PAREMATA I PONEKE.

Huia Tangata Kotahi, Volume 2, Issue 37, 27 October 1894, Page 1

PAREMATA I PONEKE.

HEPETEMA 10 th, 1894.

TE ROANGA O NGA KORERO MO TE PIRE TONO "MANA MOTUHAKE"

Te roanga o te korero a Kapene Rata —Jdehiin-a he 'whnkaaro wh'akaora to tatoo i t3 Iwi Maori, a he xuahura whakamanaranei taratou i a ratou whakahaere, heoi te ir.ea pai e taea ai e ratou aua whakahaere, he wehewehe i te paanga o tena o tena o ratou ki runga i nga whenua. Hi mea ana hoki te honore rfrema mo Poneke (a te 'J aute) ko te Iwi Maori kua mohio haere kite mahi nhn whenua. Heoi tenmhi kaoree mohio ana i a ratou ko nga mahi mihini, me nga mahi peita me era atu mahi pera I runga i tenei ahuii, hoatu ratou ki runga i nga wahanga, ki tena ki tena o ratou, kia kaha ai ki te.mahi i ton a whenua i tona whenua ; i jrunga i tenei ah.ua o te Maori e noho nei s'naianei kaore rawa e kaha te tangata kite mahi. • Ko te mea e whakamataku nei i te ngnkau o te Iwi Maori ko e mahara penei nu, tera o ratou whenua e tanpohia. Otira e tika ana kia mahia nga ture ki te iwi Maori pera ano i nga ture «« mahia una kite Iwi Pakeha, engari ko nga whakahaere e meatia ana kia tangohia rnai o ratou whenua i a ratou i runjia i to ratou kore kaore e whakaae ka tupu hei kino, aka tono atu hoki ahuu kite whare kia kaua tenei tu ahua o te ture hei paahitia atu i roto i tenei whare. Kaore ahau e mea ana tera te whare e whakaae ki taku e korero ake nei, otira naku ake tenei iru hara. Kite whakaaetla te Maori ki.i pera ite Pakeha, me whakahaere, ki runga i toku mahar.i ake, nga aheit,<nga katoa o te Pakeha ki runga i te Iwi Maoii, ot'ra ko te wa a tiro pai ai taua tu tikanga, kote i nga \ nanga o tena o tena ki runga i te whenua. Ko te tohe e tohea nei kia utn takcha te Iwi Maori .mo o ratou whenua, kei te he ki ahau, i runga

i te mea kaore ano kia tino mohiotia ko *»;. wa J .Hind te tino tangata nona taua whe- * ' xrtißV ■•_<■& - * •• •"■ & ... t- ■ Kaore* hoki e kore t« raruraru i tera e ota ai te whakarite nga paanga o tena n S? na k V et % hi w.heaua. ana ka taaketia. 'otira kaore e kore te rarnraru ; f^s^^* kite *«*ania te whenua katoa 'Ht tena ' * 3» mea ka rite atu ano M ra «il o nga whenua onga tangata whai- % an 8 a: *• n ß a mea kore; noaiho nei nga -'■vMgMnga; p i tenei ahua he nui te mo te whakarite i ngatafe kite --^WJipnua; otira ko tenei mea me ata !*i- 4 #hmwhiri ngrie* tajdu a tona ra, katm hoki ahou e forejp n*> taua putake inalanei. .'■ 'Tera pea e-nai te tauroahatangn ki ■ runga 1 te Iwi Jlaori a t»w« eot: ai te wawahi tona ptfrtnga r tona paanga, * ka ai. ara ka tuponoki tetahi ** K i runga, a whenua, offiS*ssn* -tahi "he whenua Maori e kore e•♦■aen te riihi atu k : a riteai te mom Taake a me mahi twtahi ture kia kaua e utua te whakapaitanga i taua whenua me whakahoki te whenua k: te Iwi Maori a te rautui ga o te riini.i rune i i tona ahua hou. 1 runga i tenei ahua ka tino pai te whenua hei whaknm hotanga. Mo runga i t, e take mahi hoko whenua, e tino whakaae ana aliau kia mahia tetahi tikan ra kia kaua e nui te tango i nga whenua Maori. Kaua koutou hei wareware kite mea kei muji i o tatou aroaro, ara kaua hei whm haere i ter.ei kua korerotia ake nei e etahi o nga Mem a nei mo te hoko, ara menemea nei e awhina ana i te mahi hoko whenua. Kaore rawa ahau i te whakaae atu ki taua mahi. Kia mohio nga honore meimi nei ko ta tatou tino mahi, i runga i te mea he mohio ke ake tatou me to tatou Iwi,he rapu.he m hi i j ga mahi e taea ai e tatou te Iwi Maori ki roto o te mohiotanga. Mehemea tatou kite penei e kore te Iwi Maori e mate, ai temahi tatou in»a n.ahi ke atu i waho, katahi te Iwi Maori ka mate; otira e mohio ana ahau, kaore tahi o tatou i roto i te whare nei kei te hiahia kia mate te Iwi Maori. TlWINi.— Iti nei nga wahi e rite ana o mana whakanro ko te honore mema mo Haku Pevengari he nui te koa atu o taku ngakau kite whai korero a te honore niemji a tenei honore rangatira kua noho tatfa lho nei. ko te take he rite mai no nga kupn ki oku maharamo tenei mea kua takoto nei ki o tatou aroaro. Kaore rawa ahau i ohorere i te homaitanga a te honore mema mo te pito whakararo o te motu nei i tenei pi re ki konei ara tono ai i te mana e mahara nei ia he mea tika kia riro mai i tona Iwi Maori • engan i rungai te mea e tawhiti rawa atu ana i runga i te mahara ote Pakeha na reirae kore rawa ahau e kaha kite awhina i tenei pire kaore; kite pooti ranei mo te korerotanga tuaruatanea o te pire nei, i runga i te tono ate honore mema mo Poneke ara a te Tau e, hei whakaj .ti mo te honore menu., na ana i nomai tenei pire kite whare. He patipati taua mea kite reo Maori ara taua tor.o a te Taute. Meuemea koe kaore „™ 5"L hia kl tatta * l '"« kia noho hei ture.e kore rawa e pena to kaha kite i totautokotanga. Ki taku mahara kei te whakaatu tonu tatou i to tatou pai k taua honore mema i runga i te mea i marama tonu tona korero kia tatou penei, "kaore ahau e tono atu kia awhina

