AOTEA

Hawera Star, Volume XLVIII, 29 December 1928, Page 6

AOTEA

He poroporoaki kite Tau Tawhi= to. He powhiri ite tau hou. NA ORIWA TAHUPOTIKI HADDON. Etita A Maori Mo Aotea. Ivo Aotea te Wa —ka, Koj Turi te tangata. lti runga, Kq Anewa-i-te-rangi te toko. Ko Te Rokuowhiti te ho©. Am 0 ak© taku hoe nei, Te Pounga Te Kumenga Te Hawenga Te Riakianga, T© Puehutanga o taka hoe. No te 22 oaga ra aiei i ho© atui ai a Ao.tea i te Hawera, takiwa o Taranaki, ara i tana wahapu i Parara-ki-te-Uru, ki Rangi-ta-wai, me tana utanga korexo. Tera ka u atu ki o kouton tauranga maha, ki * te kawe atu i nga mihi, ki a koutou, o te tau hou, e taka niai nei. Ki t© poroporo' aki hoki kite tau tawhito ka rerehu ki muri. E rangi ko te Aatarangi o nga painga o xoto o te tau tawhito in a te h.ihin o te mall ax a © waha. Ka huri tu ake nga mihi ote ngakau, ki nga hoa q xoto o te tau tawhito kua xiua ki mamao, Ki raro ki nga muxi, Ki waiotiatu Ki te urungatekorikori, Ki te Wahangutanga, Ki te ponui Ki te poroa Ki t© po-whakaau te moe, © moe. “Ti—heia,” mauri-ora! Ki te WhaiAo Ki te Ao-marama, Matariki tau teru, Taw era t© . whetu taki ata, Nga kanohi p t© rangi. Nana nei tatou i Arataki ki roto kite tan _ hou © powhiritia nei © nga puawai o te AVaonui a Tan©. Haere mai raete tau hou, te manuhiri tu arangi i roto i o Kahu Ngangana me o Kahu Kamehameha. Haere mai i roto i nga hihi o te ra, i te ata rau p te marama, i te puratok© o nga whetu. 0 te tomadrangi. Nana nei i totoo te r©he kai, te rehe tangata. I whakatauki tia ai © t© Tuaiho. Whar© tu ki roto kite tu watawata, tatau houhia, ki t© aka-tea, h© tohu Rangatira. No rera, haere mai, nohoia t© nohoanga kua nte mou. Me to titiro ki to hunga e koa ana, mete hunga e tangi ana. Nau Katoa. Haexemai. TE AEAHUNGA MAI I A TUPAIA. No t© wiki o mua o te Kirimet© nei Irn tae mai nga Rangatira o t© JLairawhiti ara Ngaiterangi, Ngatiawa, me to Arawa Ki to araiu mai i a .Tupaia Ida kit© i tona Iwi i a Ngatiruanui. I te mea no muri o tera Kirimete ka mo© atu tona hoa Tan© a Piri Rrueti, hi ona tupuna, me ona matua, i roto i ona iwi o Ngaiterangi, i Rangiweivehi m© te Arawa nui tonu. He tangata tenei i whakatupuria, i tona Itmga ki Taranaki ne.i © ona Matua atawhai e Te Ari ,me ©t©hi atu. He Tangata Rangimarire, whaiwakaaro, h© matua no te pani, no te rawakore, he hoa aroha hoki no nga tangata katoa, Pakeha, Maori. He nui te tangihanga o nga iwi kia Tupaia me ona Rangatira arahi mai i aia, i Ratana, i AVaitotara, i Taiporowhenui, i