ME PEHEA TE MAORI I ROTO I TE AO HOU NEI?

Te Ao Hou, March 1966, Page 14

ME PEHEA TE MAORI I ROTO I TE AO HOU NEI? na L. G. Symons Ahakoa kua roa noa atu te wa mai i te oroko taenga mai o te Pakeha ki enei motu, kaore ano te nuinga o nga Maori kia mohio ki nga huarahi e torotika atu nei ki te tino oranga ngakau mo ratou i roto i te ao hou. Inahoki te nui o nga taimahatanga e tamuimui mai nei ki a ratou. Ko te tino take i penei ai te mau roa rawa o te raruraru mo ratou he kore no enei Maori e mohio ki te kaha kino o te kuaretanga ki nga tikanga Pakeha hei patu i a ratou. He kotahi tonu te tino nanakia e pupuri nei i tona tini o nga Maori ki roto i te koretaketanga i te wa Pakeha nei, ko ta te Maori tikanga whakapau makuware atu i a ratou moni ki runga i te manaaki i nga mea e kore ai e puta mai he painga tuturu mo ratou. Ko nga painga e korerotia nei ko nga huhua mea e tau nei hei whakatupu kia hohoro, kia kaha te whakakotahitanga o te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha. He maha noa atu nga taimahatanga e tupu ake ana mo ia whakatipuranga, mo ia whakatipuranga i runga i tenei mahi whakapau makuware i te moni. I mua atu i te wa i tokomaha ai te Pakeha ki Niu Tireni nei, kaore pea i takoto he take e hopohopo ai te ngakau o te Maori ki te whai wariutanga o te moni. I taua wa kei te kaha tonu te manaaki a te Maori i nga tikanga o te ao tawhito. Kaore ia i manako atu ki nga tikanga a te Pakeha. Ko te nuinga o nga moni i whiwhi ai ia i aua ra i whakapaua anake pea ki runga i te manaaki i nga mea Maori motuhake. Mai i aua ra ka kaha haere ake te whai a te Maori i te Pakehatanga. Ko tana mohio ki te whai-wariutanga o te moni kua piki haere i runga i te ngaunga a te rawakoretanga i a ia, a te whakama hoki. He ahakoa ra, kaore ano te nuinga o nga Maori kia rite ki te Pakeha te ohiti ki te whakapau murere i a ratou moni ma runga i te hoko marire i nga mea e riro mai ai he painga tuturu mo ratou. Kua aua noa mai te ao Pakeha me ona tikanga ki waenganui rawa i te iwi Maori. Kua tae noa ake te wa e tika ai kia tino hopohopo nga whakaaro o te Maori mo te ahua o tenei mahi whakapau tika i te moni. Me maharahara tonu ia kia kaua e moumoua kaupapa-koretia atu, engari me whakarite marika etahi wahi hei hoko mai i nga tu ahua taonga e nui ai ia. e hirahira ai ia i te aroaro o te katoa i te ao hou. Ki te kore e penei rawa tana tikanga i enei ra, ka kaore ia e tonui i te ao, engari ka heke ki te rawakoretanga, ka kinongia e nga tangata whakaaro rangatira. Heoi nga mea tera nei e mui mai ki nga koroke maumau moni hei hoa takapiri mo ratou ko te poharatanga, ko te paruparu, ko te kanukanu, ko te hoa roro more, ko te ngakau pouri, ko te whakama, otira, nga mea hanga noa katoa e pouri ai, e mamae ai te ngakau. Kaati. Ma te kahanga o te mohio a te Maori ki nga tini raweke a te moni ka taea ai e ia te kaupare atu i nga wero katoa e raru ai tona ngakau. He iwi oha te iwi Maori, he iwi hohoro ki te atawhai, ki te manaaki tangata. He ahuatanga tino rangatira enei no te iwi Maori. Otira, no te mea e penei ana ia, me noho matapopore tonu ia kei riro enei ahuatanga pukuaroha ona hei huarahi e pau hohoro atu ai ana pakupaku moni i runga i te manaaki i nga huhua mea kaore nei e whai take totika hei hoko mai i nga tu mea e tau ana hei whakatairanga