koutou i tenei pire, engari kei tena tona hiahia, tona hiahia, heoi ano kia mohio te Iwi Maori kite korero a tena a tena o koutou katahi ka tatu o ratou ngakau." I penei te ahua o nga korero a taua honore mema, kaati e korero ana tenei ahau i oku mahara i ni.iga i taku ahqa mema, mo taua pire kia mohio mai. te' Iwi Maori. , Koia tenei ko aku korero:—He nui atu te paf ote tiaki a te Karauna o Ingarangi i tenei Iwi Maori i nga Iwi Moho o katoa i raro i tona mana. E kore rawa e penei* te»pai o te tiaki a te, Wiwi i tenei Iwi mehemea i riro ki raro i to rnton mana. I hoatu te Tiriti o Waitangi kia ratou, a whakaaetia katoatia ana e ratou, tae atu ki nga meae whakararuraru ana : a ki taku mahara, na runga i.te mea he ahup kino no waenganni i nga Iwi e rua i hangaia ai taua Tiriti hei whakawhirinakitanga ake. Teiei hoki ahau ka mea ake e kore rawa e taea, a he mate hoki ki te iwi Pakeha, a he tmo mate atu hoki ki te Iwi Maori i runga i te mea na ratou i whakaae t3 Tiriti i waenganui i te Maori mete.kawanatanga o tenei Koroni Ko te wnawhai o Waitara i timata i runga i te korero a Wiremn Kingi. I mea ia "Na tetahi Rang-itira i hoko taku whenua ki te Karauna, a whakatupato ana ahau ki te kawanatanga kia kaua e haere ki runga i taua whenua. kite haere te kawanatanga ki rrnga ka mate he tangata. ko te-mutunga iho hoki k« mate he tangata. Ko tenei mahi no mua atu o te tunga o te Kooti Whenua Maori. He aha te mahi i mi a h- aha hoki nga mea hei mahinga ? N T a kon;i ka whakaturia tetahi mea hei titiro i te tika ranei i te he ranei o te tan?ata Maori ki runga i te whenua. Kia kore ake te kooti, ka mate tonu he tangata i raro i nga tikanga o te iintilo Waitangi i runga i ts mea kaore tani he mea hei whakatau i te paan«i o tena o tena kite whenua. Na koneV ka tu te Kooti Whenua Maori. Na te Maori ! tonu i pooti mai he mema mo ratou ki rotoo te Paremaui.a na ano i pooti mai kia uru aua mema kite whakahaere i nga tikangn mo te Kooti Whenua Maori. I runga i tenei ahua ka penei ake ahau. na ratou ano i awhina, i whakaae a na ratou ano i hiahia ka tu te Kooti * he 4l. ua . M,lo . ru a ka hoa u hoki ki roto o te Txrti o Waitangi. Kaore te Tiriti n waitangi i tino oti, a kaore hoki i te homai i tenei mana e mahara nei te Iwi Maori Ko taua Tiriti he mea mahi noa iho i aua ra kia ngata te ngakau o e Iwi Maori, i runga i to ratou ahua moho ao tonu i roto o era ra.a ki taku mahara hoki he tika rawa fa parat-inga, kia riro mai ai ratou ki uiro o te mana » te Ture • he nui hoki te pai o ta ratou noho i raro i te ture inaianei, he ake ko te whawhai i waenganui i te Maori mete kawanatanga. i te aha, i te pohehe ano o nga taha e run. s Mehemea te honore mema, n i ana nei i homai tenei pire kite whare, kite Whakaae ki taku kupu, i runga i taku mohio ki nga tikanga Maori, a i runga hoki i taku mohio ki nga whakahaeretanga i waenganui i a ratou, tera ahau e tino whakapau i taku kaha ki to mahi ture i lKi°. , K te - Pa ~ maea * * te mea mema ahau, hei painga mo nga Iwi e rua ara mote Pakeha mote Maori. Otira ko tenei tonoemeanei kiamotuhakehe Paremata mo te Iwi Maori hei whaka'iaere i o ratou whenua me o ratou taonga katoa e kore rawa e rata mai ki roto . toku S k t«u Kore ,/ awa he » a «ara i noho i ro"o i toku ngakau mo te meneti kotahi, me

