WAEA O NUI TIRENI.

Huia Tangata Kotahi, Volume 2, Issue 25, 4 August 1894, Page 2

WAEA O NUI TIRENI.

Poneke, Hurae 24. No te 7.30 p.m. ite poo te Turei nei ka tu te kai tiaki i nga moni mo te Koroni kite whakatakoto i nga moni katoa i pau me nsa mahi katoa i whakamahiri mo aua' moni. me nga hua hoki o aua whakamahinga. He roa ona korero. I I puta ano tetahi wahi o tona kovero mo nga ture e meatia ana kia mahia mo runga i nga whenua maori. ara i penei tona kupu : —I runga i te mea he nui nga whenua kei Aotea.roa nei, kei raro tonu i te maua maori, na rsira kaore rawa e taen tewhakanohonoho aua tu whenua. Engari kei te mahia e te minita mo te taha maori tetahi pire hei whakmana i nga maori kia whai mana ratou ki ti whakawhiti i o ratou whenua tetahi ke tetahi; kia whakamana hoki ratou kite whakahaere i o ratou paanga ki o ratou whenua, ka oti katahi ka riro ma te kooti e whakatau, engari ko te whakatau a taua kubti katuturu tpn:>. Ka kore he kooti tuarua. Ko te take o tenei he whakapau moni. Ma taua kooti e titiro nga langata e hoko ana i nga whenua maori: Kaore te tangata e ahei te hoko whenua mai. i te maori. Ko te kawanatanga anake te mea emana kite hoko i runga i te utu tika mo te whenua. E mea ana taua <;angat , mehemea ki te puta tenei pire tera e nui nga whenua maori e hokom mai kite kawanatanga. * * * • * NGA MINITA 0 TE KAWANATANGA. . Kua hoatu tetahi pire ki roto i te \Vhare Paremata e tetahi a nga rnema ara e Meiha Tuari e penei ana taua pire me pooti marika nga mema mo te taha Minita, e nga mema o te whare. Kia ono nga minit.; e tango utu mo ratou kia rua kaua hei tango utu, heoi ano nga mea hei utunga mate Kawanatanga ko te utu anake o nga haerenga me nga nohoanga. <<Cia toko'ima o te whare o raro e utu kia kotahi kaua, a ki; kotahi hoki o te whare o runga kaua hei utua. Ko nga takiwa hei pootitanga mo aua minita, hei muri tata tonu mai i te pootitanga o te Pika. Ko nga ir.emaewaruhuhuanga pooti e m hei minita ; engari mehemea te mea whakamutunga ka rite te maha ona pooti ki o etahi, me pooti ano aua mea i rite nei. a ko te mea e nui ake e tu i te tunga minita.