Ngarongo, i Wen-weri. i Kaupokonui, tutuki atu ki Oeo, te kainga i waihotia ake ai e> tona Rangatira. Kua whiti atu nei aia i te mate kite ora. Kua watea i nga raru-raru maha o te nei Ao mat© mate. TE TvrTTTT a AOTEA KI TE PIHOPA MAORI. E mihi ana. a Aotea kite Taonga i kai ngakan tia © o tatou tupuna, lira, kite Whakapono, ote Rongopai o ihu Karaiti nana nei i taoro nga warn taratara hei ara maeneene. 1 tutataki ni nga iwi ki roto kite maungaxongo o t© Rangi marire taea noa tia mai tenei ra. I tirohia mamao tia mai ra e o ratou Tumanako. Koia ra ko to tatou koa ko Peneti, kua taauhia mai ha aia kite paumauma o te wai-tohi ora. I ai aia kite Tohiraukena o te Tapu, o raugi ioio o Rongo-te-mahaki, hei arahi i te iwi ki to ahurewa o te Tika, o t© Pono mete oronga tonu tanga i konei i tua hoki ote arai. No konei kia ora tonu a ia i runga, i tona turanga Pihopa mo te iwi Maori iroto i te Haahi Ingarangi. TAKE WHENGA MAORI. It© wa o te kawanatanga tawhito, kua mutu ak© nei, i whaka haere a ©tehi tikanga © ia hei whakarapopototanga i nga ritenga © pa ana ki nga whenua Maori. Ara kite whakawhitiwhiti i nga pito-pito whenua, o t© iwi Maori, e takoto marara ana. i roto i nga rohe-rohe nga whenua, o nga takiwa o T© Tairawhiti Rohe Potae, Ngapuhi, me Turanga. Kua tautokona taua take © te kawanatanga hou. Ara kua whakamanaa te Tumuaki o t© Kooti "Whakawa. Whenua Maori a Tiati Kaa (.Judge Carr) raua ko Pirimirooti (P. B. Primrose) hei komiti. Kei te whakapai a Aotea kite Ahua o tenei take no te mea e whaka hnihui ana i nga whenua © takoto wehe-wehe ana i roto i nga wawahanga hapu. H© ritenga tenei e ahei ai nga tamariki o tenei whakatupnranga kite mahi whaka pai whenua, whakatupu. Taonga hoki. Mehe mea pea_ i penei tia te ahua o nga whenua i mua, kua ara noatu te toko maha o te iwi Maori ki te ahu whenua. Te na koa, i takoto wehewehe te ahua o nga whenua, i kore ai he whakanro tanga ake o te tangata kite ngaki i nga whenua. Heoi, i te mea kua taea te whaka hui hui ki ia tangata, ki ia tangata ona ake eka, laia kore lie ahei tanga mo te tangata kite noho mangere. E whakaatu ana hold a Aotea he toko maha nga/ tangata o to iwi Maori kei te noho kore whenua. E Tika ana kia uiuia. hold tenei take e te komiti kua whakamanaa i runga ak© nei. No te mea e hara i etehi o ana tangata te take i kore whenua ai ratau, e rangi na te raupatu tanga. o etehi o nga whenua. Haunga ia, nga Iwi, i- waho o nga. whenua i raupatu ngia. _No nga hoko nu-nui e tehi o ratou i mate ai.

