TE KORERO O HAITI.

Hokioi o Nui-Tireni, e rere atuna, 24 March 1863, Page 1

TE KORERO O HAITI.

Imua i te kitenga o tenei wahi o te ao, ka rere tetahi pakeha ko Koromu, te ingoa, nana i kite Amerika, nana ano i kite a Haiti, a, e noho ana nga tangata whenua i runga i to ratou motu;—na, i taua wa ka kitea e tetahi tira Paniora nga koura e mau a na ki nga kaki, ki nga taringa o taua Iwi maori, katahi ka pataia atu e nga Paniora ki a ratou, ka raea: —kei te whea wall? oto koutou motu e takoto ana taua taonga? na, ka tohu-tohuria e taua lwi maori, ka mea: kei te Haua-uru. Na, haere ana nga Paniora kite rapu i taua taonga a kitea ana te taonga i whaia e<> ratou hiahia, ka tain ka komiti taua iwi Paniora, ka mea: me patu tene iwi, kla riio ai tenei motu ki to tatou Kuini ki a IHAPERA, hoi patua iho tau iwi kiri mangu ka mate, kariro te whenua te iwi kiri ma, a kua nui rawa te kino o te paniora ki ta Iliowa titiro iho, katahi ka tukua mai e te Atua ko te wiwi hei whawhai ki to paniora, Na, ka mate te iwi Paniora mete iwi kiri rnangti, ka riro te whenua ite wiwi me tahi atu motu ano, ko-

"Ko te niahi ate wiwi lie I;;nvc- mai i nga mangumangu o Awherika, he! faurekareka mnna ki {una kainga ki ilaiii, a ka whai iaurekareka maralou, ka tahi ka whakanuia e te wiwi ana pamu kawhi, me ana pamu hiika kena, me ara atu kai e lupu ana ki hua w henna, Na, ko laua iv. i ko le wiwi ka moe ki o ralou waliine taurekareka, puta ana lie Haw hekaine, "Ko etahi o nga Pakeha wiwi i mea kia lukua aralou (amariki ki le knra i ("mpi, kia whakaakona ki nip likanga j.-ui e ora ai fe langaf' . ; <> elalii o nga matua i whakaaro tonii Li [<■ mea pirau kite taonga anake, pnnitia ana a rai l.r ariki, hoi kainiahi ina n.lou ano, hernarua i: 1 ;: lamariki i fae kite knra. no te hokinga inai u ana tamaiiki hawhe kaihe ki to ratnu mufti. ;.:■, ka kitea e rati) nga kino a o ratoti matua I'akeha, ka tahi ka niea atu ki nga inalua. kali le whakat; urekareka i o maiou whaon, me tip a a iora ote nei molu. Ie rongunga o rjilou matna wiwi ki nga kitjin a nga (amariki mii atu to ralou kino, hopuhopu ria ana c ratou ana (amariki, TOO rirekafia ana e lehi, ko e tehi i pungaia kite moana, ko e teiii hemea here ki waenganui i nga hoiho lino kaha, kapatiipatna nga kuri karere, a haehaea ora (ia ana (e (insula, o te iangata, rcre ana te toto, maro haere ana nga pnkn. Na, kua r.ni raw a te kino o te wiwi ki la Ihowa titiroiho. nana Imki i kite nga matnae <• one -i iwi a kua fae atu fa ratoii aue ki a Ihowa; ka tahi ka, linri le kimi a Ihoua kite wiv.;, i ■•> fukua e te Aiua ko a raloii tam;<*iki hawhe kaihe tnc ng:< maori hei whaw liai l.i fe wiv. i. No te iau 17;f3 ka tae mai te ra o te whakaoran ;a o tana iwi !,;ii mangti. l.a iraiiva e ratou hepa ki rur.ga i te puke me fe whakalu ai;o i ta rafou kai a. a (e kilenga o ntra wiwi i iau a pa me le kara e tare iiio a:;a i run Ufa i iaua ptike, ka puta to ratoti whal.a'aknnn, haere ana nga wiwi kite whawhai ki tatia iwi k iriniangii; ate whal.r.iikaTig;! al.e ;. hum iwi I -it ima-igu pafua iiio taita ope kahir.trn, a ka oho kafoa tana iwi ki fe pattt. pu'anea i rura Wulii kafea o tana iTit;:ii, p itua kafoaiia iho nga lane-, nga wahine, me nga tatnariki, iakutahuna ;:ke nga !;;■>;:•'• i\, j nga ;:amu ki fe ahi, kangaro i konei nga wiwi, 70 000 (e ki ifia te iiito;ia o te Iwiw" i. .