RI PU.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 23, 8 November 1849, Page 3

RI PU.

He uui te whakapai o te tokomaka kite korero ka tukna atu nei hei tirohanga mo koutou—te korero mo Ri Pn. No nga motu o Periu taua tangata; kei te taha raro ote Moana Murie ana moliii c tata ana ki nga molu o Hawaii. Ko (e alma o nga tangata o nga niolu o Periu e rite ana ki nga tangata o Hawaii; e rite tahi ana nga tikanga—e tu-a-rite ana nga reo j ko a ratou tikanga katoa, o Hawaii, me nga tikanga o nga motu o Periu c tu-a-rite ana ki to nga tangata Maor. Ite orokotuhituliinga o tenci korero kihai i ata matau te tangata kite whakatere kaipukc ; lie torutorn tc kaipukc rererc kite matakiuki liacrc i ia wlienr.a i ia whenua; liaunga a Pene Kuki. I taua w.i, kaliore lie taone ki Poi Makena, kaliore o Ilopa Taone. Kihai a Niu Tireui i raugo ia i reira, lie nica kaive te rongo en.'a c.ingaia eke puke ka tae ki ttwa'.ii; kihii katoa nga motu ote Moaun Marie i kitea i reira ; ko tenei, e ana nga tangata o Ingiiran'i, o te Wiwi, ki nga tangata o enei moaua. I taua \v.», e lauhou katoa ana langita o Ing.iiungi ki a Hi Pu ratou ko tona iwi, a, i lauhou a Hi Pu mu ki nga tangata o Ingaraugi. Ko te ipea tenei i pai ai nga tangata o Ingarangi ki taua t.mgaia no rmiri nei, wliiivhi ana te tokomahr ki nga liua pai o te matauranga e niaiangi ai te tangata. He iwi atn whakaaro koutou, ko le nica tenei i nialmra ai niatou kn ulmarekn koulou ki tenei tu korero. Kotalii le kin mi torn o nga tan kua p.ihurc i te meatanga o tenci korcro; no muri ilio itc taenga mai o Penc Kuki ki Niu Tircni —erim J. nga tau i pnliika i te kitenga o Hawaii e tenci tohunga nui, e Pene Kuki, ka rangona te korero mo Hi Pu tetahi o nga raugatira o Periu. He Korbro mo Ri Pu. I le 10 o nga ra o Akuhata pica ana kiuta tetalii kaipukc ; ko te " Aneteropa" te ingoa o te puke, ko Wirihnna le ingoa o te pene o rungaj ko nga motu o Periu te wahi paei ai taua kaipukc. Kihai nga motu 3 Periu i tavvliite rawa i nga motu d Inia kite talia Tonga. I taua wahi, e take:a 11i noa atu te kitckitcnga o o reira tangata ; tc Pakclia; ko tenei, c hono ana tc kitekitc, i, kua matau ki tc tini o nga ritenga kikino, ne te tini e nga ritenga papai o tcuei mea, te Pakclia. Nui atn tc atawhai o aua tangata (i nga Pakclia o tc puke pikaru ; lie tini iga mea lioatu noa o nga Pakclia ki aua angita, hei vvli iknhoki mo to ratou alawhai. Ko to ratou uohoanga i reira laka noa ki tu 12 o Nohema; i roto i enei ra, i uhuri nga Pakeht kite hanga i tetahi kaipuke reiva-rua

