite ora. Ka tupu te kino ka mate nga laugata ; tena ko nga ture erua, mana e liaki te tangata ka ora.

Winiata Papahia, (Ngapuhi,) Hbkianga :: Me lu au ki waenga o nga kupu katoa. taku whakaaro tenei i kitea- mai ai ahau ki ; konei ki tenei whare runanga na te rapurapu o te whakaaro o te Rawana kia haeremai tera iwi lera iwi kia whakapurangaiia nga korero ki tenei whare, kia> mohiotiu aite tika te he ranei, no te mea. ko te Kuini, ko te Kawana, he hoa pumau no raua. E hara i te mea no naianei. Kahore, no mua ano. E hara inaianei. E kore e orate tangala i te laro kotahi, engari kia ruakia loru, kia wha kai. Kei hea te kuwaha mo, te korero e puia mai ai te korero tika inaianei? Kei hea te kuwaha ote maunga rongo e tae mai ai kia tatou aianei? Kei te Kuini te kuwaha, kei te Atua telahi; no te mea he iwi mate tatou i te ao i te ringa * whiii ate tangala. Na ko taku wbakaaro tenei ete runanga e noh'o nei. Ko to tatou korero, i pokapu pea i waenganui ta tatou korero ; e korero waenganui ana tenei korero. Mehemea no le timaiauga o te kino e lupu, mai na, ka tika ki taku maiauranga. Tena, ko tenei, e lu mai nei tatou, e iu*mai na lena, korero kino. E kore e tika ki taku maiauranga. Na, heoi, e mea ana ahau ka mum, tenei korero i runga i tenei lure,-me hohou te rongo o tera whawhai kia rile ai ena korero. Ko ta tatou ki, kua kiia le Kuini hoi matua pumau mo tatou, no mua lena. He ma te Kuini, he mangu ahau; ko o tatou, reo ia e kotahi lonu ana. Karawai, (Te Uriohau,) Kaipara: Tae« ake to pukapuka ki a-Mate kua male ia. Ihaere mai ahau kite wbakarite i tana kupu.Na kia rongo koe. E kore e wahia la malou korero, no te mea kotahi to matou mana to Kaipara. E kore matou e whakarite ki : te korero o nga iwi katoa : e be ana. He iwi nui raiou, koiaratou-i kino ai ki a koutou. He iwi iti matou, koia matou i whakapai ai, i whakakororia ai ki a koe. Ko lomatou pnringa tenei kei a koe, ake, ate,', ake, ake tonu atu. Heoi ano enei kupu aku. Kua mate a Male, ko tana ingoa kua whakataua ki tana tamaili tuatahi kiaParata Kai-rangatira. Heoi ano aku kupu ki a koe. Wiremu Tipene, (Te Uriohau,) Kaipara:. Kite whakaae koutou nga rangalira katoa a te Uriohau kia noho lalou ki runga ki nga. lure erua o te Alua o Kuini me hapai nga. ringa. Te Uriohau katoa : Ae! (Hapainga ana nga ringa.) Ngarongomau, (Te Uriohau,) Kaipara :. Me korero au kite laha Maori ki le laha

Pakeha. He fauhou malou ,me korero au ki le laha Maori, kite tika kite he; ka mutu ka korero au ki le laha Pakeha. Kua oii te mana le hoalu ki le Kuini i mua, i te mea kahore ano he Kawana i tae mai ki konei. Ko taku he lena ko la te taha Maori. I le tualahi o nga Kawana ka tukua te mana kite luaiahi kite luarua, ki le luatoru, ka tae kite wha, ka kokiriiia he Kingi mo te langaia Maori. * Mj&Ji&J&m. Ka korero ahau Itehe ole Pakeha. Kahore ratou i tango ki nga rar.gatira Maori kia noho ki runga i nga runanga Pakeha hei whakarite i nga lure mole whenua noi. Ki taku whakaaro, kate he tenei ote Pakeha. Mebemea i tangohia nga rangatira i mua, kahore i wahia nga taha kia rua. He ahakoa kua pakaru nga likanga; ma enei iwi e whakarite kia koiahi ai tikanga mo te Pakeha mo te Maori. Ka muiu taku i konei. Herewini Matetaitua, Waikalo: Tenei taku limatanga korero, ki toku ritenga iho o mua. Whakaaro ana ahau he tangata kino au i roto i laku ngakau, no te mea kua kiiea taku kino i mua. Kia rongo koe ko taku kino e tahuri ana au ki a maua wbaka-Maori. Kihai au i whakaaro kia pai te laha Maori, kino ana le ta\\a Maori. Inaianei i whakaaro au i tiniala te mohio ki Ngapuhi, kite wahi i noho luaiahi ai le Pakeha; ko au kahore au i kite, i mohio. Na, i rotoi toku mohiotanga ka mohio auhe Pakeha tenei; otiia i tawabi ano toku mohiotanga; laihoa aue lino kite, no naianei. I taua wahi ka whakarongo au, ka whakaaro ahea ka u ki konei. Na, i le mea ka eke ki uta ka tiliro au kite ahua ote Pakeha, pai rawa; ka kohia aku whakaaro ki roto ki nga whakaaro o te Pakeha, kapai au ki le Pakeha. Ko ona laonga kaloa, pai katoa; kahore i panga e ahau, hopti tonu atu au. Reka kaloa ki au nga mea o te Pakeha. Muri iho ite nuinga o nga mea ole Pakeha, kihai au i mea kia panga, nngarl i hari au kia polo kaloa mai nga hanga ole Pakeha ki ahau. E hara le aroha ki le Pakeha ile mea pokanoa inaianei. He mea here ki roto ki loku ngakau le aroha ki le Pakeha. Waiboki ko le rilenga aroha kite Kuini, ki le Kawana, purilia ana ki toku ngakau. Na ko taku whakaaro, okioki tonu ana ki runga ki te Kuini, kite Kawana. Ko taku likanga tena.

Wireinu Nero Te Awaiiaia, (Ngaiiiuahanga,) Whaingaroa : Ekoree wliiua laku ki a Kawana ki aTe Makarini. Engari e Ngaiikaliunguiiu, e Ngaiitoa, e Ngaiiwbakaue, e nga iwi kaloa, e Taiaroa, ki a kouiou laku kupu. Oiiia lie Pakeha a Taiaroa. E moliiu ana iaiou kaloa ki nga likaoga o mua, he likanga huna langala. E moliio ana boki iaiou ki le whukapono, na te Pakeha tena i luku mai; hopukia ake ana lena ka ora iaiou. Ko tenei !<ia altaiia te mahi noa ai le kino, e kuha ana le Kongo-pai. Ko te luuanga e'lu ana ki rurga ile lake ole whukapono e kore e memeha; kei a te Karuiii lena. Ko te riienga ole kawunatanga, e Lara ite mea pukauoa kia liacre mai kia lango i Niu Tiicni. No niua auo i«nei likanga, na Noa i poro,,ili. 1 ngaki a Noa i le mara waina, ka kai ano i lana waina hauraugi iho, lakoto laiiatiga ana; ka kite lana lamaili ka liaere aiu ka korero ki ona tuakana: ka lahi ka haere aiu ko Iltma, ko Hapefa. kite uwlri i a ia, kihai i takoio kau teiahi wahi o to rana papa ; ka puia i reira te kupu a Noa mo Hauia. " Ka waiho kce hei pononga mo o luakaua." Na kona le ki:pa whakariie. Ka oti te towhatowha nga urio Hapeia,, a ma nga uri o Tapeia e uoho nga teneti o Heuia.'Koia tenei. kua lae mai nei le Pakeha. E nga iwi nei no Waikato an. He aha kouiou le penei ai. kahore he kai whakariie mo tenei molu: aliakoa ruptke kouiou kaloa, kahore lie kai whakariie ki le pai. I te inaiahi ko nga Miniia : niuri mai ko nga Kawana. Kahore o laiou mohioiaiiga; koiahi tonu ano hei whakariie ko le lure a ll.owa. Kei te lure iaiou o te wairua. Na lhowa nga lure e whakarilea mai ana e te Kawana e nga Pakeha. He mea whakaae e nga iwi kaloa le Pakeha. He mea hoatu o INgapuhi oueone kite Pakt'ha, he mea hoatu o Waikaio, o Ngaiitoa, o Ngaiiwhaiua oneone ki le. Pakeha; he mea hoatu marire, e hara I te mea tango na le Pakeha. Ka litorehia inaianei te likanga o te Pakelia o te tangata Maori, ko te Kitigi o Waikato hei liiore; ka mauabaia a Waikato ki le Pakeha me lelahi iwi ke atu; ka mauahara. Koia au ka mea no Waikaio Tenei aku lupunaa Te Ara, a Apihai, le uoho nei ki a kouiou. Kei ki kouiou he tokomaha ahau; lokoloru noa nei au. Taku waiholanga e oku iwi kihai i whiua ki le moaiia. Waiho iho ana ite lure ole linana ole wairua, ka uoho i konei. He lika ano kia mea mai ana kouiou. waiho kia korero ana; aianei ano ka maniingaiia talou. Ko leiiei, e nga iwi nei, kahore he puna o te wheiiua; laku puna i niohio ai ahau no te ra"gi: tepuna ole wairua ote linana, koia