> .O r.'.ii.u n.atenga ki Haiti ) no te fan ISO-:-, ka panuifia e tana iwi ta iaKu wha : . aaro ki ie ;:o !.- atoa no u> raiuu weheaga, i te ma:;n wi.vi, me ta r.iluii punt i ie likamrn hok i wheniia, me fe whakafti i a ratoii pirihi maua. me ta rat-ui kupuiiui, e ki una;' puruiia inai ko liai.i:.. f.ei makeie atti kite raiaha: ma te kore toto o roto oto matou tii.na ka riro a:.' e l.i ana ! o uca trnp-aia o iaua rnoi'.i kua pakelratia, he wiwi he liawhe k;uite. heuri no te wiwi: koia i kis* ni ',ei le wiwi I era inotu, l.a limi. "No nga ra o Penrose ka f'mata te huihui l.i Hangj-iri. he taenya mai lioki no nga Hanyatira o Munukau. No le 4 o ntrara o Maehe ka hoe mai te Kinjri ratou ko ana lioia me iigM tar.tra.fa o Ngarun - x Aahia, Isnl katoa ratou ki ie whakaaro iho kia hoko rima ina h.ki e tuni waka nui.ui j t-ngorti tonu i te tangata. Liaina iho to maua hokott ru, i hoe atu kite whakatan ile King!, lulai.i rawa atu i Ra:;whi tu. ka hiiri mai i ri-ira koia ;mo mete mea ka taka kite wai nga tangala hauiu. i fawhiti ,* no kua fae n:a atu 'e ihiilii kite tanirata whenua, kahutia te kara iauana le nini kite moana. ano katain ka p.akaru maua kite tawliiri koia ano kei te tupu kuku le liai. kite whakaaro iho, kia rima whanau. kau (era kiufa, ka turia e maua e rua nga r.intngi, ko tale lane iie taha niatuu. ko late wahine i maui, he mea whakatuhera waenga nui hei haerenga :nai mo te kintri. katu ma ua koia ano mehe rakau mamore. ko tona rite, ko fe iwi o lutoi.ii Ae anu i teratou nei noho ar.ga ko tana kahu nei ra ko le kahu pakeha, koia ano kei le mo ana prrore, ka rite inarire ta maua tu, koia ano mete mea kotienuku e korowhili ano. kata ritie ta maua tu ka tahi ka haere afu nga rangaiira kite tiki atu ite kingi kia haere mai, koia ano i mua e haere ana mai. kapa tona reo maimai ar. ha: haere mai e aku matna, ha ere mai kia kite i nga pukafea nei, i nga luhtihi nei, i nga palate iill l«::e!-e mai kia kite i fe ■waka, haere mai ki waikalo. ka tae mai kite waharoa oto main ju: ka kite le kingi; i a maua e tu ana koiano pakeho kau ana, ka maunu o maua potae ka vhakahonore ki le kingi; he rawe ano mona, ka maunu tona potae mete kiake ano, e te iwi tena kontou tena koufou, me te haere ano nga wae oterame le mihi tonu, ka tae kite aroaro o nga matua ote iwi hoki-