NGA MAHI AHU WHENUA WHATUPU KAU. Ko teitehi o nga mahi tawhito o te Ao lie mahi whakatupu Eau. Ina hoki e whakaatu ana te Paipera i te 7 ©nga upoko o Ihaia, 21 —22, o nga Tarangi, kei kcma te korero © whakaatu aria ka orate tangataJ i te Kan ko taihii me nga Hipi e rua.. Mehe mea ra ka

whakapaua e te tangata tona kaha ki t© wihakatuputupu i enei kai*arehe, 1 runga i nga ritenga. e puta mai ai he painga i roto i tetehi i tetehi. Ko te nikoinga tuatahi o nga whakaatro o te Tangata mo tenei mani ko te whiwhi ki m whenua. A ko te mahi hoki x taua whenua i runga i ona- ahuatanga katoa. Ara ko te Para, ko te Taiepa, Ko to rui ki nga Pua otaoita © tika ana kite ahua, o-ia oneone, oda oneone, o nga takiwa makana, wera, makariri hoki, o t© motu. Ki te taupoki, ara te Parau i nga waahi e ahei tia ana kia Parau tia. Mete whangai ano hoki ii te whenua ki nga whakamomona oneone, e tika ana. kia ruia ki runga. Ara © kia nei e to Pakeha he Manama. Me whangai hoki te whenua, ka kaha kite whakatupu i nga kai hei oranga mo nga kararehe e whakanoho ia ana ki runga, e ahei ai hoki ana. kai’arehe, ki' te whakaputa painga mo to tangata nana ana utauta. Tetehi mea" nui hoki ko nga, wan, hex inumanga mo nga kararehe. Ko nga wai-awa-maj kaore e muia ana e te ngarnnigara.. Ema nga mo-mo Kau, ko tetehi Biomo mo te kai anake toha Painga, e kia nei e te pakeha he Piwhi (Beefers) ko te ahua o tenei Kau he nunui nga wheua me t© tinana katoa, ara ko te momo ano o te Kau Piwhi. Na i to mea kua waiho te mahi tawiri Kau hei mahi whakaputa oranga mo te tangata, no reira i tika ai kia whakatakina nga ritenga katoa e mohio tia ai nga momo Kau tika mo taua mam. Ite timatanga o tenei kararehe ko te kau. Ko te nui o. tona Waiu hei whangai aneke i tana kuao. I a raua e noho pawhara ana i waenga parae i tena ahua ko nga mea pakati aneke e ora ana itewa ote makariri. Ko nga mea Paparewa e mate-mate ana e hara i to mea na te makariri aneke i mate ai e rangi na te kore kai tika ma ratou. Koia ka kai noa i nga ahua tarutaxu katoa kaore nei i kaha kite wbakatatoo di t© waiu ote katua. Heoi ra kua tae tenei kite wa o te rereke tanga o te whakatupu kairereiie. Kua haere ke i runga i nga ritenga o te matauranga. No reira ko te tino. momo Kau, e whatatupuxia ana e te xniatauranga i naianei, mo te mea kotaha aneke, ara, mo te Kau nui te Waiu. I\o runga l tenei mahi kua! rereke to ahua o roto o te tinana ote kau. Kua irarata, kua marie, nga whakaaro katoa o roto i aia, kua whakatupu te tinana. kua tetere te puku, kua rahi hei, takotoranga kai, kua nui te tawere tanga_ o to wahi hei whakakiinga mo te Waiu. Kua tataki nga uaua hari Waiu ki nga U. Tetehi mea hei tupato, ka.ua te Kau, i te wa e tawini ngia ana e patua e whakaolio ngia ranei. Ki te rnataku hold t© Kau kUa kore e tukuna nui tia iho te Waiu i runga i tera ahua kua kore he painga kite tangata nana. Ko nga kai hei whakatupu mete whangai kau i te Raumatii he Raid, karaihe he koroa ma, whero hoki, mete kakeputu, tae atu kite Ruihaha “liUcerne. , ’

Ko te Ruihanaj me wbakaranu kite rau kaa-nga, i te wa e wkangainga-na nga Kau. Ko ngia ahiua “Koroa”. katea tae atu kite Ruihana ko enei kai katoa. he rongoa kei roto ara he “Naitaratini” “Nitrogen.” Koia nei ka wkai ngoi nga -kau i te wa e tawiri ngia ana. 33 Apiti ana ki enei- kai ite marama o Maehe nga Tana-pai m.a, ngawari, e kia nei he white turnip, me huhuti i te ata, ka akiri haere kite- “Pamu-Farm” o whangai nga ai nga Kau i muri o- te tawiri tanga ote Ahiiahi. Pera tia ai he mea ki a ngiongio nga Tanapu ite Ra. Ra reka huka kite kau, ka kore hoki e haunga Tanapu te Waiu e tauriri tia ana i te Ata. Ko nga kai mo te Hotoke kei te mo-hdot tia katoa tia e katoa, ara, he Tanapu pakeke “Swede,” he .Hei, baraehe, he hei ooti, a. he Inehereti. “Insled-ge.” Ko tenei he karaeke i tapahi-a mata tia ka mau ara ka Taaeke ai kia tike tike, ka- tanu a runga kite oneone. Ma te wera o- ana karae-hei mat-a e whakam-aoa. Ko tenei kai hei whakamahana i roto i nga kan e wlianau wawe ana. Mete whangai ano i nga kau kite maingara mete kareti. Ko tenei -mahi ko te tuwiri Ivan he mahi nui ko te take e mahia -ana i roto i te ua, i te Paru, i te tikaka tanga koki ote Raumati, ite Tau katoa. xvoia i riro ai te Kan liei Rangatira no te tangata, me whaka© hoki te tangata i t© Kau hei Rangatira monaka tahi ano aia ka whiwhi ki nga painga a ana. Kau. Ara ma te u ma te pono o te .mahi, me t© kore haere ki nga. huihuinga kore take a taua a te Maori. Kia ora. TARAIA TE ROANGA.