nei, ko te Kawana, ko Te Makarini. Katia e kiia, He puna ke atu ano, kci tai atu. Knhore, ka hanga noatia etahi ritenga takahi mo le Pakeha, e kore e memeha, he puna ora. Ko te malii a etahi iwi, he noho mauahara kite Pakeha. ■* Kua rongo koutou i taku ki. ckore e memeha te runanga o te karakia ; ko te runanga a te tangaia e memeha, na le tangala hoki, e Lara i a Ihowa. Waiho matou kia he ana; ma Waikato ia e aiahurihuri. Waiho kia mahi nga rangatira e mahi ana i tena buarahi. Kei maminga talon kite Kawanatanga; ahau, me koutou mp nga iwi maha, ara, me Ngatikahuugunu, me Ngatitoa, me Ngaliwhakaue. I haere niai lalou ite ara roa i nga whenua hoi: te tikanga mo tatou kei a te Kawana; k«?i le mahi taiou i nga lure o te wairua, o te Kawanatanga hoki; kahore he kino o nga malii e mahia ana ete Kawana. Ko te pilii i Taranaki, he mea homai tika e nga rangatira, e tangohia ana ete tangata Maori; he mra mauahara na te Maori na te Pakeha. Hoi aha ma koutou? waiho ma Waikato ana mea e hurihuri. Heoi ano te take mo taku ki, ko te puna ora mo tatou, ko te Pakeha. Teuei ano nga korero kei nga kaumalua o konei. Heoi ano taku. "~ Taiaroa, (Ngaitabu,) Olakou: Kei te mate au, e lu noa ana i runga ite mate. Tena koQ eTe Awaitaia, e mate ana tenei. Ko te Pakeha nei e tono ana ki au kia korero. Kahore aku tikanga, ko tahi tonu ko laua Kuini ko laua' Kuini; ko tana Kawana ko taua Kawana. Heoi ano. Ko tera motu kia tutakina ki tenei.Kahoreoku korero moTaranaki. Waiho atu i kona, me taku taokele ano hoki i kona mahi mai ai. Kia korero ahau mo taku moutere, kei taku Kuini laku moutere. Kahore he tangata hei mea, peke atu ki tahaki. Heoi ano. Kua oti te Pakeha te aiawhai e ahau i mua. Kei te haere au, kahore e rua aku kupu: He maha nga rangatira o tenei motu, e kiia ana kei tena te tikanga, ara, kei tera te tikanga. Engari ki toku motu ko au ano te biku, ko au ano te pane. Me he mea e ora ana ahau ka korero ahau, ko lenei kaua laioue wbangawhanga ki ta Waikato e mahi mai nei. Te mutunga tenei ote korero; karangatia ana mo apopo ka korero ano.

Taete, Akuhata 2, 1860. Tu ake ko Te Makarini ka mea:— 1 whai kupu au i tera rangi mo runga i te Huri-whakaura, ara, mo te lekau ma rua; na, me taku korero inaianei ki runga ki lena. Kna penei hoki le kupu o nga Maori i nga wakua paburen-ei, e mea ana i motuhake ki a matou anake kite Pakeha te likanga mo nga whakawa, ahakoa tu ana le Maori kite lie. Mo nga kohuru taku e korero nei. Ka patu te Pakeha ite Maori ka waiho ia kia whakawakia e te runanga o nga Pakeha anake. Na konei hoki i puia ai le kupu a te Maori, "Tukua mai ki au tetahi wahi o te likanga, ta te mea e tu ana lo matou tangata ki laua whakawa." I mabaratia ano tenei likanga i mua, i te mea e noho ana a Kawana Pitiroi ki leuei whenua. Kua takoto ano te ture mo laua mea i ana ra. Te mea nana i lino arai te wUnkaritea ai, ko ngapubaehae, ko nga mauahara o nga iwi Maori. Ko te wahi he tenei, ko le kaha o tona tikanga Maori ; nakonei i whakaaroa ai mehemea ka uru nga langata o te hapu nona le tangata i he, ahakoa kiiea rawalia tona he, ka tohe ralou kia whakaorangia to ratou whanaunga; tena, mehemea he bapn ke nona taua tangata e whakawakia ana, ka waiho e ratou hei putanga mo to ralou mauahara, na ka lukua kia male, ahakoa lika ahakoa be. Heoi ra, ka kite koutou ko te mea tenei, ko nga pubaehae kinoo nga iwi, nana i arai, te wliiwhi wawe koutou ki telahi tikanga penei me lend e korerotia nei. Kua rapu nga whakaaro o etahi o o matou tohunga, na kua mea ralou kia lukua ki a komou te likanga ole Huri-whakauru; na ka tu he kohuru no te Pakeha raua ko le Maori, me waiho ano ma te runanga o te Pakeha o te Maori e rapu lona tifca ranei tona he ranei. Kite be, ma te Tino Kaiwhakawa e whakarhe le whiu mona. Ko lenei, ma kouiou, ma nga rangatira e ata hurihuri marire lenei likanga. Ka hoki koutou ki o koutou kaiuga kia mau tonu to kouiou whakaaro ki runga ki lenei; fia me ala vvhiriwhiri i ietahi kupu bei whakapuaki ma koutou. I karangatia tenei runanga hei whiriwbiri i nga tikanga etupu haere ai koutou: ko tenei, ma koutou ano eki mai e pehea ana ranei to koutou whakaaro mo lenei mea; kua aia pakari ranei te mohiotanga o te Maori e lika ai tana wbakauru ki le Huri-pakeha, me waiho tonu ranei kia tae ano kite wa e matau ai koutou kite tango i lenei mea nui. Ma kouiou e whiriwbiri i roto i enei whakaaro erua: me whakaae to-

nu ranei inaianei kl te tikanga o te Huriwbakaruru, me waiho ranei mo amua atu whakaaro ai. Kahore he kupu ke atu maku inaaianei mo runga i lenei korero. Kati he kupu maku, ko lenei, kei a knutou anake le likanga inaianei. Ka oli e koutou le ata hurihuri marire ka whakaputa ai i a koutou whakaaro; na, maku e tuku ki aTe Kawana kia kite id. He korero ke tenei hei tolvutohunga maku ki a kouiou. Kua puta mai ki au te kupu o te Kavvana kia whakamaramatia atu e au ki a kouiou le Ture o Ingarani mo nga laonga tuku iho ki nga lamariki. Inaianei, kahore ale Maori ture mo nga taonga ole langata mate; na konei hoki i uui ai te kuraruraru mete lautohetohe i roto i a kouiou. Ko tetani tangata e mea ana mona anake nga taonga, ka tohe ano tetahi, kahore, mo* na. Ka tika ano pea te panga o letahi o tetahi; na, pakeke lonu raua tetahi ki tetahi. Koia i tupu ai nga kuraruraru. Na, e mea ana te whakaaro o te Kawana kia tirotirohia e koutou nga likanga o tenei lure Pakeha me kore ranei e tika te hapai e koutou. - Ko taku kupu ano o tera ra, e ngaro haere ana nga kauniaiua;. heoi nga mea e toe nei* ko Paikea, ko TeUrohau, me eiahiatu. E ngaro haere ana nga tohunga o nga ritcnga Maori. Manga tamarikie whakakapi ora'ou lunga. Kongarohe, ko nga paenga, kahoreemohioiia e o koutou tamariki; ma konei hoki ka lupu ake ai te tini o nga raruraru, kite kahore e rapua e koutou tetahi likanga marania e aiea ai. Tena, kimihia e koutou. tetahi lure hou, e takoto pai ai nga whenua me nga taonga; na mo te male rawa ake o nga whanaunga kahore he kuraruraru mo muri. Kei mea koutou e pakeke ana tenei likanga ; kahore he mea takoto noa. Ile mea e ora ana te tangata, ka whakaaro ia ki ona taonga, mo wai ranei mo wai rauei a lona matenga. Me luhiiuhi rawa e ia. ki le pukapuka i tana e pai ai, mo mea tenei mea mo mea tena mea, name whakapa i lona I'inga ki laua pukapuka, kite aroaro o nga kai titiro e rua, kia lapu ai. Ma konei ka lino malauria ai te hiabia o te tangata male nona nga taonga, na, ka tumauanote wehenga ki ana i whakarite ai. Kei le tangata ano le whakaaro mo ana taonga ake, a, mana e waiho ki tana ano e pai ai. Mehemea he whenua to le langaia, ka rapu marire ia ki nga paenga, ka luhiiuhi tonu iho ki taua pukapuka puroaki, kia aiea ai lona likanga a muri i lona matenga. Ki la le Pakeha likanga ka mate totahi tangata, kahore ana pukapuka poroaki, ka riro ana mea kaioa i ta~