hei kawe i a ratou ki M:ikJo, i Haini. Ko lelnlii o nga tangata niiiiiii o tana wahi i kitea c Peno WirHinna ko Api Tnire ko to kingi ia 0 Kooroorn, me etalii atu motu e tu tilii ana mc tera. He nni te atawliai o tnua rangutira ki ngafpakeha, kiliai i roa ka kitea e h ng* tikanga rere kc o oua lioa whakataraiva'ii, ki te whawhai, ki tc kiimura, ki tonci m ilii, ki tcra malii, mete liaerc pai o nga malii katoi. 1 mea ia, e poka ke ana tet tongi o te Pakeha ilo tona iwi. Ko tc whnkarangiUira o ton.\ i a ia, ekorc c korcrolia, nui atn te ivhakapai ki aia o tona iwi. Wliakaaio ana tana kiiv»i kia tukua atu tetalii o ana tamartkl ki a Pone Witiana, kia akona ki ngaritcnga Pakelia kia hoki matau nni ni ki tona iwi, kftona kainga ttipti. I te kokiritanga ai o tenci whakaaro ki a Pene Wirihana whakaae toim ia, a tukua ana tetalii o nga tamariki o tc kingi ki a Pene Wirihana kia akona ki nga ritcnga o nga Pakelia. Ko te korcro mo Ri PuJ lie mea whiriwhiri mai i nga kupu o Pene SViriliana, me era atu Apiha. No te muUinga ole poroporoaki ka rere a Pene Wirihana ma, me Ili Pu rao ko te pononga. No te 13 o Nohema, i te lau 1783 i rere atu ratou i Pcriu.' I te po tuatahi oRi Pu kite puke i moe ia kite papitakatikahi; moe iho, ao akc, tangi ana tc miharo o taua tangata no te mea i ngaro te tua whenua i tona titohanga, he moana kau tana i kite atu ai. Wlukakakahuria ana a Ki Pu i konei e Pene Wirihana —he hate net uga kakahu—he kouma, lie tarautete. Hirawennve ana a Ri Pu kite hate, kite kouma, ki tc tarautete unuuiiuhia ana, te hate, mc te kouma, lakaia ana, waiho iho ana hei urunga mom. Ko nga tarautete i man tonu i a ia, he mea kei whakuina ia tin hacrc kau. No te taenia atu ote puke kite wahi m.itao, ka k lkalnnia e Ri Pu tona hate, mete kouma. Ki.'iai i roa ka taunga ia ki aua kaliu, a, kiliai ia i mea kia unuunuhia noatia ona kaliu kite nroaro o te tangata, otrra, ka aim te liaerc ki tetalii wahi ngaro noa i tc kanohi o te tangata. No te tiitiinga o te puke ki npa tahataha o Haina ka mama ten jakau oHiPu ; ka wliakapai hoki ki tc tini o nga poti e manii aua i te wai. I te kitenga atu o Ki Pu i nga kaepuke o nga Poatuki c inanu mai nna i ic aiva o Taipa, auc ana, a ka me.i ake, " Karo, karo, maka karo," ko te whakam loiiuuga. i> enei kupu—he nui, he nui, lieuiii wfiakaliara ! Mui mai ana ki tc taha o tc kaimike nga wahineo ana wahi i runga ia ratou poti. To mea i hoc mai ai aua wahimc, he ka.ve kiuta nga tangata o te puke, ko te-utu mo ratou In

kai. E noho ana aua tini wahine, me nga anei roto ingapoti, e manuattaauapotiiroto | i nga awa ; ko nga tamariki he mea here ki I nga tuara a ratou i te hoenga ai i te moana, i I te warenga lioki ki era mahi a ratou. lloatu ona e Ri Pu nga hua rakau i roto i ona putea, poto atu ana kai mo aua tini wahine, i aroha ia ki a ratou e nanus noatia ana e te hiakai. No te taengaatuki Makao, whaknkitekitea ana a Hi Pu ki nga lioa tawhito o Pene Wirihana. Ko Te Makitaia te ingoa o tetahi o aua hoa u he ransjatira no Poatukera tetahi o ana itoao Pene Wirihana ; no taua rangatira Poatuki te whare tuatabi oRi Pu i kite ai. Nui atu te miharo o Ri Pu i te kitenga ai i taua whare ; matakitaki ana ki nga patu, kite tuanui, ki nga whakapaipai me era atu mea o taua whare. No te arahanga mai o nge wahine rangatira o te whare kia kite i a ia, hore he poauau oRi Pu; marie tonu te ahua i te korerotanga ai