whakaae atu tenei nw . Ki taku mahat«ngl mea raWa tenei hei "hakaal Al f ; horere i taku ronganga ake, te hohore mema m« Patea nei,! mK , ana e whakaue ana ia kt te pire ate honore mema o Ngapuhi, <h e mea nei '*hok. ko te manao nga whenua Mao"? tae noho 1 raro i te'Hapu. **•*""» ,j, Ki taku ti iro kite ahua o nga korero I nonore .«nema mo Patea e . A mea ana i etahi ara hei painga mo te Iwi Maor, a muri ake nei. Kaore ianei in i men, j mua tat ake nei kia mau nuinui tonu te mana o te Iwi Maori ki runga 10 ratou whenun. a na runga i aua M * hakahaere >»>* hB to runga i a rttou ? * . E tino mohio ana a ia mema a ia meiha «S ft T?°- t ? f put . Bke ° t3 no, ° «»roraru o te Iwi Maori i runga i o ratou whenua na te noho huihui. e hiahia tonu ana tena tena o ratou kia wahia atu t.e It! U^ a - K *«ft*A« « taea ana te wawahi, me wawahi *i tena ki tena W?a pera ai ano 'a ratou utu i nga taake me pLi l ?/'• hl,a ° *° na whenun i u I akeha. Koia tenei ko te ara marama I whakapuakma ano e ahau tenei tikanga ?. 2 > n»e te tan 18S* , ahaii, e n-ho raema aim. JM> .e tau 1883 ka homai tetahi pire ki «? ■?• t fr Whare ; Ko tauu P»re he pire ni~T Tl' , X *f m * Pallia ai tauu pire ka put* taku kupu ko tana pire he ha nga noa iho a tae atu hoki ki nga pire pera te ~hu . Ko te take i pera ai taku torero m.» tuna Kmniti Maori na te mei c<> nga tan-ata mo tana komiti ka rim ko nga tangata ano :> taua whenua, na reira ka tu etahi he. kai tono. hei kai tavvan, hei kai whakawa, hoi huuri, a te mutunga iho ka rarnrarn noa iho tewhnkataunga o te keehi. t i -ka ' P " hbki ma te Iwi Maor he tuku i « ratou whenua ki nga :i k f Wa " njwKnoti Whenua Maori a he whakaae hoki ki a ratou whakatauizga. mete kore ano e mahara ki nga whakatau he a etahi atu tangata. WhPniT. ?i tili ™ ki t e - mahi ate Kooti NY hernia Maori inaianei kua ahua raruraru haere j runga i te mea ko u mahi i U r„n?,* 0U he * hakat «" i nga whenua » runga i nga tikanga Maori, kaali i ninga ite mea kua uaua te titiro ate ' kooti kite wehe i nga tikauga, he Maori ranei he ture Pakeha ranei. tv l ..™."*' 4. mea ana te ture " Ko te liati hei titiro mehemea te paanga he P3whea i runga i te tikanga Maori " Inaianei ko te whakahuatanga i te tikanga Maori i roto i te Kooti Whenua Maori, kua tu ake te roia kua mea "Ae angan kaore tena i runga i te tikanga o a l 1 U l r t°/{!T'"- Ri -" irun « a i tu anua katahi ka tino pororaru noa iho te mahi a te kooti; kaati he nui taku wehi tern e mau tonu tenei tikanga. fer.i eputa he painga kite Koroni katoa, otira kite [wi Maori mehemea ki te taea. te horoi katoa atu i enei ture t», \°ti tU nei m ° run « a * n « a whakatau take paanga o te Iwi Maori, a ka mahi hou atu ano i etahi ture pai, kia haere ai te Iwi Maori ki raua o te Kooti Whenua Maori ka mea atu "Noku tenei whenua, koia tenei ko taku take ki tenei tehi?™ L M 8 renei ra ano n S a katalu ano ka marama. AIo runga i nga kupu e mea nei he ,Takuta WhenuS, he kango WhenZ, me etaai atu kupu e whakanuatia ana mo nga tangata e whakahaere ana i nga whenua Maori Ki taku titiro kei le pai tonu te mahi a aua tangata, engari na