na tama matamua; kite mate te lama mua ka waiho iho ki tana tama, a kite kahore ana liua ka riru i tou'a teina ; kite mea kahore he teina ka wehewehea ki nga tuahine; a i te mea kahore kait he taniariki a te tangata i mate ra, ka riro katoaana hanga i tona papa. Mehemea kua mate lona papa, ka riro ki lona tuakana; ki nga huaranei oie tuakana; kite mea kahore he luakana, kahore hoki he teina, ka riro i nga tuahine. Te mea i takoto ai tenei lure i te Pakeha', kia kaua he tauiohetohe mo nga rawa o te tangata a tona matenga. Ko taku lenei i whakaaro ai kia wbakamaramatia ki a koulo'u te lure o te Pakeha ma runga f tenei mea. Tukua, kia laia tenei tureki te Karvre Maori, me ata hurihuri marire e koutou, me wbakaiuturu i te whakaaro. Na te Kawana ano te tikanga kia wbakamaramatia tenei mea ki a fcoutoir; fa te mea e kore e pai kia kuare tonu koutou ki nga riienga-o te Pakeha. Heoiano aku korero inaianei. Tahana Turoa, (Wanganui.) Whanganui: Kia rongo mai koe, e Ma, kahore aku kupu; kua pau nga kupu i enei wiki e rua, kua korero nei koutou. Na koutou i mahi, kahore he kupu ki lua. Ko tana kupu na ano ka tomo atu au. Ko a koutou kupu kaioa hoki ena. Nau ano hoki i hanga te whare. tomo tonuaiuaiu,mahana tonu; mebiMiioa i tae mai ahau i te timatanga kua mahi ano ahau. E nga iwi maiau, na koutou i rapu nga tikanga : kite ana ahau piri tonu atu. Koia hoki taku kupu i mea ai; ka pa ko te ra tenei i timala ai, ka korero ahau, nei koa ko tenei, ko te hikunga tenei o te korero, Heoti ano taku kupu. He kupu kotahi lenei mo te tekau ma rua. E mea ana ahau mahia e koutou te tekau ma rua; raabia e raro' me whakaaro e ahau. E nga mea mohio' mahia lenei e koutou, kahore au e tomo boboro kite tekau ma rua. E whaiwhai lonu ana ahau, kahore ano i puta nga tikanga. Kua oti te whakarite nga korero kite ta°ha tangala kite laha Atua. E rua tekau aku tau e wbai ana, ko tenei e te Kawana, e hinga ana ahau ki runga ki a koe. Tena te kupu a taku malua. Tokorima matou, ka mea la, ka waiho te tuatabi hei raugatira bei whakaaro; me he mea ka lika ko te tuarua, ka whakaritea ko ia hei tangata; ko le tuatoru hei whaki korero tae koa kite tuarima. Kei to muri rawa pea, ka tabi ka kitea le lino mohio, ka waiho ko ia hei kawe ke*. E te whanau, tenei taku ki, he mobio tangata tena: ka rewenatia e te A lua, ka tahi ka uka.

Kaniwhaniwha, (Ngaiihouru,) Waikatot Tiliro mai ki taku potae, kahore i kawea le pare o laku potae ki nmri. Heoi ano taku kupu. "Ka mahue Ihipa, Te kainga o te he; He kainga boa le rapua nei, Hei okiokinga. Hariruia I" " Ma wai au e whakaora i te tinana o tenei mate?" He abuareka noa nga ahuareka o te ao, ko te kupu ole Atua ekore e memeha. Na te Atua le atawhai ki a tatou i tae mai ai tatou ki konei ki tenei wbare; na te kupu o te Atua tatou i nobo pai ai, i nolio pai ai nga wahine me nga tamariki i te ao. Kahore he ahunga o te pare o taku potae kei tua o taku malenga. Heoi ano taku. ? Wiremu Te Wheoro, (Ngaiinaho,) Wai kato: Ka korero ahau *le taha Maori ite laha Pakeha, itehe i te lika. Ite tuatahi ka tar- mai te Pakeha ki tenei motu, homai ana ko le whakapono: mate nui s ana n<*a kaumatua kite Pakeba me tana mea i kawe nvai ai. Na te Kuini te Pakeha, na te Kuini ano hoki te whakapono i tuku mai ki konei, kiliai i ngaruru nga Maori. ?Tae mai ana te Kawana me nga lure, matenui ana nga langal* Maori kua mate atu ra. Ara, ka korero ahau ile he ote Pakeha. Te he o te Pakeha, kihai itimatarfa iaiua lelino tohutohu, temea mai he mea lera, be mea tenei. Te tukuuga mai o nga lure, ko tetahi wahi i lukua mai, ko tetahi wahi i purilia atu. Ara, kia rongo koutou ite he ole Maori; ko te tnku ite wbenua kite Pakeha ka rere atu ano kite pupuri: ko tana be tena. E hara i te mea he korero hou ta tatou korero kite Kawana. Kabore ano i molu te aroha ki tena wahine ki ale Kuini. Ka mate oku kaumalua, a Potaiau raua ko Te Kereihi, whakaturia ana ko tekupu nei, "kiamauki te whakapono, kia aroha kite Pakeha, ko nga lure o te Kuini me pupuri i muri i a maua." Ko nga ture 1110 Waikato, koia na ko nga lure ote Kuini. Ko te ingoa hou e tu noa ana, kaua e whakaaro ki lena. Ko taku he, maku e mahi. Na, ko laku kupu whakaoti tenei; Kahore he ture ke atu, kahore he hoa aroha ke atu, ko nga Pakeha na ano.

Te Waaka Te Ruki, (Ngatimahanga,) Whaingaroa : Maku e whakariie te kupu ar te tamaili e mea nei mana e mahi tana he. Kaua rate kupu ale langala ke e eke ki runga ki Waikalo: waihq mana ano e mahi lana he. Ahakoa rere ki runga ki aTe Rangilake, maku ano e mahi. Ae, maku arto e mahi te kupu ate tamaili nei. Ka he le kupu a te tamaiti nei, maku ano e kawe mai kia rongo kouiou. Keihea te kopua loto o= te Pakeba ki Waikalo? Ka mulu taku. Helaraka Nero, (Ngalihourua,) Waikalo :~ Taku i kite ai i le he o te taha Maori, hemea luku mai le niaru o te Kuini ki nga whenua e tukua ana ki a koutou. Whakaakona ana e koutou e le Pakeha he ritenga pai ki nga tangata Maori i rolo i aua ra. No roto ile mohioianga ole Maori i akona e koutou, ka neke haere mai; no roto i tenei lakiwa ka talii ka matara rawa mai te Maori i le Pakeha, ka kite an i te takiwa he mo te Maori i roto i tenei wahi. Meheniea i u tonu ki nga Karaipiture i roto i tenei takiwa, kihai rawa i he. Kitea ana e taku whakaaro he tino he tenei e mahi nei te Maori ki a koe ki te Pakeha. Kolahi te mea i puritia e teMaori ko te kura, e mau tonu nei. Kali taku korero kite taha Maori. Ka korero ahau i te wahi i puritia ai e kouiou te pai. Me i lakolo tenei runanga i a kouiou i nga ra o mua kua pai ano: otira i puritia e koutou. Me i peneilia o maiou whenua, penei kua< lakoto le pai ki a maiou. Ko taku maharata nga i runga i tenei lakiwa, ko au te hiwi o Waikato. Na nga Karaipiture au i wehe mai i roto i le mahi a Waikato e mahi mai nei: na tau korero i takoto ki rolo ki taku ngakau ; na laku korero ki a koe, koia au ka piri ki a koe, kite Pakeba. Heoi ana laku. Helaraka Te Tahiwi, (Ngatipou,) Waikato: Ka korero au i te takiwa ki le Maori, i te lakiwa kite Pakeha. Ile taenga mai o te Pakeha, rokohanga mai au e kuware ana e mahi ana i nga mahi kuware a nga lupuna. Ka lae mai te whakapono, ka rongo au i te Rongo-pai, ka whakaaetia i kona taku wbakaaro kite Alua, ara, la nga kaumatua; ka riria aku mahi Maori ete Rongo-pai. Muri iho ka lae mai te Kawanatanga, ka whakatakolo korero ki au ki Waikato, ka whakapiritia e nga kaumatua ta ralou korero ko