ake i a ia i te aroaro o te katoa. Me matakana tonu nga kanohi o nga tangata ngakau ngawari kei hiangatia ratou e nga tini mea o enei ra e kumekume nei i te tangata ki te he, ki te raruraru, ki te poharatanga. Tetahi mea nui e whakatipu raruraru ana mo etahi Maori i roto i te ao hou nei ko te hakiritanga i roto i o ratou hinengaro o etahi o nga akoranga tuku iho i nga tipuna. Ahakoa kua ngaro atu te taha tinana o nga mahi Maori o mua, kaua rawa e pohehe kua ngaro katoa atu ano hoki te wai o nga akoranga o

aua ra. Kaore ano nga hinengaro o nga matua Maori katoa kia tino watea atu i te hakiritanga a etahi whakapono Maori o te ao tawhito. Kaore kau! Kei te taukumekumetia taharuatia te hinengaro o etahi Maori e nga mea o nga ao e rua—e nga aria o etahi o nga atua Maori o te ao tawhito, ka tahi; e nga tikanga tauhou o te ao Pakeha, ka rua. Na te kaha o te weheruatanga o ona whakaaro e nga tikanga taupatupatu o nga ao e rua i pumau ai nga mano tini o nga Maori, i nga tau ka pahure atu nei, ‘hei tata wahie hei utuutu wai.’ Na te rongo wawara a nga hinengaro o enei tangata ki te ha o te matauranga maori o mua e hakirikiri nei, e kaniawhea nei i roto i o ratou hinengaro i pohewa ai nga whakaaro, i auau ai te kotiti ke i te ao hou, i tuturu ai mo te rawakoretanga. Na te pokaikahatanga nei o nga whakaaro i meinga ai kia tino roa rawa te putanga atu o te iwi Maori nui tonu ki te mutunga mai o te oranga ngakau i waenganui i te Pakeha. Heoi, ma te kaha whiwhi, ma te kaha taunga anake ki te matauranga a te Pakeha e taea ai e te Maori te mawhiti atu i enei tu ahuatanga whakamatemate. Ma tenei ara ano hoki e mama ake ai te riro mai i a ia nga mea papai o te ao hou, e manaakitia ai ia e te katoa. Ko te ao Pakeha he ao hihiko ki te mahi moni. Koia tonu nei te tino putake mai o nga whakahaere katoa, haunga te putake mai o nga kino katoa. Ka kore te moni, ka kore hoki nga mea katoa. Ka maumauria noatia atu te moni, ka pupuke ake ai nga tini taimahatanga hei pikaunga ma te tuara. Ma te nui o ana moni e mohiotia ai te turanga a te tangata i te ao Pakeha; nga kakahu papai, te whare pai, te ranea o te moni, te ingoa pai, te pukumahi—he tohu enei mea no te tangata rangatira, no nga Maori kua mohio nui nei ki nga tikanga o te ao hou. Te waha hakirara, nga kakahu kanukanu, te tinana paruparu, te mangere, te ingoa kino—he tohu enei mea no te koiwi kurapa, no te tutua, no te rawakoretanga. Ki te pirangi te Maori kia whiwhi nui ia ki nga mea papai i roto i te ao hou me mahi e ia nga tu ahua mahi totika e whiwhi ai ia ki nga mea pera. Heoi ano nga mea hei arai atu i enei taonga i a ia ko te kuaretanga ki nga tikanga Pakeha mo te noho pai, ko te ngakau huiki, ko te mangere, ko te kai kaha i te waipiro, ko te makamaka atu i nga moni ki te hoko mai i nga mea kaore nei e whai painga tuturu ana, ko te mau i nga kakahu poke, ko te haunga o te tinana paruparu. Koia nei nga tu ahua mea e putake mai ai, e pumau ai he tino raruraru mo te Maori. E kore rawa te Maori e noho-a-Pakeha rangatira ana e ekengia e te kupu a te Pakeha pai. Ko nga tangata whakaaro rangatira katoa o te ao, he iwi kotahi ratou ahakoa kiri parauri ranei, kiri ma ranei. Aua atu nga koroke pukungangare katoa, ahakoa he aha a ratou take. Tera etahi Pakeha kiripiro e ngakau kino ana ki te kiri parauri. Hei aha