etahi atu te mahi kino ktfcahi ka utaina mai te ingoa ki.igiJltirtunga i a ratou. Ko etahi tangata Sfaahe' kjfr whakahaere ranei,,kakiiara»ou,]j((r mango,' i etahi atu iniotjkinorrinei.-lihara taku korero penal «fce i te njea kei roto ahau i taua no taku mahara kaore \tiknjtfa. pera atu etahi tangata. [Pjrtijf-lfa ui ake Pewhea to kupu mo ngjjjioia ?] He I«jr tinaSnoUio* to torn, ki jngai tare o Inga*alkgJ,'mehernW i itfkua ture, kua iti anq a ratou mahi. [PERE ka mea, kaore nga kai whakahaere e mohio ki tetahi ture kotahi.] TiwiNl.—Kaore hoki e tika kia mohio ratou ki nga ture. Heoi ta ratou mahi he whakamaori, whakapakeha, a ki taku mahara he nui atu te pai o ta ratou mahi. Mo runga i te ahua mo te whak; haere i ngawheoua MaorLkjUa korero akeah.\d,i' te tuatiimWei/kaMi kaore 6 rerekeiki alfu kupu. Mehemea ratou e hiahia ana ki o ratou whenua katoS e takbto'kau nei kia whakanohonohotia, me penei te ahua mo te whakanohonoho to nga whenua o te Karauna Mehemea tetahi tangata kite hiahia ki te hoko i te whenua o tetahi tangata Maori lie mea tika kia tuku taua tangata Maori ki tehoko i tona whenua ki tana i hiahia ai i te mea e nui ake. ana te ut>i i te moni e taea.ana e.fe kawanatanga te hoatu mo taua whenua. Engari mehemea kite mahi huna tetahi tangata kia hokoua e ia te whenua o tetahi tangata Maori, e whanako ana ia. Kua maha tenei nga tau o te mahuetanga ake o r.ga wairaweketanga i te Iwi Maori. Kua penei ano te mohio «.» nga Maori npa iho nei kite whakarite iitu mo tona whenua i te pakeha. ; Ka korero pono atu hoki ahau kite honore rangatira nei, mehemea he hiahia tou kia putti pai t; utu mo nga whenua o tou Iwi, he mea pai me whakan ere i raro o te ahua o te '''Tiii« Whenua Papatupu " Kite hokona etahi wh.nu; rarahi ki etahi tangata, kamupene janei i runga i te utu iti, ki taku mahara, he patu tena, ite Iwi Maori mete Koroni. ia tnpato tatou a mua ake nei. Kong:: ture mo nga whenua Maori kia pai, kaua he mate epa kite IwLMaori, ara kaua e hon.ai ano te mana hoko, no te mea kei te Kawanatanga te mana tuatahi o te hoko i runga i tenei ahua tera pea ka utua mai kite Maori e £opauna e rima herengi ranei mo nga whenua e maharatia ana e ratou he tika mo tana utu, engari kaore e taea e te tangata kotahi te hoko i tetahi whenua. Kaati e mea utu ana ahau kite Pika kia tirohia t_ maha o nga mema. PlKA.—Kaore tahi te " Koramu" o te whare ara te maha o nga mema e mana ai te whare kite noho. Nukuhia ana te v, hare i te rima meneti te paahitanga o te tekau ma tahi o te po. Ko te mutnngi tenei o nga korero mo te PireTonb'ManaMotuha'e.