Kawana, kia kotabi; ko le Kawana hei pehi i nga he ole Pakeha, ko Potalau hei pehi i nga he oku, o Waikato. Ka piri i konei te whakahoa o Potatau raua ko te Kawana. Ka whakarite i a raua tikanga kia rite toou. Ka perebilia e le whakapono. Tumau tonu Lena kupu kite Kawana tuatahi, tae mai ana kite luarua, kite tuatoru, tae ana kite tuawha. Ka tahi ka karanga a Potatau kia mania nga ture. Ko te ture tuaiahi ko te taha kite Rongo-pai, ko nga whare-karakh kia hangaki rolo o Waikato; ko te ture tuarua, ko nga kura kia whakaturia ki rolo o Waikato. Ko elahi hoki enei o nga lure i karangatia e ia, ko te whakapono, ko le aroba, ko te pai. Na le Kawanatanga enei ture i kawe mai, ara, na te Rongo-pai. Te Keene, (Ngatiwhalua,) Orakei: Ko te he o te tekau ma rua ki taku tiliro, ko te kupu a te Kawana e mea ana he reo ke he reo ke; ko te mea tena hei arai. Ka mea a Paora me tuku etahi o nga rangatira Maori kite runanga Pakeha, he tini hoki nga tangaia hei whakamaori mai. Kuruhou, (Ngaiiraukawa,) Manawatu : Ko te korero a Ngatiapa ko ta korua rohe ko Kawana Paraone—takolo i te taha o Marupapako, rere tonu, a Manawatu. E he ana le korero a Ngaiiapa; i whenei te kupu a Ngatiapa, rere tonu aiu i Koputara, rere tonu te Pukebinau, Moutoa. Kua utua taua whenua ki nga moni a le Kawana. I te huihuinga kite Awahou ka mea Ngatiapa ko tenei taha, ka mea Ngaiiraukawa ko tera taha Nga tangaia naDa i whakatakoto te rohe, ko Te Tahana, ko Te Makarini, ko Nepia, ko au. E Ma, ko to mea i ki mai na ko te Ahi-paipa, kua tukua atu kite tangaia nona te whenua; rere tonu mai i Rotopiko, ka haere i tera taha o Oroua, a te Umupuwha, ka tahi ka whakapikia a runga te maunga, ka rere lonu—a leAhuo'.uranga. Naku ano tena, naku i whakaae ki a Te Makarini. Ko te wahi a nga tangata eki nei he pana i au; ki le pana i au, kahore au e haere. Na toku ringa i hoatu ki a koe; kahore aku he. Tamihana Te Rauparaha, (Ngatiioa,) Otaki: Ko nga take mo to tatou korero ko te tekau ma rua. E mea ana Te Makarini kia urn telahi loko-ono o tatou ki tenei mahi. Ma koulou ano e mea me uru ano tetahi o

laiou ki lenei mea. He mea wliakarangaiira tenei, he mea e marama ana. Koia au i mea ai me whakaae latou ki tenei mea. Tenei hoki taku kupu mo nga taonga o te tangaia male. Kei au te whakaaro mo aku mea kfa waiho ki taku wahine, ki aku tamariki, ki aku whanaunga ranei. E mea ana au me whakaae laiou ki tenei lure mo nga mea e waiho ana ki nga tamariki. Me whakariie ano nga whenua i te mea e ora ana nga kauniatua. hei whakaatnalu i nga paenga kia | atu luiuru ai, kia rnoliio ai ana tamariki i { muri i a ia, kei raiuraru te waihotanga ibo a nga kaumaiua. He whakahoki lenei mo te korero o Waikato. E mea ana koe e WiremuTe Wheoro, ehe ana te Pakeha, ehe ana te Maori; kahore koe e whakaaiu mai ana i te likanga i whakahe ai koe. I mea koe kua rite katoa nga ture. Kaliore koe i whakarongo ki le kupu a Potaiau i mea ra, Kaua e haere ki Taranaki. He pera tonu tale Maori likanga, e kore e rongo kite kupu a nga rangatira: ahakoa whakatu koe i teiahi raugatira hei whakatika i au kino, e kore koe e rongo. Engari me waiho ano le Pakeha hei koala i le huarahi kia lika ai, ko nga Maori hei para i nga loeloe i nga rakau kia marama ai te ara. Tena, ma le Maori anake e mahi ka he ki taku whakaaro. He hoa ano a Poialau ki le Kawana ; ki te mea ka whakaiuria teiahi atu, he kai kohuru tena mo matou mo te Pakeha. He lika ano kia akona te Maori kite kura, i a koe e korero mai na e Heiaraka, kia mohio ai nga tamariki me nga koliro ki nga likanga a te Pakeha. lna hoki tenei miniia Maori, a Pirimona, e noho nei i taku taha, he mea ako ano ki taua tikanga. Kahore nga Pakeha i manawapa ki a ralou lenei mahi te miniia, tukua mai ana kite Maori; akuanei ka Pihopa ano tetabi o tatou. He mea pai.le kura; he mea pai ano kia uru nga lamariki ki nga likanga pai. I mutu ai le kai-tangaia i roio i a tatou, na te ture o te whakapono. He mea lika ano kite kohuru le tangata Maori te Pakeha ranei, kia tukua ki runga kite ture o Ingarani, kia taipnaiia mo tana hara; kia tamanaiia mo nga hara ririki. Tenei tetahi kupu. Kei te whakahe mai etahi o aku whanaunga i Waikato ki au moku e pehi nei ito ratou mana. Koia ratou i whakahua n ai ai i le waiaia nei—"Kua riro herehere na to mama," &c. Ka mau taua koroheke, ka noho i runga i le lima, ka mea ia, " E noho ana ahau me he rangatira i runga i lenei mauuwao." Ko

j tenoi heoi ano te utu maku ko te pai analic kia putamai ki runga ki nga langata Ida ora ; ai. Engari ko bonlou me noho kouioa ki ; runga ki nga likanga ate Pakeba. Ho lika ! laku he, kaoreaue pai kia mate nga langaia imo toku be. Na rcira i tika ai laku nu^rkiu noho an i lenei manuwao, kei uru au ki le kino." Kua ngaro tauakaumatua; ko lc pai anake tenei. | E koe, e Te Awaitaia, ko koe lo malou ' kai-whakaako ki nga likanga o te Alua i niua ilo taenga ake ki Kapiii. Puta ana to j kupu mo te maunga rongo ki a t.tlou kite langata Maori. Kihai i whakaparahakotia . mai to kupu eTe Rauparaha ma, whakapona ' lonu mai. Koia an i wbakaaro ai, ko te main ano tenei ko te whakakotahitanga £ I runga i tenei runanga; hei whakamaratiia i a laiou i te langata Maori ki learao lo tatou J iwi rangatira ole Pakeba. Uaere ake a Te Wherowhero ki Kapiii mete aroha mai ano oTe Rauparaha ki a ia. Koia au i whakaaro ai ko le uri o Te Wherowhero me haere mni ano ki runga ki tenei mahi i whakaritea nei e te Kuwana hei whakarangatira ite Maori. Tenei laku waiaia 1 hei whakahoki i te waiala o aku whanauaga / o Waikato. £Ka whakahua ia i tana waiaia.l i

Rihari Ngakuku, (Ngaiknaltuia,) Waifcalo: Ko taku kupu tenei: e lika ana le kupu a te lamaili uei a Wiremu Te Wheoro. Me korero te iwi ke i ton a he, uiaku ano o korero oku he, oku Lika. Ko koe, e Tamihana, e whakahe ana. E koi-e e huna eau taku kupu. Ko taku whakaaro tuo nga lie o namata, kua tae mai te llongo-pai kua houhia le rongo mo ena. Taku la le iwi ware i mca ai me maiii pai nga tikanga. E noho ana an iic rnaru ote Kuini. Kaua te Kawana e wiiakawakia c lalou. Ki au, kei te Kaugilake tana whakaaro, kei le Kawana tana v>hakaaro; ma raua e mahi la rati a ma hi: maua e kite lana he, tana lika ranei. Tamihana Te Ran pa rah a, (Ngaiiioa,") Otaki): Tenei'taku ktinu liei whakahoki mo tau, e i'ihari. Ko taku le::ei i whakahe am ai ki taua tikanga o Waikalo e koreroiia nei, ko le wehe i a latou kia malara ke; no le mca kua rangona te kupu na ranga tenei tikanga, na to nsulou kainga, ara na tera pito 010 tatou inutu. No konei au ka whakahe atu nci. Tenei hoki le tamaiii a Turoa te noho atu nei, ara le teina o TeliangU