koia ano kei te liartiru fai meana Lo ie rile; ka mufti Ie La f<>ri:<i Li [<■ whun- i v. hai.aritea moiia. !.o (alii lioki haora <■ (e no!:" aniy.t La f>uia mai ai:o ia Li •>. ah" Li I;■ \\ !:, .i ■< i < •:•■■ ! a mea: haere niai e a!,u ir,a!;;a haere m: i ii Waii-.nio Li aaa< 'ii i-ham. •» ■■ o I.union t. •I.i j j i:- a ■ koutoii matna, hare mai kin klt*.* ite iwi. ma!a:;j.'a ie v. aia(a Terar.gi t'iti L i liimj.a Ie r, hni tepapa e ia koto ah„ i !.ir;;a ;.i nan male haere ino i-pi k.'rer.i uhai aiai.ha.i e tae Li raro ra nm.ra o !a w l.ili e uia mai koe he mo< iaaa rauaailra La huri "katu ko Paora Teiv.i; no ngaiitamaoho alaauL; \i ie I- nisur:-: la mea La;;;: aa ie ! hi .. ; : ;.■ like, karanga te tiki o nga tanuaia. Laranira te mam: " !i' v, lamna I • !,■:•::•; ■ > !.- f:,:i;-1■..■. I ;..; . te lmiiifra reo <> tens iwi o tera iwi. !r rrnira {-. v.h- Lav, e!.i u !e -alaaea !■■ l La!;.... !.:' ■ > •'.- ■• .- litrata. tcua koe ie f Imm o te ua,>. lona Luc <a- !,aa \, h;,\;.; <;;••;!;;. ■'. v.;..!.: L;r. ',■■ :\:\:.\-. Nei koa tania i rare una Li a imivi te tanin nei k-i ti- :m.L< ];•:.. a a l\■■])•■ ■' ■'• ' ■■■■■.■■■■ ~:• ■< e tan»-i ana ra he knhsi k*• rv mm.a. ma'a L; La taka uhakai e la'r.a r.ga hua. ni e tal.oto i raro f e ko ta mi i : am: ;a V. ai h\a !•<>• :'i : . e::: i I mania Lei aiama i-atai, '>'■ at;; ." i.oe ■!. ,",. i, < v, ..a ■ ; ■ • m i t- Litoamai koe e to tnpnna i reira ! ;. lima Xtra korero 0 te In:s !i Uamair;!'!. ua'e o Yi'aiiet.'. Mama- f. ;'•::.'. No teiui ra La furia te kereiai, Lo te taa'aii-, Lo t.'m :.!; ; a i. : '; a!:: a'a !.;• :.;-;:■'.- : , i.clni. e n>eatia aiia he w!u';.;n pakeka '< a ere e f!!|-n i.-a!.;;; -• <.'.;.•[>•: ailia i;ei < i- •;, •..;■,:. . te Witi, to Uiwai. meiali; at.; liua e h;aii:aS!a i.a ;■ {" taii^ala, Katu ko te kaimahi o te !loki'>i v,haLarc ra e ten.'; !.;i- o '. ,;'• n ; ■',!.-.. , ' . ere mai he •• !r<.Laari> ho Li noku Li te taka 1,.La0 !.;j; ao u- l!i= ..':■!.:;a. ;.;• ;.• \--<-:- : •. .. • koia iwi; Lola i'aae;aii !.;;ia i nni L: te v. ha' ■■.- !.' i . <■': i ',.> a > r a; ■'.■■■w ;,L ■.. . ana i re ira, loin ta:;uata Lo:a ia:;';ai;; w hj;: ,ni:: f:t > ,; ■:. ;a 1 ii: a ;. ia i.-. , ■ , nijaruawahia. hei rnnaaira. liei "a] 1 .!! i u;;a mo ie ;>i;j ,nm ;;•;;• j•; '. a;; v \. [.<■■.:,-. :. • nira tutnlie tanga m.i te v. i.'akarani. sue ie !:!:i n< a i :i o <• "a rile!,-a ;i Ln..- . ;..'.: ( i.i-. : te tasiyafa, a Lei j.ui.ga lil-: poll e mail a; ko !ioa!:i-|i;,j)'!a. !.o !»e\\i Liia !;nki ;;tu Li ra. :;■.;!.!.'a !.; : Le . ! c !e '.,•■.! ,-•'■.''. mete Waitere k;ia lioki atu ki te niar.a kiagi kiiii ara ake to pare men :.! e ka to ! i nm ■•.. ■'. !-.;■ ..•;?. •:.]< .•ai.'a . La;;.i;::a.i a . me tnLu ki ram i te mana I iairi Lua e!.e i\:\-\\ aaa e te t; !; :,;_• . ! . ,'a '< a>-i \\!a.'.;,;■ ■■ mea !ia ai kia hniiiiii mai La ntoii L;a v. !:a!.a..r<>.i he i'!.;,rp a i;:u'<> a! e.iai ,]', a;-a v. '.i\.: .. "Tnatahi Lu Xganuwaiiia; Li a m.Loi a;.' ete -aaaaia. a!;a !.. a la::.;" ia 1. aI. m. a ; a ■••.'■■ a: • liakoa tanuat' matan, maiaara: ;.