PUEHXJ WHAKA MOMONA WHENUA. Kei te alma o te oneone te ritenga mo enei Puehu whaka momona whenua ara, maniua, te, hupa, superphosphate mete Paihiki, basic slag. Mehemea te wheima he oneone puhau whai rima, “lime” ko te ipai lcai ruia kite hupa, ko te whenua taumaha. oneone matua Kare nei he rima. Ko te maniua tika mo tera ahua oneone he pahiki. He pai tonu hoki te Pahiki mo nga whenua maku paparewa. Ki to lcore e nei ahua maniua i nga “maliete” he pai tonu te Hupa o Awherika (African phosphate) na te mea kei te whaltaranu ki roto ki tenei e ra c rua. Ma te tangata ano e titiro kite ahua o nga utu. Ko tetehi maniua pai hoki he (Perui-ana-Kuano) peruvian guano, ara he paru manu, ho mea koko mai no nga motu o periue. Ko tenei, hoti ano tana painga, mo te karaihi anakc. Kahoro mo te “Koroa 7 ’ mete “•Euihana” (clover or lucerne) na te mea kei te lcaha no a atu te rongoa, ara, to (nitrifying bacteria) i roto i nga paliiaka hei whaka tupu. Ko 1 te nei maniua ko te kuano ked aia c whakaranu ana nga rongoa whaka tupu e torn, ara, te hupa te nitrohoine, mete puchu pungarehu, nitrogen, phosphates, and potash. No runga i tenei ahua ko tenei maniua he pai tonu mo e ra atu mea katoa _e whakatongia ana c te tangata hei kai. Heoi ano nga mea o kore e pai ko te Pii mete Piini. Kei roto hold enei i te morno o te koroa mete ruihana. PITO PITOKORERO. “TE HAKI O TE NGAKAU O TE HAINAMANA. ’ ’ “RETA KITE POARI O TE HOHIPERA O AKERANA.” Tenei te tiaki mo £lO 10s tekau puana tekau hereni, he tohu hei aha te iti, o te koa, mete hard o te ngakau mo te pai o te mahi mete tiaki. i nga tangata

o toku iwi e.uru ana ki roto i to hohipera, ko te hohipera kei te hari i nga mahi katoa hei whakakore i te tau hou '0 tenei mea o te noho hohipera, he ki tuturu atu tenei ahakoa kaore i puta akupu atu to whakanui. Ko te pai o to atawhai, kaore rawa i iti iho te hari o te ngakau. Koi nei to reta i tae kite Pao’ri o Hohipera he xnea haina (wah-lee) mote hunga Hainamana o Akarana. Ite motinitanga a te tiamana a Warihi (Wallace) kai tangohia taua moni ka ki aia ko te hainamana te tehi iwi manaald ki nga hohipera. Ara kua maha nga tau e homai aua ratou i te £lO 10s i te tau.

TE AHUA O TE KAI WAIPIRO I ROTO I TE IWI MAORI.

Kua kite whanui a Aaotea i te rereke tauga o te kai waipiro o nga tangata o mua mete ahua o te kai o nga tangata o naianei. I te mea kua. iti rawa te haurangi o te tangata maori i roto i nga taone, i nga reihi hoiho, _i nga hui maori hoki, me nga ra kootiivhenua, he tohu pai tenei o whakaatu ana kua tatiro whaka mua te ahua o te ngakau o te tangata, kua mohio he wahine, he tamariki ana. .Haunga ano ia nga whaka-toa-toa, taki tahi nei e mau ana ki nga whiri-roto ki.nga tikawe, me nga haere ta-raro, waiho ma. te mamae o nga mahunga mete mimiti o nga pakete enei e whalca oho, e titiro ai nga kanohi kite ahuatanga o nga mate o tenei kai. NGA MEA O TE MOANA. He mea whakamiharo kua rangona e Aotea. Tenei te tehi Kaipuke hari. tangata kimi matauranga kua tae mai ki Nui Tirini I haere mai i loropi, ara, i ' te ra whaitua o te ao. Ko te mahi o ] nga tangata o runga. o tenei kaipuke he kimi i nga tini ahuatanga mea o te takere o te moana. ATa i nga ahua mea katoa e haerere ana i roto i te moana. Kua kitea te tehi Ika he rama tona hei turama i aia i nga wahi pouri i raro' o te moana. Ka tirnata te mahi a tenei 'ropu kite kimi mea ngaro, tau hou. hoki, iroto i nga moana o Nui Tirini nei, a muri o te Tau hou. Koia nei ano nga rongo kua palcu nei kite Ao i mua ake ote Kirihimete. nei mo te tehi tangata i tere jioono ki tetehi whetu nui o te rangi. Kei te tatari tonu a Aotea kite whaka utu mai pera hoki mete Ika kua korero tia nei. Kei tc tatari tonu kia wai-lcahua raua ko wai-katohu. KIA ORA. MAHI TIATI KAU TIEHI. He whakaatu tenei hei tera putanga, o Aotea ka Taaia nga korero a Mr. R. J. I/inn. Tetehi o nga tangata tino mohio o Taranaki nei, ki nga ahuatanga mo tenei ahua Kau mo te Tiehi (Jersey). Koia kei te mohio tia e Niu Tireni meAhiterereia ko te tehi o nga tiati (judge) to (show). Ka korero atu ia kia koutou. na roto i Aotea. Kia-ora-koutou. RETA WHAKA MIHI. Etita, Maori, ‘ ‘Hawera Star. ’ ’ Em'ihi atu toku hinengaro mo. toku ngakau kia lroe kua whakamanangia nei hei Etita Kaiwhakahaere mo tenei pepa e karangatia nei ko Aotea. Kanui hoki te tumanako kia tupu tenei papu hei reo puaki i nga whakaaro w'hanui me nga mahi e puta mai ai hei naino’a ki nga Iwi Maori o Aotearoa. 1 ° R. P. RAKANA.