bopuatu Turoa. Koia au i mea ai kua tse mai nga tangata o runga ki konei; no reira au 1 whakaaro ai kahore ratou i pai ki laua tikanga e malm mai nei i roto o Waikato TobiTe Ururangi, (Ngatiwhakaue,) Maketu: Hekorero taku mo le tikanga tekau ma rua i korerotia eTe Makarini. Ka whakaae au ki ta Tamihana, he pononga hoki aliau no le Kuini; ko te runanga ote Kuini koia nei ko tenei e noho nei tatou. He wfaakaaro taku kia lahuri tatou kite mahi ite kupu ole Kuini. No reira au i mea ai ko lehea te tekau ma rua; heoi nei pea ko nga kai-whakawa Maori. No Rotorua, ko Parakala VhakaWa ' k ° l ° Tarawera ko Parakaia Tararoa, (Tuhourangi ) Tarawera: Kia rongo mai koutau ki laku kupu lie mohoao tenei, kei uia kei te tuawhenua lenei e noho ana. Heoi ano taku e whakaaro ai ko le kura r ko le lekau ma rua E pehea ana to koulou whakaaro kite tekau ma rua ? Ko au e whakaae ana Manihera Ruia, (Parawhan,) Whangarei: E wbakaae ana ahau kite tekau ma rua Ka tika au, ka tomo ahau ki roto ki taua tekau ma rua; ka he, ka kuware, me noho au ki waho. Olira ki laku wbakaaro me tomo ano au kite tekau ma rua; kia kite pu toku tinana i taua mahi. Ka ae ahau ki le te lekau ma rua; ara, kia ono nga tangata Maori, kia ono nga Pakeha. Paora Tuhaere, (Ngaiiwhalua,) Orakei: Ko laku ko laua korero i korerotia e Tami|o leiabi ko to korero mo le runanga bei v;nakaiakoto tikanga whenua. E rua one, mea e whakaaro nei au. Ka whakaae au, kei waiho au hei tangaia wbakabe ki tenei runanga. Ko leiahi korero kahore ano i whakaritea nuitia, kiakilea eI e KaNvana, kia mohioiia ai te otinca E whakahe ana au ki lenei. E mea ana ahau kia pumau telahi kupu mo laiou kite Kawana. Ka whakaiika lenei langata, tena te ngau ke na tana kupu ko ia anake, te waiho kia rongona le tikanga ota telahi. Ko tenei i korerotia nei inanahi, ko te lekau ma rua e uka ana, he mea tika.tena. E mea ana au kia whakauruuru te Maori ki ie Pakeha. Mewhiriwbiriietekauma ruai rotoi ngaiwi katoa oKm Tireni. Kei hea ranei telahi r™,' ke T rara lclahi lan S ala m ° tekau ma rua. la le mea he ivvi pubaebae te Maori, koia aui whakaaro ai hei nga iwi nunui. He iwi ili ahau, kei roto ahau i o buwha e noho ana. E rangi, e Ma, me rapu k: nga :\vi e noho ana i lahaki am i te Taone, me rapu ki reira. Ta te mea e mohio

ana ahau, ka mea te langala, nohea tena tekau ma rua? Ki laku wbakaaro me kowhili i roto i nga ivvi rangatira. Tenei lioki tetahi: me whiriwhiri e tatou he tangala lika hei Kai-whakavva mo nga whenua, i te mea e noho ana te runanga nei i konei. WLremiL Nero Te Awailaia, (Ngatimahanga,) Whaingaroa: E hara tenei i te korero iti. E wbakaaro ana alum ka patua he Maori, he Pakeha raiiei, ki tetahi pito o to tatou motu, e kino mai ana, ma reira e tuku mai te korero kia rongo nga runanga kaloa. E hara laua lure i te mea iti, he nui rawa: ko tenei me whakaae tatou ki tenei turc. Ka Lika te kupu a Paora Tubaere i ki mai na mo laua Ture mo te tekau ma rua; kua mohio Te Makarini kite titiro ki tena. Kaua tatou e pubui ki lena kupu, engari hapainga tena ture hei ritenga ki ia iwi ia hvi. Ekore au e malaku ki tena ture. E whakaae ana au. Mc whakaae tatou. Ae, whakaae katoa. Honatana,(Ngapuhi,) Peowhairangi: Ko laku kupu mo te lokoono Pakeha mo te tokoono Maori. E mea ana ahau kia loru ki Peowhairangi, kia loru ki rnnga. Ka whakakahoreiia tt;na e kouiou, kali kia rua ki Peowhairangi kia wha ki rnnga. Ka kore koutou e whakaae ki tenei, heoi ano. Kia mahara hoki kouiou na matou i timaia te tuku i te langaia kia mate hei ulu mo tona hara, Hara ana whakaaetia ana e matou, ka male ia. Ko oku upoko ano ko Te Waka Nene telahi. Hei konei taku mum ai. Ko te mutunga tenei o te korero: kai'angatia ana mo apopo ano ka korero ai.

Paraire, Akliuta 3, JS6O. Ka huibui nga rangalira o te runanga, ka whakaiika inai a Tamiliana Te Rauparaha, ka whakatakolo i ic pukupuka nei ki le aroaro o Tc Makarini ■:— Kohiinaraina, Akuhala 5, IBGO. E le matua aroha, E Kavana Paraone,— Kua whakaac; kaloa nga rangalira o tenei runanga, e nobo nei ki lelahi wahi o Akarana, ki Kohimarama, kia whakaiulurmia mai e koe lenei runanga o nga rangalira Maori ole molu nei o Nin Tirani : nei tahi i nga kino o nga iwi" e rua nei, o te Pakeha ole tangala Maori. Ma tenei runanga ka marama liacre ai te molu nei, ka ora ai hoki.

Na malou katoa, na nga langata o tenet runanga. Tamihana Te Rauparaha, Moibi P. Kawili, Manihcra Te Iwitabi, Te Honiara Tauhia, Paora Tub acre, Wirema Kingi Tulepakihirangi, Hamioro Maienga Tuwhakamakuka, Wiremu Tamihana To Ncke, Hoini Wiremu Hipango, Melekingi, x Manukau, Topiiie Te Amohau, x Ilopaia Huriimulu, x ltapiuana Te Qtaota, Horopapera Pukeko, x tobti, Aomarcre Te Puna, Wiremu Te Aliukaramu, Te Aliukaramu, x Knruho Tarakapi, x Ihakara Tukumaru, Takerei Te Nawe, x Moroaii Kiharoa, Malene Te Whivvhi, Jloromoua Toremi, liohopa Tamaihengia, x lobs, T e Hope, Paikea, Araoui Karaka, Hone Waiii, Wiremu Tipene, liemara Karawai, Tomairangi Papahia, Wiremu Neru Te Awailaia, Hemi Matini, ileiaraka, llemi Nero. Mohi Te Rongomau, Te Waka Te Ruki, Rihimana, Rihari Ngakuku, Eruini Matetailua, x tana tohu, Nopera Te Ngiha, x Hohaia Pokaiiara, Bawiri Waitere Hikibiki, x tonatobu, Tomika Te Mulu, x lobu, Maibi Te Pohepohe, Parakaia Te Tuahu, x Hori Kerei Te Kotuku, x Himiona Mobaka, Wiremu Palene Wbitirangi, x tohu, Menehira Kingi Rakau, tohu x Manihera Tehinaoterangi, x tohu, Te Makarini Te Übiniko, Hamuera Te Paki, Tamaii Warebinaki, Hemi Parai, x Matcnga Taiaroa, x

Kihirmi Te Tuahu, Pcrenara Te Haukopa, Rangiiihi Upoko Wakahirahira, Winiaia Pekamu Tohiieururangi, x Ngarama, x [tohu, Tauaru, x Taiapo Te Waiatua, x tana tohu, Ngahuruhuru, x tana tohu, Te Hira Porniu, x tana tohu, Moihi Kupe, x tohu, Henare Kepa Tengae, Rawtiritua, x tohu, Ihaka Ngapauta, x Herewini Amohau. Mo muri ka apiiiria ko enei : Eruera Maihi Paluone, x tana tohu, Parakaia Te Pouepa Tuhangahanga, Manihera Matangi, x tana tohu, Kei runga ko TeMakarini, ka mea: E nga rangalira o tc runanga nei. Kua puia le hiahia ole Kawana kia whakaaluria ki a koutou ana korero ki le Runanga Pakeha i le Manei o tenei wiki. Te mea i kore ai i puta tana kupu kia haere katoa am koutou, he iti no te whare; no reira i whirl whiria ai kia tekau ma rima kia rua te kau ranei hei lomo atu. I mea ia kia rongo koutou ki ana korero ki nga Pakeha, a ko ralou hoki, ko nga Pakeha, kia rongo ki ana korero ki a koutou. [Ka panuitia i konei le pukapuka o nga korero.] Ko nga kupu enei a te Kawana i rangona e etahi o koutou, nga mea ra e mohio iti ana ki le reo Pakeha- Ko tenei kua lirohia o koutou korero e nga Pakeha, na, ko a ratou, ko a te Kawana hoki, kua tae mai ki a koutou. Tenei hoki telahi mea. Kua tae mai etahi pukapuka, na nga rangalira i karangatia e le Kawana kia haere mai ki tenei runanga. Kite hiahia koutou, me korero enei pukapuka kia rongo hoki koutou ki nga kupu o roto. Ka panuitia i konei e Te Makarini, iw pukapuka nei—na Te Reihana Hualari, b Te Taniwha, na Waata Kukutai, na Paora Pou, na Ranapia Te Ruri, na Taati Hiku, na Pene Pukewhau, na Hone Wetere, na Rewi, na Mohi Tawhai, na Maihi Mokongohi, na Nepia Taraloa. He korero i tana i noho atu ai —na te mate, na te aha na te aha.