ki aua wahine rangatira. Kiliai ia i olio i te matckitakihangaonua tini rangatira i nga mea i taia ki ona ringa. Whakapai katoaana aua rangatira kite marie mete pai o taua tangata oRi Pu. Muri iho ote nohoanga kite whare o tenei rangatira ka araliiua e Te Makitaia W tona i whare; he nui te pai o nga mea o roto i tona j whare; rokohanga atu kua tu te tepu mo te hapa, he wa, mea kau a runga, ano tc kai, tinitini ana I Hore he ngoi o Ri Pu i tona tirohanga i te ata-ahua o tenei mea, o tera nifa ; he whakaata te mea i tino miharo ai a Ri Pu j i te arahanga o te rangatira _rn i a Ri Pu, ki tana whakaata, ka kite ia i tona 1 ahua tangi ana tengongoro, hurt mai, huri atu, a, tango noa ki taua whakaata, e hua he tangata to tua. No konei ka tangohia mai e Te Makitcia tetahi whakaata, makari ake uei no te kitenga o te ahua o ona kunohi ka titiro ano ki tuo, e hua he mata tangata ke. Muri iho o te whakakitenga o ana mea katoa, ka moe te hunga ra ; i moe ra nei a Ri Pu, i aha ra nei, i te whakaaroaro pea ia, ki ana mea i kitea ai.

I muri iho o enei ineatanga haere ana ki uta nga tangata o te puke ; otira, kihai ratou i wareware ki a Ki Pu no te inea i paingia ia e nga tangata katoa. Ko nga mea i hokoa mona, hoitu ana, ka aue taua tangata, ka tupekepeke ki 'te takai poroporo i te kiteng* ai. Nui noa te whakapai .o taua tangat.i ki aua mea. Ka whakaaro ia heio nei te taonga o to ao kua riro mni i a ia. Oma ana ia ki a Pene Wirihana, whakaari ana i tana tui poroporo, a, tono ana ki taua rangatira kia tukua tetahi o nga kaipuke o Haina hci kawe i aua mea ki lona kainga kia we tona iwi te kite i ona taong.i. Ko ia te nobo, he hunga ke bet kawe i ana mea kite Kingio Periu, a, me' mea atti e nga kai kawe, tena ano etahi taonga kei muri e kawea atu ana. Ka mea ano ia, me lioatu e ia etahi o nga poroporo kia rua, kia toru kite kai kawehei ulu mo to ratou mahi, {taunga te mea tukn ki a ratou a tona matua, a Apa Tueri, te kingi o Periu. I te nohoanga o Ri Pu Ki Maltao, e bono ana te kite i te tangata o nga tini iwi ke, I kite koki ia i taua nohoanga ona i riera etahi wahine lngarihi, he pouaru, i mate nga tabu ki Inia, he talari lo ratou i to kaipuke kawe i a ratou ki Ingarangi. I whakapai aRiPu k i te ahua rangatira o enei wahine j otira, i iti te whakapai ki nga wahine o era atu Iwi, e haere ana i reir.i. Kahore be kararahc o nga motu o Periu ; erua ano kuri maori, he mea tuku kiuta e te Pakeha. No tona kitenga ki Makrfo i te pirikahu, i te nanenane, me era atu kararche tino miharo ana ia. Nui no* atu te miharo i te kitenga ai ote hoiho, i te ckengn o te tangata ki runga kite hoiho, he pukma (onu talia mahi. I arahina ia kite wtare e noho ai nga hoiho, pakipakia ana e ia, lioatu ana he bun rakaukia kiinga, kihai i kai, no reira iuaaie ia te kai ote hoiho; a, no tona ekenga ki runga, no tona kitenga i te pai o tera tu kararehe, ka inoi ki a Pene Wirilrena kia tukua atu tetahi mo tona matua —tu tuakana, tena ra nei o tona