-;; !...re ;•;■:• i. Kaa.; [>a: ':■ !a ■. a;; - wahia; wliukalaku ai intra t;Laai.a r l>. i !:.Jii !. = ■ I.- !>.;.;;. i.a I? a Ha... ;ai t ,aa ■'. ■:■ - kanja uairangia te ta!iirat;i. ?, L L«<i e to;'i! a! e j.e !i ;;;.'; ;-:; : 'iai: ;,a :•• i. , • ..■•• : .eel.. a:ia c uliakuroai lie w.Tir.j.Mafi. 4 ma ta;;. ■ \\- a; ;.,i; c L;;a; • ■■./..:;•••:,. r.a la- i-! > ii;a.. : ana, \\a tika iawa In.-kite i v.haLrtaLu!. r:a e a.ia i\*i a i • ].■ ; »;a ai ."-!: ..aLau l.< ~: '■ - nei he waka, he mea hakar.liua he i. ea pen ie ra! an i va-a::"a. a - '.■■:•>> aaa cr.a laaaa: :.■ >. tehi taha ki tetehi taiir, ko te iniroa o tana uaLa Lo .v.ilijr.a, '• !e ie I —'"a o l ■■ !aea c i;;r;i waenya nui ko te Kiiigi ko te Hnnamra. ko ie ilka, ii Li te ra;; j■•• a, in* lie ki iara v, a'ii. !... kanpare te ring-a o tana tangaia Li ta pepehi haha marl a Laii t'- vJiakaii'le Li a k>aa.a. Lalni.a Katu ko Paora-'l'eiwi kaiiiea ko te til;a pa o t.na v. a! a, i haaa'a r.ei. ia Llsiiil.aia.'a i ;.• i ;; a.s -ga o te waiata a te Huirama. (whakaroniro e feran t.-aei ie tnpiiaa c te ur.fe Lapla: La \:u:;\ ;•> tikang-a o tana wuiala ko ie rari, a i \\ ii;ii;;a:ia . e ahn mai ana Li V'.aipa. S»,i ie wnka ko Aci'earoa, Ie tangala o \v;:enga ko te Kim:\ !•;> ie Pu.i.aaua. Le> u> tika. La ::■!.! Ka tu ko Aihcpene aaihau, N:rat!teata i ma:m!.a!!. La mea: e lama, he Im-vro ! -.w. i',» '•> I.e. rero, no te timatauga ra no, erna lioki a taiou kore o i relra: na uia, L:> ;a !-.ia".;: a.i i..:.i,i.-

ko te matua; a riro ana ki ta ratou, i uru ano ahau i te whakatakotoranga o nga Ture i Rangiaohia, i kite taku kanohi i nga hapu hei noho mo Ngaruwahia, i rongo taku taringa i te wliakaetanga aua iwi, a takoto tiraha ana nga Ture, me ta ratou wbakaaetanga. a i tera tau khokimai a hau kite tirotiro i nga iwi e noho ana ki Ngaruawahia, ko te tamaiti anake e nohe ana; kua ngaro atu nga pou o te tikanga, heoi temea i ra ngona e a hau e karangatia ana, no te pu o Rewi kotahi tekau mania o nga mano i hiritia; no te pu o Hoani-papita kotahi teka u mania o nga mano i hiritia. no reira whakaro tonu mai matou, aha koa rara te moana, taupatupata ona huamo, tera ano tepuna kei te runanga o Ngaruawrhia. ii tae rawa mai nei matou eko ripo ripo ana te wai o Waikato, ripo atu-ripo mai. ka hun. Ka tu ko Tipetie Tahatika, ka mea: ka whakahonore ahau ki to korero e tika ana ki taku ki kei mi te tika- ko tena, korerolia ki a rongo nga taringa ki a mohio te ngakau. ka buri. ka tu ko te' Herewini te Whakaete, ka mea: e tika ana to korero, kua puehn te wai; ko nga rangatira i hui ki ngaruawahia kua hoki atu, kua kore i naianei; kua kimi kau i te puiea hei takoioranga mo nga taonga —kei whea ra? ka liuri. ka tu ko Arama karaka kamea: e titiro ana ahau ki nga kupu mo te puaha o waikato, mo te tima, mo Manga Tawhiri. Ahakoa papai a koutou kupu, waiho hei whariki mo to tatou hoa mo te kawana. ka liuri. katu ko i'ori rakau-pango, ka mea: ko taku take i