Tamihaiia Te Rauparaha, (Ngatitoa,) Otaki: Ka marama nga tikanga ote Kawana e korerolia mai ana ki a tatou; ko nga Maori iae amuamu lonu ana. Na konei i whakarilea ai lenci runanga lici wbakarile tonu i

te Pakeha i te langala Maori kia rite tonu. I mua e ngaro ana i a laiou lenei mea, kahore tatou i maiau kite pal mai ote Pakeha ki a tatou, kite tangata Maori; na reira i kore ai e marama nga tangata Maori. Ko tenei, ma tatou ehurihuri te kupu a Te Ka. wana i roto i tana puknpuka mo te pakanga aTe Rangitake ki Taranaki. E pai etahi ki taua pakanga; olira ko te hunga ruarua anake i pai kite kino'; ko te tokomaha i piri tonu kite pai. Me whakalika ano enei ritenga e mania nei e tatou mo te pai, kia tika ai te waihotanga ki o tatou lamariki. Ka koa taku ngakau kite kupu ate Kawana, ara, ki nga tikanga kua korerotia mai nei ete Kawana. E whakapai ana abau ina boki ka korerotia mai nga kupu o etahi rangatira Maori kua noho atu; na te male pea i ptipuri atu, penei kua kite whare nei. Erangi me whakaae katoa tatou, nga tangata o te runanga nei, kia apitia katoaiia mai a tatou kupu, kia whakapumautia mai e te Kawana tenei runanga o nga rangatira Maori, a mate noa tatou, waiho ake ki o tatou uri i muri i a tatou. Ko tenei me korero lain tatou. Ka kitekoutou i te he o taku ka whakabe mai koulou, ka kite koutou i te tika ka whakaae mai koutou ; kia tuturu ai he tikanga mo tatou. Ko tenei tikanga he mea ta kite pnkapuka nunui kite nupepa hei titiro ma te ao katoa, kia titiro ai hoki nga lamariki ki nga korero o a ratou kaumatua. Ko la te Maori korero, he mea korero kt te ngutu kau, kahore a ratou pukapuka, kahore ano hoki a rtuou nupepa. He mahi whakarangatira tahi lenei i nga iwi erua. I mua kahore au e raohio y kei te whakapai te Pakeha, kei te whakakino ranei ki te langala Maori. Engari ma te runanga c whakatakolo he tikanga, kaua e waiho ma te tangata kotahi. Kali laku i konei. Paora Tuhaere, (Ngaiiwhalua,) Orakei: Ko taku, e Tamihana, ka haere tonu i runga i tau; kei whakaaro koutou ete runanga kite roa o taku ka korero ake nei au; ko taku ano o nanahi nei, e Ma, mo te tekau ma rua. Na te Kawana te tikanga ki te tangaia Maori, ka meinga tena hei Kaiwhakawa; na te Kawana pu ano i whakariie; ko tenei, ma te Kawana ano e titiro nga tangaia mo le tekau ma rua. Ko taku lenei e pai ai kia uru etahi tangaia Maori ki le tekau ma rua; ka tahi au ka mea kotahi lure mo le Maori mo te Pakeha. He mea whakaaro ake e ahau i enei ra ka pahure ake nei; kite kohuru te tangaia Maori ile Pakeha, me luku ano kite ture o Kuini; ka kohuru le tangata Maori i te Pabeba, me tuku ano kite Ture ote Kuini. Ko te

kohuru a te - tangata Maori kite Maori ano, kahore i uru kite lure Kuini. kahore i taea te tiki tena ete lure ote Kuini. Inaianei ka lahi pea ka taea, kua uru hold nga tangata Maori kite runanga wbakawa mo nga he nui mo nga kohuru. Tera teiahi mea aku e mea nei, me tuku ano etahi tangata kite runanga ate Kawana e mahi mai nei, kite whakatakolo tikanga mo le tangata Maori mo te Pakeha; kia whakaurua etahi tangata ki nga runanga whakarite mo nga whenua.tatemea he mahi nui tena, he mea e whawhai ai te Maori, kite whenua toiohe ia. Ko tenei runanga ka meinga hei runanga tangata Maori mo te Kuini. Ko te runanga Maori e nolio nei, me mahi ano ki konei, me waiho ano ki konei i nga wa e haeie ake nei kia tala ai talou ki a te Kawana hei homai tikanga, kia lata ai o tatou wnakaaro te hoatu kite Kawana. hei tirotiro ma te Pakeha, kia tala ai hoki nga runanga Pakeha ki a tatou e noho nei. Kua lika tenei runanga hei whakatapokoranga mo talou kite maru ole Kuini; kua hnoa nga tangaia katoa kite kupenga o te Kuini. Ahakoa rere noa le tangata, he rere noai waho o taua kupenga. Ko tenei, ma koutou, e Ma, e tirotiro nga tangaia mo tenei runanga. mo tera runanga. •? Maihi Paraone Kawiii, (Xgatihine,) Peowhairangi: Kia rongo mai koe, he tangata he au, me aku korero ehe ana; mo te mea tenei au le matakitakina noi, te meinga nei, ko te tangata tenei i he. He whaki tenei i laku he. E rua aku kupu e korero ai; ko te tuatabi ko te kupu e wbakahe ana i le Tir!. li . k .' Wailan S«- K a mea ahau he lika taua Tiriti, kaua e likina e whakahengia e tenei runanga taua Tiriti ki Waiiangi. Ko le he i he ai, kei lebea Heke raua ko Kawiii, kola na ko te whainga kite Pakeha. E kapi ana ano te tuanui o taua whare, likina ana e Heke raua ko Kawiii, huraana nga toetoe o te Tiriti, akirikiritia ana, ka ua iho te ua puta ana te malao ki roto: ka tahi ka likina ka hipokina e ahau: koia na le kara ki Maiki; ka wharikiria e ahau kite whenna, hei malua mo te whakakotahitanga. Koia au ka mea ai, kauaka e hurahia nga he lawhito e lenei runanga. Ka ara te kara ka pulaaku kupirerua, hei whakakotahitanga tenei moku e tonio ai ki le Kuini, hei whakakotahitanga ano hoki mo Ngapubi ki nga iwi ke, kia rite ai te whakapai kite ingoa o te Kuini. No reira i pula ai te kupu a Hori

Kingi a te runanga kaloa kia whakakahoretia nga he Maori, te puremu, le hakari me te kahunga tupapaku me le mukulu, kia kaua e whakamana. Ka runangaiia i reira ka pai te iwi kaloa kia whakamalea le langaia makutu, mete langaia kohuru, ko te langaia puremu ma te ture o te Kuini e whakawa. Muri iho ka tupono le he, ka aiate taku tuakana aTe Wikiriwhi te Obu. No te 5 o nga ra ka runangaiia e ahauki le aroaro o te ilio le ralii, ka whakaponohia, na taua langata pu i makutu, ara ha Haki Te Vv hakaariki, no le men i maiauria hoki he taugaia kino alu ia i nga langaia katoa o icnei inolu, e piro ana ia kainga ia kainga, ko le piro lenei, e male ana nga langaia o nga kainga kaloa i a ia. I mahara hoki anau ki le kupu a Mohi i le 22 o nga upoko o Ekuruhe i uiea ra ia, "Kei toltungia te wahine makulu; me yvhakamate nga langaia pena." Na konei i kilea ai laku he e nga iwi Maori e nga iwi Pakeha. Kia rongo koe, te mea ekore ai e lukua ki le whakawa, e kore e rile ki le hara ole tangata kohuru, no le mea koiahi anake te langaia e mate i te kohuru, hohoro tonu le hopu i a ia, ka male ia hei ulu mo le mr:a koiahi; tena ko le langata makulu, kia lini nga langaia e mate i a ia te makutu ka tahi ka mate tona koiahi hci ulu mo nga tupapaku kua maha. Koiahi le kino ole male kohuru, pa ana te ringa a le langata ka rere le loio, koia i nieinga ai he lino hara nui; kahoi'e he tangaia hei hopu i le makuiu. Mau e tiliro mai ki laku w'hakaaro, he mea tika kia whakawakia le langaiapr?na. E pena analole Pakeha mo la teikae nnuinutia ana, e panga ana te rongoa whakamate ki roto ki le wai, ka whangainga kite langaia ka mate. Me vvhaki lenei he ki to ao, no konei laku he. E kite ana ahau e mau ana i te nupcpa taku he. Ko tenei tangata kua nui tana makutu ; i mate ano le nuinga o laku kainga; ka peia mai i le Kawakawa, ka tae mai kite kainga o Parihoro, tokowha i male o reira: ka peia i reira ka haere ki Hauraki ko Paora le Pulu; ka ora a Paora, ko te wahine i mate. Ko te Waiparu tclahi.