matua tupu. Ka mahue a Makao i a Pene Wirihana ka | haere raua ko Ri Pu ki Kaniteni (hepanui tenei, kei Haina ano.) Te mea i haere ai ki reir.i, he rapu i tetahi, hei kawe i a raua ki Ingarangi. Te kitenga ai i taua kainga i te tini o te kaipuke i te tini o te tangata, i te nui o te taonga—te maha o nga whare, me era atu mea — ka patua ano te tangate nei eto miharo. No to raua haerenga ki tetahi whare rangatira kite kai, ka matakitaki ia kite tini o nga karahe, o nga rihi, mete tini o nga pononga hei kawe mai, hei kawe atu i nga kai. Mea atu ana ia ki a Pene Wirihana, " Kihai koa i penei te kai o toku matua te kingi ; he kukonaiti nei tana, he übi kaho, ke ngohi te kinaki, he rau rekau te wharaki mo tana kai, he pupu te ipu mo tona wai, ka kai, ka mutu, mukumukua, atu nga ringa, me nga ngutu kite hiako kokonaiii; tena ko tenei, he tini nga pononga ki te kine mai i tenei kai, i tera kai, a, ekore te tini o nga mea e taea te tetau." He wai reka iaia te fj; ko te kaivhi kihai i rekaina, I tona kitenga c tetahi o tc puke e hauran;H ana i te inumanga wai-piro, ka liua lie mate, likina ana he rata hei titiro i te mate o taua baurangi. Meinga atu ana, he mea noa sno

tera, i rori i te wai e inumia ana e (e tutua, e (e ware—no konei ka marie ia ; otiia, mutu pu i konei tana inu i le wai-piro i te hoatutanga ki a ia, —ka mea " Ehara tena i te mea mo te rnngatira." Kiliai taua tangata aRi Pu i kakai akakoa papai nga kai; kihai ano hoki i iinu. Hialiia anaetalii Pakeha kiakite i te tohungatauga oRi Pu kite whiu ite tao; he hunga matau aua tangata ki tera tu mahi, i ahu mai ratou i nga kainga kokiri i tera tu patu. Whakamine mai ana nga tan/nukiakite ite kaha oKi Pu kite kokiri i Mna matia. Whakataitai ana aua rangatira ratou ko Ri Pu. Tera ano tetalii tohu mo a ratou ineat mga i roto i te wliare, he ahua manu. E rere an i ano te tao o Ri Pu, anana ! puta pu i te matenga o taua manu, kihai nga tao o nga lioa itacatakite ahua o te manu, otiia, itawhiti noa mai. Miliaro ana ratou kite mateu o Ri Pu. *% £>fiii aiu te whakapni o Ri Pu ki nga viWare koHatu o Kanitoni; ka whakaritca e ia ki_ nga wliare papaku o Periu, ka mea ia, hoki rawa atu ia ki tona kainga ka matauria e ia te hangangi, mo te wliare, ko reira akona ai tona iwi kite hanga. I roto i nga \va katoa, ko tona e mahara ai, he paingamo tona iwi. I tona tomokanga kite wliare o tetalii rangatira, kapatemiharo kietahikarahe mangu, hoki atu, hoki mai, tau tonu nga kanohi ki aua mea; no tc kitenga otc rangatira i tana pai ki aua mea, ka mea atu ia, me hoatu ki a ia kia kawea e ia ki Periu. Ano tc liari o Ri Pu i tona rongonga ai i taua mea; nui noa atu tona hari, ka mea, he taonga whakahara era mona ki tona kainga. No te mutunga o nga ra oTihema, i te tan 1783 ka eke e Ri Pu raua ko Pene Wirihana ki tetalii kaipuke e ahu atu ana ki Ingarangi. Ko nga meatanga ite rereuga_ ite uioana, me nga meatanga o Ri Pu i te whitings ai ki Ingarunyi me korero i tera atu nupepa,