I te mea ka tu nei aua minita. kanoho ' tonu ratou a taea noatia te mutunga o i tana Paremata. Engari mebemea kua t'ikue whaoaun minita ki raro io ratou tunga minita. mehemea kua mea tin ranei e : te pootitanga o te whare kia hinga taua ka- ' wanatanga kua hinga taua kawanatanga, kaati ka'pooti atu ano he minita hou. Ka whai mana taua hunga kua tu nei hei minita kite whakatu i tetahi o ratou hei upoko mo ratou. engari kotahi ano tau e tu ano ia 1 taua tunga. Kua heke mai te mea tuatahi, ka pooti atu ano tetahi o ratou hei tu i taua tunga. Ka ahei hoki nga mema i runga i te pooti kite turaki atu i tetahi i etahi ranei o aun minita mehemea ka kitea e he ana. E whai mana ana aua minita kite tu kite fcorero i rotti i nga whare e rim. engari kaore ratou e whai mana kite pooti i roto i to whare o runga. HOKO WHENUA MAORI. I'e mea pai euei hei tirotiro ma tatou ;ira te maha o ngaeka whenua kua riroo Aotea i te kawanatanga. No nga eka whenua i riro mai i te kawanatanga i a Maehe 31, 1893, e rima miriona e wha rau e warn tekau ma .whitu mano, e waru rau tekau ma whaY0.48.814) eka. I waenganui o te tau 1893 mete tau 18y4. e toru ran e wha tekau ma rima mano, e waru rau e rima tekau (345.850 j ko te huinga katoatanga tae mai kia Maeh3 31, 1894, e iir<a miriona. e waru rau e torn tekau ma toru mano, e ono rau e ono tekau ma wha Ko nga hoko enei a te kawanatanga kaore ano kia tino oti i a Maehe 31, 1894. Ko nga whenua kua paahi i roto i te kooti Whenua Maori kotahi miriona e toru rau e iwa tekau ma u-aru mano, e rua rau e iwa tekau ma iwa (1,498.299,) ko nga mea kaore ano kia uru ki r.»to i te Kooti Whenua Maori e waru tekau ma toru mano, e whitu rau e rua tekau ma wha (83724). * * # ♦ * Poneke, Hatarei 28. Kua puta nga rongo o te pire e huaina nei ko te Pire Kooti Whenua AJ aori. Koia enei ko nga tino putake o taua pire, engari kaore ano kia panuitia taua pire kite katoa. E mea ana te Pirimia ko te putake o te mahinga i taua pire, ko runga i nga mea i kite ia i tona haeretanga i roto i nga rohe o te Iwi Maori i mua iike nei, a ko runga ano hoki i te kupu a nga maori kia ia penei mai " Peneitia te mahi ka ora o matou mate e peehi nei i runga i o matou tim;na me o matou whenua," a i runga ano hoki i tona mahara kia hoatu nga mea hei whakapai i aua taumahatanga. Ko taua pire e whakareieke ana i nga ture mo nga whenua maori o mua, a he whakatikatika hoki i aua lure ano. Ko nga ture i whakahaerea mai ai tenei pire kotahi tekau, a ko nga rarai.gi <> aua ture e wha, e rima ranei rau, a i ru. ga i te tangotangohanga mai i nga mea pai, tika, ka noho nga rarangi o aua pire kite kotahi rau e toru tekaut ma wha, a ko nga tikanga katoa i roto i aua ture kotahi tekau nei kei roto katoa i tenei. E whakamana una taua \ ire kia whai mana te Iwi Maori kite whakawhiti i o ratou whenua tetahi ki tetahi. Ko te take i meatia ai tmei ture he mea kua kitea, he nui nga tangata o te hapu kotahi kua haere kei etahi atu kainga e noho ai a. Titiro iana tatou ki tei.ei ahua, " Ko etahi tangata kei Waikato e noho ana he whenua o ratou kei Heretaunga nei, n.e etahi wahi o Te Urewera. ! ' Ko ratou he