Olcaiawa, December 2S, 1&28. [To the Maori Editor of Aotea — Greetings t 0 the “Hawera StaT , . , and yourself as editor of Aotea. My sincere hope is that Aotea will become the mouthpiece of the Maori, people and that, as already indicated, it will be the medium of imparting knowledge of benefit to the Maori people throughout New Zealand. —I am, etc., R. P. RAKANIA. Okaiawa, December 28, 1925.] KORERO MOJTE RATAPU. NA REV. RAKENA PIRIPI, TUMUAKI TAKIWA O TE HAAHI WETERIANA, O OKAIAWA, TARANAKI.

Waiata 100. Tomokia ona Tatau i rimga i te ■whakawhetai ona Marae i runga i te Whakamoemiti.

Enga hoa aroha i To-to i to tatou Ariki kai whakaora ia Ihu Karaiti. Tena koutou o noho- mai na- i runga i nga marae nohoanga o o tatou kaiimatua kua heke- -atu kite wahangutanga ki ito Pa. E mihi na te ngakau e nga hoa mo to: aroha nui o Ihowa i whaka tinana tia mai nei e ia i roto i tana Tama. Te Aroha e kore nei e taea to korero, te whakaaro ranei, tona nei whamuitanga, tiketike me tona ho-honutanga, kei te whakatata haere atu tatou i naianei ki nga ra e urn atu ai tatou ki roto/ i t-e Tau Ho-u Hari Nui, 1929. No reira ka whakahau atu. Tomokia ona Tatau i runga i te whakawhetai ona marae i runga i tc whakamoemiti. Koia nei nga whakaaro mete hiahia, me tc tumanako o te ngakau e nga hoa Aroha ara me liacrc -totau i runga i te tangi ote reo ote Waiata. Ite mea he anea ngaro kioJ tatou nga ahuatanga o roto i te tau a haere mai nei, Kahore tatou i te kite i -nga kai o roto o tana Putea, he reka ranei, he- k-awa ranei, he mate, he or ranei. E rangi e whiwhi ai tatou ite haringa nui, mete oranga me tomo atu t-ato-u Id roto i ana tatau, ki runga, ki ana marae i runga i te ihi, ite Tapu. Ko Te whea ona tatau me ona marae. Ko nga tatau me nga marae katoa e kau■whautia ana, te ingoa o -tana tama e whaka pono ngia ana hoki ona turc. Nona nei i hari mai te -tino- -hari nui ki runga ki tona marae nui ki Paipa-tu-a Nultu. No reira he tohu whakamakaratanga katoa enei kia tatou kia kihiko tonu ai o tato.u whakaaro- e kore ai hoki e tere to wareware Id nga) manakitanga ote runga rawa. Nat tona aroha nei i tate ora mai ai tatou kia ‘kite ite wehenga atu o te Tau Tawhito jme ona ahuatanga katoa na kua pahemo nga mea tawhito kua. hou nga mea katoa.

Enga hoa aroha, he aroha i pupu ake‘ i roto i te ngakau nana .tenei whakamakara tanga kia mihi atu kite koutou ia tatou ka uru mai ki roto- ki tenei tau-hou.

Mahi atu kia Ihowa i runga it© koa, rwaiata haere ki tona aroaro. E pai ama hoki a Ihowa pumau tonu tana mahi foku i nga wa katoa. Kia tau iho* ano: ki runga kia koiutou katoa me nga, kai-kauwhau o te rongopai o Ihukairaiti nga manaakitaniga me to arolicu o te matua, mete whiwhinga ta'hitanga kite wairua Tapu. —Amene.