enei tu koroke! E kore te Maori whai whakaaro e waiho i enei tu tangata tokoruarua hei take a ngakau kore ai e haua ai ia i roto i te ao hou. Engari ka whakamau ke ia i tana titiro ki nga whakahaere a nga tangata whakaaro rangatira o te ao hei whakamana-wanui i a ia, hei tauira hoki ki a ia. Ma tenei huarahi pu tonu e meinga ai kia ngawari noa ake tana whiwhi ki nga mea papai e wawatatia nei e tona ngakau. Te tino mea nui hei awhina i te Maori pukumahi, e pirangi nei kia tonui i te ao, ko te whiwhi ki te matauranga o te Pakeha. Kei roto i te kuaretanga, i te powaiwai noa iho he tino mate mo te tangata ahakoa Maori ranei, Pakeha ranei. Ma te pukumahi e whiwhi nui ai te Maori ki te moni. Kaore he mea i tua atu i te moni hei kai whakaora mona i te ao Pakeha. Engari me tiaki marire! He koroke nunumi te moni—he uaua te whiwhi, he ngawari te ngaro atu. Kia tupato tonu kei moumoua makuwaretia. Ki te iti te moni a te tangata i te ao Pakeha, ka iti ano hoki tena tangata i te aroaro o te katoa. Ki te moumoua atu nga moni a te Maori ki te hoko kuare i nga mea e na ai nga puku nunui o nga huhua hoa koretake, e kore e roa ka kore e toe etahi mana hei hoko mai i nga taonga e tika ana kia hokona mai e ia hei whakarewa ake i tona ingoa, i te ingoa hoki o tona iwi. Ko te tikanga pai rawa atu ma te Maori whai whakaaro i te ao hou nei me tiaki, me tohu marire e ia ana moni e riro uaua mai nei i a ia i runga i te mahi, me whakapau tika pu ki te hoko mai i nga mea e tipu ai ia, e

ahua rite ai ia ki to te ahua o nga tangata noho rangatira. Ko te tukunga iho o te whakapau kuare i nga moni ki te hoko mai i nga mea e makona ai te puku Maori anake he rawakoretanga ma reira nei e tata mai ai nga tu ahuatanga kikino katoa hei whakaheke i te ingoa o te iwi Maori. I nga tau timatanga o te ao hou ki Nui Tireni nei i whiwhi nui te Maori ki te moni i runga i te hokohoko atu i ona rawaka whenua ki te Pakeha. Inaianei ia, kua iti rawa nga whenua e toe ana ki a ia hei hoko atu mana, no reira kua kore rawa e taea e ia te whiwhi ngawari ki te moni hei utu i nga huhua mea e paingia ana e te ngakau pukutakaro. Ki te pirangi te nuinga o nga Maori o naianei kia whiwhi ratou ki te moni me ma runga i te heke anake o te werawera e riro mai ai. No konei ra, me matua whakaaro nui nga Maori kia kaua e whakapaua katoatia atu a ratou pakupaku moni ki te hoko mai i nga mea kore whai kiko, e uaua ai ta ratou whiwhi ki nga mea e whai painga tuturu ana mo ratou. Ara, me hoko mai nga kakahu papai, te whare pai, te hopi hei horoi i te tinana, nga pukapuka ako matauranga Pakeha, me era atu mea katoa hoki e tau ana i enei ra hei awhina kia purero ake te ingoa o te iwi Maori i roto i te ao Pakeha. Ma tenei huarahi anake e whiwhi wahi totika ai te Maori ki waenganui i nga tangata papai. Ma te huarahi ia o te kuaretanga, o te whakaaro kore ki nga mea i kino ai te ingoa o te kiri parauri i te ao, e pumau ai ia hei kai ma te pouritanga ngakau anake kei nga ra e takoto ake nei. Me whai ki konei etahi kupu mo te ‘Maoritanga’. Ko te Maoritanga tetahi taonga e tino whakaaro-nuitia ana e te Maori, puta noa nga hau e wha. E tika ana ano kia manaaki ia i etahi o ana ake tikanga ataahua e kaingakautia ana e te iwi Maori—ki te kore raia e hapa i a ia era atu mahi katoa e tika ana kia mahia e ia i enei