whenua paku paku o ratou, engari kaore ratou e ahei t* noho i runga i te mea hoki kei te wehe noa atu tetahi poraka i tetahi. Kex te pena ano hoki etahi o nga tangata i H retaunga. ara kei te whiwhi whenua i roto i era wahi, a kaore hoki ratou e ahei te noho i ru -ga. Kaati e mea ana taua pire. ka whai mana ia hapu kite whakawhiti i o ratou whenua. engari ma te kooti e whakatan nga take mo runga i aua whenua. I runga i tenei tikanga katahi ka kaha te tangata kite mahi kni. aha ranei i runga i ona whenua i t°. mea noho i te wahi kotahi. Kua whoatu hoki i roto i taua pire he mana kite kooti hei arai i nga tangata e whakamate ana i nga whenua. Kua kitea inaianei te mahi a te Iwi Maori, mehemea kite mohio taua tiruata tera ia e hi-iga i runga i tona paangi ki raua whjnua k-i tahuri ia kite whakamate i taua whenua ara kite hoko atu kite l»a----keha kaati kua kati enei tu mahi. E mea an.i h-~<ki taua pire. mo. nua kahiaki Maori kia mahi ratou i runga i te main a te kaitiaki, .k'aua nga mahi rereke. E mea ana hoki taua pire kia kore te Kooti Whenua Maori e whaka'ae kit e Wira i te mea ko etahi tangata kaumatua na etahi tangata noa atu. i-mea kia mahi wira. a ka mania e taua tangita te wiru i tunga i te .mahara o era tangata ke noatu kia hoatu ma ratou te wira. I runga i tena ahua ka mate nga uri akeo taua tangata e tika noi kia uru ki aua wher.ua E mwi ana taua pire ko te wira a te tangata. me wira anake e ia ki ona uri e whai paanga ana ki taua whenua, mea ranei, hei hohoanga mo ratou i muri l tona mateng'a. Ko tetahi tino wahi pa; o taua j ire ko te meatanga, i muri tata tonu o te mutunga o te whakawa a te Kooti Whenua Maori i tetahi w enua, kua riro ki raro i te ture whakawiti. Ko nga mahi huna mo nga whenua Maori, kaore e whakaaetia e taua pire kaore hoki e whakaaetia ana e taua pire te tango nui i te whenua Maori. Ko te tangata he w;.enua ona e rite ana" kite nui o nga whenua mo ia tangata, e whakaae ia ana i raro i te tme whenua, kaore e whai mana i muri o te whakataunga a te Kooti Whenua Maori, kite tamjo whenua Maori ano inona. E mea ana ano taua pire, mehemea he huhua nga tangata kei. roto i tetahi poraka whenua, me whakatu e 'ratou.ano he Ko.i:ii,i mo ratou hei whakahaere i tau.i whenua. Ko taua komit me whakatu i te nui o tc pooti "> nga tangata o taua poraka. Ko te take i peneitia ai he arai i to mahi nni, roa hoki i roto i te kooti, mehemea taua hunga katoa kite tu i mua i te aroaro o te kooti. I runga i taua pire, kua noho tonu atu taua komiti hei korero atu kite kooti, a ko te whaka tau a te ko ti ka ha re i runga i te mahi a taua komiti nei. Ka ahei taua komiti kite Hoko kite Riihi ranei i runga i te whakaae a ta kawanatanga, a ko nga moni e puta mai o taua hoko, riihi rarei, me puta atu kite kai-tiaki o te katoa, a ma ana e hnatu ki nga tangata ma ratou aua moni. E mea ana hoki te Pirimia ko tetahi wahi tino pai o taua pireko te arai anga i nga tono whakawa tuarua kite Kooti Whenua Maori, ko te take i peneiiia ai. he nui raw'a no nga tono whakawa tuarua kei ta aroaro o te kooti inaianei. Kei te pire e mea ana ko te tono whukawa tuarua me haere tonu kite aroarc o te Tumuaki nga taha e rua ; kite kitea mai e te Tumuaki he tika te tono tuarua,

kntahi ka whakaaetia mai e ia kia nohn te whakawa i te arrHi.ro o nga kai whakawa e rua. Ki:v toru marania rawa i muri mai o te koot.it.inga. katahi anu ka whakataua taua kedii. Ko nga niahi tuatahi ma te kooti whakawa wh :nua; karnanu ana mahinga i nga paanga kite whenua ote i tika, katahi ano ka ahei te whaka nuku atu ki to runga ake kooti. Ko taua kooti o runga. ko te Tutmiaki me eta hi atu kai whakawa tae atu hoki ki eta hi tangata koniihana. Krt nga take mo te nukunga i taua k ehi ki to rung i kooti, me kororo katoa i roto i nga ra e 30 i imiri mai o to whakataunga a te kooti whakawa whenua. lv> te whakatau a taua kooti o runga kia kotahi tonu, kaore «? taeu te wahi, k.n;re he nnuranga atu kite Hupirimi Kooti. kite kooti o runga ranei, kite Piriwi kaunihera ranei o Ingaramn. K ki ana tJ Pirirnia nga tangata katoa e nmhio ana ki nga mahi o roto i te Kooti Whenua Maori e tino whakajai katoa ana ki tenei yire, a e men ana hoki ratou. katahi ano ka tne mai kite men e hiahiatia nei i roto <> enei ra kua mahue ake nei, a tera hoki i> pai te Iwi Maori ki taua pire, i runga i te mea e arai ana i a ratou i runga i rga whakaz-au he, tae atu hoki kite nui o nga moni e pau ana me nga mahi rereke. E mea ana' hoki nga nietna mehemea ki te homai hoki te ture whaknwhiwhi whenua kiroto, katahi ka riro nga whenua Maori i runga i te utu tika.