Ka hoki ake kite Kawakawa, ka lokotoru nga taogata i male, ko laku tuakana le tuawha. E torn whakawakanga mona kia whakamulua tana mahi makutu, kahore ia i rongo, kahore i whakaae mai " Ae, me whakamuiu,"kihaiiaiperame Haimona, imiliaro katoa rate iwi o Hamaria ki a ia; ano le kitenga i a Piripi, ka rongo i tana kauwhau, ka whakarerea tana malii kino. Kia pera ano aianei, e Te Makarini, me whakarere tenei mea luku mai e o matou matua, kia rite ai ia matou teTure. Kia rongo mai koe. Ka tomo au kite Kuini. Ko te kara i whakaiuria e aliau e Ngapuhi, ko te pihi whenua i tukuae ahau, he whakapainga ena noku kite Kuini. Kei runga ko Te Makarini: I lu ano a Maihi i mua i runga ite mahi ole Kai-wha-kawa. Ka tu iaia te kara, kua lukua e ia le pihi whenua kite Kawauaianga. Ka rongo te Kawana ka whakaae ia kia male te tangata i kiia nana i makutu tana tuakana, ka mea te Kawana kia whakamutua tana mahi whakawa. Otira kia rongo mai koutou, i penei ano o maiou tupuna i mua, i whakapono ki le mahi makutu, E rua rau pea nga tau kua pahure i to ratou mahinga i taua mahi kuware. He tini nga langata i mate i runga i te whakawa he, i meinga he hunga makulu. T nui haere ano ki nga wahi i lawahi atu o Ingarani, whili ana ano ki Amerika, male ana te tangata mo laua mea. Olira ka nui haere te whakapono ka ngaro le kahanga ole makutu; ka whakaaro nga langata kia whakarerea te whakapono kite alua kikokiko, kia tahuri ki le Alua o te Rangi. Kua rongo ra tatou ite korero a Maihi Paraone. I he ia ki runga ki tena taha. Ehara ite he hou, no namata ano, a tenei le man nei ano. Kua mea te Kawana heoi tana whin i a Maihi Paraone mo tana he. Ko tenei, me whakamutu ano hoki e tatou le korero mo tena, mete mahi launu, ano hoki i a ia. Kua whakina nei hoki eia tana he. Taiapo, (Ngatiwhakaue,) Makelu: Ko le wahi tenei i whakaarohia e ahau, he moke • moke no tenei runanga, kihai i wheneikia, i runangatia nga taone- ki Peowhairangi, kahore i wheneikia ki Poneke, kahore ano hoki i wheneikia ki a Te Rangitake, no konei au i mea ai ko te wha, ko te rima tenei o aku hokinga mai ki a koutou: ko taku korero I haere mai ai au he Pakeha kid noho ki to matou whenua. Ete runanga nei me whakaae laku korero. Ma komou ma te runanga e tiliro, kei runga tenei i te Ture o te Kuini. Ko Te {pLoierene. te luatahi, ka karangatia maiou he tangata kino, he tohc no

maton ki le wbawhai. I ki matou ko ra na hei tangata pumau mo matou, kihai i porua hoki mai ana. Muri iho ko Te Haimona ka tae mai ano; ka naomia ake i taku aroaro, i mea hoki ahau hei laonga ia maku. Muri iho ka ko Te Mele hei Kai-wha-kawa mo nga he o taku kainga. Kahore he he i hoki *iai ai nga Pakeha ki konei, kahore kau aku he. Kihai hoki i wheau, hoki noa mai ana ratou, mau ana ki hea wbenua, hoki mai ana ko oku. Ko te Pikopo kei Ohinemutu, hei taonga tena mo taku matua n?o Korokai. Kua loimaha au e noho nei, i te tawhainga mai i te Pakeha. E hara takui tehaere noa mai, na koutau na te Pakeha i karanga kia haere mai ki le keri kapia ; kei runga abnu i tona oneone e noho ana. Ka tahi au ka kite i le he, ka mate oku tamariki, mate ana ki to aroaro: i kaU nga ete ikai te tawhainga mai kite Pakeha. No reira au ka whakaaro ai ki tetahi hoa moku hei kai tiaki i toku kainga: homai he Pakeha, kua ngawari hoki ahau; no Kuini tahi tatou. E w.benei ana ahau, ka hoaiu nei hoki e ahau toku whenua; kua ngaro oku ki to aroaro, ko to taongi tenei hei hokinga mai ki au; me tuku atu hoki e ahau le mea i toku ringa. Heoti nei ano nga langata, ko Te Mutu, ko Tuki, koTe Puehu, rna enei tangata e hoatu tetahi wahi ki to aroaro. E powhara ana au, na konei au i mea ai kia koiahi rau Pakeha e haere i au ; he Pakeha hoki kei nga wahi katoa. Na konei au ka mea ai kite tuku i leiahi pihi ki a koe. Me whakaae mai ano hoki tenei runanga ki taku kupu. Ka mutu taku. Arama Karaka, (Te Uriohau,) Kaipara: E te runanga katoa, kia rongo mai koulou; i roto i era ra he ngakau hurihuri be ngakau rapurapu. E ora ranei, e mate ranei; ko te ra tenei i whakapuakina mai e le Kawana. He iti ahau, otira ka kainga tenei kai, ara nga ture nei, e ahau. E kore au e mea he au tenei. Ka tahi tatou ka ora, kahore he ngakau ohooho i roto i a tatou. Kua kotahi enei iwi e rua, te Pakeha mete Maori. Tenei tetahi o aku whakaaro mo te kupu a Maihi Paraone kia tomo o runga tangata ki o ram langata. Inaianei ko taku whakaaro tenei, kia rongo mai koe eTe Makarini; ki te poka te he ki raro nei ma te Kawana e iubiluhi ki o runga tangata kia haere mai ki te whakatika i tenei lie; ka he runga, ma *

raro tangala e whakatika. Koia lenei kei la Maihi Pjxraone e ki nei kia whakarerea nga mahi kuware; me whakaoti ano tenei, kei noho nga tangata o raro i runga i te he. Ko aku whakaaro kei nga ture o te Kuini, kei nga lure ote Aiua. No nga tangata o Kaipara tenei korero, ina hoki no Kaipara tenei runanga i hapainga inanahi. Maku ano e mea e tika ana te korero o te Waiaiua (Taiapo); ma talou katoa e whakaae he Pakeha kia noho ki Rotorua, hei kai liaki mo reira kei ohooho nga tangata. Tenei hoki tetahi: ko nga whenua kua hokona kite Pakeha, kua pula mai etahi o nga uiu, e toe atu ana ano etahi kite Pakeha ; engari me wkakaputa nga toenga kei tupu te pouri i roto i te ngakau o taua tangala, ka whakapula ile he. Heoiano ka pumau aku korero. He oati tenei noku kite aroaro ou ete Kawanaianga, o te Atua ano hoki. Tenei ano taku kupu. £ mea ana te whakaaro o te runanga nei, kahiahia te tangata kite hoko i lona pihi, me waibo ki runga ki to te Pakeha likanga kei he. Ma koulou e whakaaro, kia rua kia toru marama e pena ana. He tupato tenei na,ku kei tupu te he. Ngahuruliuru, (Ngatiwhakaue,) Maketu: Kahore he korero ma koulou, maku anake e korero. Kahore he okiokinga moku ki runga ki le Kuini. Me homai lelahi Pakeha hei whakawhirinakitanga moku ki runga ki le Ture ole Kuini. Korero ana nga iwi katoa. Ko wai le kai whakamohio i au? Kahore he kai whakamohio mo roto mo lokd linana. E mohio ana nga iwi katoa, ka tapahiai Moehau, a, Muranga, Makeiu, haerc lonu te Kaha, kahore kau he Pakeha. E tono ana ahau ki tetahi kai herehere moku. Akuanei ka mohio enei, ko ahau ka noho kuware tonu. Na konei au ka mea ki tetahi kai tiaki moku. Ko Makelii te Nvhenua mo le Pakeha. ko Tauranga le whenua mo if* Pakeha. Ka tukua e ahau, e Tomika, eTe Mulu. Mehemoa ko Taraia trnei ka whakahuaano ahau ki Kau'kati; ko tenei ka waiho i Makelu kei raruiaru. Ka lukua ki a koulou ko Mafceiu; ka lukua, kia to mo atu at au kite Kuini. Kahoic Le larcaia i tuu aiu hei ac kau mai.