haere mai ai a hau % ko mangatawhiri, ko te puaha o Waikato, no te mea ko ena kei mua tonu i toku kanoiii. Ka tu ko Tamali-Ngapora, ka mea: whakarongo; hoi ano taku e whakaaro nei ko te [.una kia marama tonu, wharikitia kite (papa-taniwhaimvha) kei pnehu, kei taka hoki he otaota ki roto i taua puna; no te mea e haere mai ana nga iangata c nga whenua kite inu i tana Puna, ko et.ihi inu i te wai pai, ko ngeomuri tae rawa mai kua puehu te puna kua tak:i he otaota ki roto, hukiana karun'.a ana ki elahi, e mea ma: e! iaia kino te puna ra. Na te aha i Kino ai? na to koutou kuare, kanui to koutou he kite korero tonu i ena tu korero kaore ko;ito;i i kite kua tae mai ate Kawanu kia koutou, i haere mai iaua kite aha? kite wha whaiV kali, re, kaki au i haere mai i runga i te pai, i nga mahi o te mauugarongo o te areha. warea iho ano koutou ki ena tu whakaaro, kaore koutou e titiro iho ki o koutou lie, ka pea ana e koutou ena mea nunui o te Ture, te whakatete, te pakanga whenua; waiho aua ko te whakahihi atu kite Pakeha hei take hunanga mo a koutou hara. kahuri mutu tena korero.) "Katu ko lhaka-Takaanini kaiwhakawa, no te akitai Manukau te kainga, ka mea: e Kato, e mea ana kue kua oti mai tau ki a matou, ki raro hoki i te Kingi, ae mea ano koe e kore auo koe e tae mai kite to atu i taua mea i raro ite kingi, ahe tika rauei? ko waikato ae kua oti taku. ko Ihak;•, e Puteruha, e pewhea ana tau whakaaro mo cnei korer--, auo ra ko Puteruha pena ano taku me fa Waikato, no te mea he matua pai tenei kia hau, tena ko etehi o aku matua he kino, he tahuri mai kite tango i nga whenua oto raua tuahine. ko Ihaka, me pa oko rua nnga kite |;e;;e. at'. Ko Ihaka, tena e Hikaurua e pewhea ana tau ritenga mo tenei korero? e kia ana nau i ken taua aw a? ano ra ko hikaurua* ae, naku i keri te awa ara kia koutou ara ki raro i te mana o te kingi, ko Ihaka e tuku pono ana mai koe i tenei awa kia hau? ano ra ko hikaurua ae, e tuku pono alu an.. ah:.u. ko Ihaka, me pa to ringa kite pene. ano ra ko hikaurua, ekure au epa ki le pene, ko Ihaka, e mohio ana a hau mo tena tikanga, tera ano e tae ma" ngara e puta niai ai heaha ranei, kei ieira ra no kitea ai. na, k;> tenei, kua wliakaae tia nei e koe tenei whenua ki a hau, kite ture an., hoki, aha koa: ka ere koe i tae mai ki ta taua pene, na, taku pul:j.puka n,ko te rii'-.anga, hei takoto ranga mo enei kupu kua oti maina ia koe, kite mea e te nei ru nanga ko koutou he pukapuka hei takotoranga uiuenei kupu? auo ra ko te runanga, ae, ne? ae. .-o Ihaka, tena e tvihiritii, e pewhea ana tau whakaaro ki enei korero? ko Kihi, hoi ano kua oti ki ta koutoa, kua waiho ki raro i te kingi. ka huri tena. "KUA o|i tl " ,iV, ''» l,u Ku a I'cuma ram ko Rjngiriri, kua pai ate Ngaungau raua ko Ngalihine me n<.'a!i Mal.uta kia huihui ta ratou noho ki runga ki taua whenua. ii kua whakaae--tia e ratou kite aroaro o nga iwi o Manukau, me etahi ong i Rangatira o Waikato.