ra. Kaua rawa e tuku kia kowaowaotia nga whakaaro mo te Pakehatanga e te Maoritanga, kei ngoikore haere nga putake o te Maori i roto i te kahu o te ao Pakeha e kore ai ia e whiwhi wahi totika mona hei whakapakari i tana tipunga ake i roto i te ao hou. Kia u ki te Maoritanga hei pa tuwatawata mo te hinengaro Maori. Kia u ki te Pakehatanga hei kaupapa oranga tinana. Ki te pirangi te tangata, ahakoa Maori ranei, Pakeha ranei, kia whiwhi ngawari ia ki nga mea papai mana, me noho tino tupato ia ki nga tikanga e pa nei ki te ahua o nga kakahu, o te tinana, o te whare, o era atu mea whai take hoki i te ao hou. Kaua rawa te tangata e rapu nei i te oranga ngakau mona e noho whakaaro kore ki te kaha kino o te paruparu, o te mangere hoki hei whakakino i a ia, hei whakaheke i a ia i te aroaro o te katoa. Ehara te kiri parauri o te Maori i te mea i ngakau kino ai etahi tangata ki a ia, penei me etahi Maori e pohehe ana. Engari, ko te take ke i kino ai he paruparu no nga kakahu, no nga tinana, no nga whare o etahi Maori. Na tenei ahua, me nga mahi kikino a enei tu Maori i meinga ai kia tuturu te ngakau kino o nga Pakeha kiripiro ki te iwi Maori. Kia mohio ra, he tokomaha ano hoki nga Pakeha e penei ana, e paruparu ana, a e kinongia ana e o ratou hoa Pakeha whakaaro rangatira. No reira kaua e pohehe te Maori kei te whakapihangaititia nga taimahatanga o te ao katoa ki runga ki a ia anake. Kei pohehe ia ko ia anake e riro ana hei kai ma te kupu whakahe, ma te kupu taunu. Ki te hiahia te Maori kia tino makere atu te ngakau huiki a te Pakeha ki a ia me whakamutu rawa te waiho e ia ko nga Pakeha taurekareka hei tauira ki a ia. Me whai atu ratou i te tauira a nga Pakeha papai. Mahia nga tu ahua mahi e tonui ai i te ao. Whakarerea nga mahi a te hore e whakama ai, e iti ai. Whakahoa atu ki nga tangata whakaaro rangatira, hei tohu ki te katoa atu he tangata whakaaro rangatira ano hoki koe. Kia mahara ki te whakatauki a te Pakeha ara, ‘Ma nga hua e mohiotia ai te rakau’. Waihoki, ma te ahua me te tu o o hoa e mohiotia ai ko koe. Ko tetahi o nga mahi tino porangi na etahi Maori tokomaha noa atu i nga ra o mua ko ta ratou tikanga waiho i nga Pakeha hianga hei tauira ki a ratou. I whakahoa atu ratou ki aua tu tangata, a, uru ana ki a ratou mahi hakirara, mahi kohuru. Ka ahua rite enei Maori ki to te ahua o etahi iwi mohoao o tawahi e tino kinongia ana e te iwi Pakeha. Na tenei tikanga kuare a nga mano tini o nga Maori o mua i meinga ai kia mau roa te ngakau tupato a nga Pakeha whakaaro rangatira ki te iwi Maori. Ahakoa te roa rawa o te wa e mana ana nga ture a te Pakeha ki enei motu, kei te kaha tonu te mahi whakakuare a etahi Maori tokoruarua i te ingoa o to ratou iwi Maori i te aroaro o te ao Pakeha, i runga i a ratou mahi tutu. Ko nga mahi kaingakau a nga koroke nei he kakari, he kai porangi i te waipiro, he mahi hianga, he mangere, he tutu ki