Winiata PekamuTohi Te Ururangi, (Ngatiwhakaue,) Rotorua: Kia tika te whakahaere, no te mea ma komou e litiro te he o tenei tangata ka luku nei i te whenua kite Pakeha. Kua whakaaetia hoki he Pakelia ki Maketu. Kabore i runangalia nga whenua katoa kite runanga o Niu Tirani, ka talii te mea i runangalia ko tenei, ko te hoaiulanga o Maketu. E whakarongo ana nga iwi katoa kl tenei tukunga, ka lika kia whenoi- | tia; ka pa te he ki au ma te nmanga e titiro. Ka mea ahaii i wliakaae Niu Tirani katoa. Hekai pupuru ahaui runga i tekupu a Ngahuruhuru; heoi ano nga rangaiira o te Ara\va ko enei e noho nei. E hara i naianei taku lohe kite Pakeha kia noho i au. Kua tukua nei e ahau taku whenua kite Pakeha, na konei au i mea ai e noho ana nga tangata katoa i runga ite ture otn Kuini. Me whakatu ano hoki he kai whakaiite ki nga wahi katoa. Kite pa te he ki au, ma te runanga o Niu Tirani e whakaiikaiika.

Tamati Hapimnna Wharehiiiaki, (Tapuika,) Maketu: Ko la matou e whanga nei kia puta he kupu penei, E ki ana koe kia riro katoa aiu te motu nei ki a koe. Ka labi au ka niea ko taku tomokanga tenei ki a koe, ina hoki no tenei ra ka kiia ko Maketu to oneone; ko taku tupuna tena nana au i whakangote atu noa nei au. E mea ana koe kia riro taku tupuna i a koe? Kei a koe ano te wbakaaro: kia kotabi rau mano Pakeha bei noho i taku wbenua kia kapi ai. Tomika Te Mum, (Ngaiterangi,) Taura- ?^ a vi ,^ a lika le korero a n S a kaumaiua. Ko A.aketu iau i mua: inaianei i tenei whakatupuranga, i a ratou katoa. Otira e iri ana ano taku mana ki runga o Maketu. Ko tenei boki, e korero ana matou kaioa; ko au tenei ko ratou tenei. Koiahi te pukapuka ki au, ruku mai ana ahau i ie moana, haere mate mai ana. Kahore au i wbakaaro kite male. Kabore au e whakapono ki nga kupu o nga pukapuka kua korerolia mai na; he honhori. I mahue aku laonga ki le kainga, haere mai ana au; koia au e mea nei, kahore au e whakapono ki enei pukapuka ; kia kite ra ano oku kanohi, ka whakapono. Ka whakatika a Te Makariui. ka mea, ko te Pukapuka inoi a nga rangaiira o te runanga e tukua atu ana ki a Kawana. Ko tenei.

me whaki nui le runanga i to ratou whaka'aro mo lenei tikanga kia whakatumauria. Matene Te Whiwhi, (Ngaiitoa,) Otaki; He korero taku mo te runanga. Ko lenei, me whakaiumau. E mea ana ahau kia tuturu lonu. Tenei hoki letahi knpu akilf E mea ana au na laton tahi nga moni. ka tika hoki kia lukua tahitia ki nmga kite taha Maori. Koia abau i whakaaro ai kia lutnru tonu lenei runanga ; inahoki ko tenci anake te mea hei whakaiikaiika i o talou raruraru. Tercanuku, (Ngatiwhakaue,) Rolorua: Kahore aku kupu whakahe. Ka ora taku ngakau, inahoki ka pula le kupu kite kainga hei nohoanga mou. E mohio ana a Te Mete ki nga rohe, kei Kaikokopu, ka rere am Kailuna, ka haere Pakolore. Na TeMakarini: Me whakarongo talou ki nga kupu oTe Amohau. E kore au e whakaae inaianei: engari ka tatari au kia whakaae koutou ana rongo koulou i nga kupu o Te Amohau. Parakaia Tararoa, (Tuhourangi,) Tarawera: Kahore he korero makn. Ma Te Ara\va e mea kite whenua, ka tika ano ki ta ratou. He mea pai ki au. Ho ture toku i mua na taku tupuna na Rangitihi. He kiri hou tenei, kei reira taku tupuna; ahakoa he laugata hou kamoa au hei matua moku ake. Kabore he wahi ke atu moku; ko koe tonu hei matua moku. Te Amohau, (Ngatiwhakaue,) Rolorua : Kahore he hokihokinga o tenei kupu. E pai ana te kupu ate runanga nei. E pono ana le knpu; kia pono hoki te whakaae a nga Pakeha. He kainga nui whakaharabara; kia mohio koulou ki nga rohe. Ka timata i Olairoa ka rere Wharekahu, ka rere Nohonoa, ka rere te Waipurnuka, ka rere Wharepohue, Ngaruapikuihu, ka rere Titirangi, kei Kailuna tera; ka haere i le awa, Te Kohekohe, Tc Kopua, Te Karaka, Te Paroa, Moiaiparia, ka rere Olairoa, ka tutaki. Kia pono to whakaae; kia rua rau kia loru rau hei hokinga niaku. Engari pea me luku etahi ki Tauranga kite wahapu tika. Hemi Matini, (Ngatimahanga,) Whaingaroa: JE marama ana lenei, e korerolia nui-

tia ana ki runga kite runanga. Oiira engari ano pea me korero anohoki ki Maketu; kei rite kau i konei, ka whakahengia e le nuinga. Te Makarini Te Uhiniko, Te Awa-o-te-Alua: Whakarongo ki ta Te Whareheibei. E mea ana ano boki au me kawe ki runga ki le oneone korero ai. Wiremu Patene, (Ngaiterangi,)Tauranga: E Te Makarini, ka marama tenei whenua, ka tukua pailia ki a koe. Ko tenei kabore be he. Kabore he tangata kite kainga, ina hoki ko te Whareheihei leaei te tu nei. Kabore hoki hemanake, kei a Te Whareheihei le mana. Ka tika te tukunga am ole wbenua nei ki a koe. Kei le runanga te whakaaro inaianei mo lenei wbenua. Matene, (Ngaiiwhakaue',) Hotorua: Ko nga iwi kaioa kua whiwhi kite Pakeha. Ka noho matou ki Piki Paria, lekau o nnlou i mate ki reira; ka reia atu ki Mangawhai, pa male ano ki reira; no konei i puta ai le kupu kia bokona te wbenua. Mohi, (Ngaiiwhakaue,) Rotorua : Taku i whakaaro ai ko nga kupu mo te lekau ma rua, ko te korero hoki mo nga laonga ole tangata male kia waibo pai ai ana laonga ki ana tamariki. Ki le tamaiti ahua pai me waibo ki a ia, kite kitea be tamaili tutu te luatabi me rapu ke atu teiahi tangata ; mona nga laonga. Ko taku biahia tenei kia , pumau tonu tenei runanga ; kia iwi koiabi Ile Maori mete Pakeha. Ka mutd au i konei. Tamihana Te Rauparaba, (Ngalitoa,) Otaki: Kei Kapili loku kainga, me loku rangatiralanga, he ahakoa me korero ano au i tciabi wahi mo le wbenua o Ngaiiwjiakaue, ka tukua ki to Pakeha. He mea pai ano kia tukua to koulou whenua ki le Pakeha, kia whiwhi ai koutou ki nga painga ole Pakeha—ko ia iwi Maori me tona laone Pakeha. I Paora Tuhaere, (Ngatiwhalua,) Orakei: He langala ke au, oiira ko le mea i lu ai au ki runga he kiie noku konga runga lira enei o Ngatiwhukaue, o Ngaiterangi, kua kotahi la ralou korero. He mea whakarongo e ahau le tika o ta ratou kupu. I mua he tau|lotohe, ko lenei kua whakakotahi raiou ki ite tuku ita ralou whenua. E mea ana ahau I ko o muri wahi me penei ano.

Tamihana Te Rauparaha : E hoa ana, c mea ana au me tohe tonu talou kia whakalumautia lenei runanga, hei whakaatea i o tatou raruraru, hei lino whakakotahi i te Maori ite Pakeha. Olira, me korero koutou; kua rongo koulou ki taku. Ihakara, (Ngatiraukawa,) Manawatu : Kua ratigona e le runanga ena korero, heoi rae pai ana; me hoki marirenga korobeke ki to ratou kainga, me whakamutu tt korero mo te whenua. Hukiki, (Ngatiraukawa,) Oiaki: Ka whakaae au kite korero a Ngaliwhakaue; kua whakakinoa au e toku iwi no te mea he langaia tuku whenua au. Ka timata te korero a Tolii i roto i te whare nei ka titiro matou kite pai, ka nui te pai; ka tapoko ia ki to matou whare, ka pataiaiuau, "He korero tuku whenua tau?" Ka ki mai," Ae, ka tuku ahau i te whenua." Ka ki atu matou katoa, "Kia kaha ki le tohe ki tetahi Pakeha hei noho mo te whenua." Ka ki mai ia, "Ka kaha an kite korero." Ko tenei, ka whakaae ahau kite korero o Ngatitmanekai, o Ngaliwhakaue. Heoiano, ka whakatika a Te Makarini, ka | whakaoti i nga korero : karangatia ana kia runanga ano a le Manei, a te 6 o nga ra o j Akuhala, ile tekau o nga haora ole ala. I (H*i l*ra Kttrtrt tt r**nga o nga kertro.J