te ture, he kanga, he mau i nga kakahu paruparu, he tuku kia puhutihuti ratou i te roroa o nga makawe o te pane; otira, he uru ki nga mahi katoa atu a te tutua. Na enei tu mahi kuare i riro ai te ingoa o te iwi Maori hei kai ma nga huhua patu kaha o te ao hou, mo nga tau e hia nei te maha. Ahakoa enei mahi tamariki a etahi pakeke, kei te hihiko tona tini o nga Maori ki te whakahauora i te ingoa o te iwi i runga i te whakarongo atu ki nga whakahau a te ture, me te mahi i nga mahi a te rangatira hoki. Kaati, me oho ake nga Maori e whakatutu nei i te puehu ki waenganui i to ratou iwi raua ko te iwi Pakeha. Kia mahi koutou i nga tu ahua mahi e riro mai ai i a koutou nga mea papai o te ao hou, ara, kia ahua rangatira a koutou mahi, kia ma nga whakaaro, kia ma nga kakahu, kia ma te tinana, kia ma te whare, kia murere ki nga tikanga mo te moni, kia pukumahi, kia tohu taonga, kia tatakimori te kai i te waipiro, kia mau ki nga ritenga o te ture. Koia nei anake nga huarahi tumaro e taea ai e te Maori nga uauatanga o te ao Pakeha, e piki ai hoki tona ingoa kia nui i waenganui i nga tangata papai. Te mahi e matenuitia ana hei mahi ma nga Mata Tawhito o Niu Tireni i enei ra ko te whakamene mai i a ratou kahanga matauranga katoa ki te kimi huarahi e taea ai te whakaako i o ratou hoa Maori ki nga tikanga Pakeha ma reira nei te iwi Maori e meinga hei iwi tino rangatira i te ao, kei nga ra e takoto ake nei. Koia tonu nei te huarahi e toro tika pu atu ana ki te waiora mo te Maori, ki te tino haringa ngakau. Kaati te waiho ma te ngaunga tonutanga a nga patu whakahaehae a te hara nga mea kuare e oho ai, e ako ai. Engari, me hihiko nga mana runui katoa o nga hau e wha ki te awhina i enei hoa ma runga marika i te tohutohu, i te whakamarama, i te akiaki, i te whakatenatena. Mo te taha ki te putake mai o nga raruraru mo nga Maori i te ao hou nei, kei pohehe kua tino ngaro atu te wai o nga akoranga Maori o mua, ka kore ai tatou e whai take tika ki te awhina i o tatou hoa e totitoti nei, e kotiti ke nei, e hinga nei i roto i te pouri o te kuaretanga a te Maori ki nga tikanga mo te ora i te ao hou. He raruraru nui whakaharahara te kuaretanga a te Maori ki nga mahi totika hei mahi mana i roto i te ao hou nei, notemea, ki te paruparu te ingoa o te mea kotahi i runga i ana mahi he, ka paruparu ano hoki te ingoa o te iwi nui tonu. No reira, me hihiko koa nga tangata whai matauranga, nga tangata e pukuaroha nei ki to ratou iwi Maori me tuku mai ki ta tatou mokai pukapuka nei, ki ‘Te Ao Hou’ nga tu ahua korero katoa e tau ana hei whakaputa i te ihu o o tatou hoa e noho kuare nei i waenganui i a tatou. Me whakarite etahi wharangi motuhake o ta tatou pukapuka nei hei huarahi tuturu e katohatoha atu ai nga tu ahua matauranga totika katoa hei whakangawari ake i te puta atu o te Maori ‘ki te ao marama, ki te ao turoa’. Kaua e tapareretia nga wharangi o te pukapuka ki nga korero purakau, whutupaoro, huihuinga tangata, mahi rekareka anake, engari me apiti atu ko nga tu ahua korero e awhinatia ai te Maori kia mawhiti atu i te kuaretanga ki nga tutukitanga waewae e takoto hipae nei ki mua i a ia. Me korikori nga tangata rangatira puta noa nga rohe katoa o nga motu nei, me anga ki te awhina i nga hoa e powaiwai noa iho nei, ma runga i te whakamahi i nga wharangi o ‘Te Ao Hou’ hei pononga tino whai take mo ratou. Kia ngakau nui tatou ki te whakatutuki i nga wawata a nga tipuna rongonui kua ngaro atu nei ki tua o te arai na ratou nei enei tu mahi i timata, ara, me tohe ki te whakaatu atu ki nga hoa e matea ana u ana, i te huarahi poka tata atu ki te tino oranga ngakau me te oranga tinana mo ratou i te ao hou. Tera ano nga tipuna aroha e pirangi kaha ma tatou a ratou mahi kaingakau e whakatutuki.