TE TAUA MAORI.

Reo ote Hokowhitu-a-Tu, Issue 3, 15 January 1920, Page 1

TE TAUA MAORI.

Nga mea whakamiharo i kite ratou ite huarahi ito ratou hokinga mai ki Nui Tireni.

Kua ki ia ake ra e au ite pepa tuatahi note tekaumarua onga haora ite awatea ka mahue ite tima te waapu o Korana ka whakamau te rere kite awa kari ote Panema. Kotenei awa i karia hei huarahi e tere ai te puta onga kaipuke e whakamau ana kite taha whaka-te-hauaru o Amerika, ara nga kaipuke e haere mai ana i Ingarangi, me Oropi me era atu waahi ote Tairawhiti. Ite wa kaore ano tenei awa i hanga he tino roa rawa te awhio haere onga kaipuke e haere ana kite taha whaka te hauauru, menga mea e haere mai ana kite taha whaka-te-rawhiti, nate mea he whenua nui rawa a Merika.

Kote whanui ote Panema e whatekau macro mai ite takutai ote moana o Karipiana, kite takutai ote whanga ote Panema ite taha whaka-te-hauauru o a Merika. Kote waahi whaiti rawa tenei ote whenua i waenganui o Amerika kite taitokerau me Amerika kite tonga. He penei mete kaki tona ahua. Kai waenganui o tana whenua he rarangi maunga ahua pai ano te tei tei. Kainga taha e rua o ana hiwi he whenua mania, engari kaore inga mania tino tika rawa. Kaite taha whaka-te-tairawhiti o taua waahi kote awa o Tiati, e rere mai ana ite taha whaka-te-taitokerau ka puta ite moana o Karipiana. Kaite taha whaka-te-hauauru kote awa ote Eaiokaraana e rere mai ana ite tonga, ka puta kite Moana-nui-a-kiwa (The Pacific Ocean). Note tau 1534 ka timatatia te korero kia hanga he awa penei. Note tau 1876 ka whakaputaia he whakaae tanga kite tahi kamupane o Wiwi, whakamana ma ratou

e mahi taua awa. Note tau 1881 ka timata ta ratou mahi, note tau 1888 ka mutu ka pakaru te kamupane, ite kore kaore i rite te kaha onga moni hei whakaoti ite mahi. Note tau 1904 ka puta te mahara ote kawanatanga o Amerika kia tangohia e ia ma ana e mahi taua awa. Heoi tangohia ana eia nga mihini katoa ate kamupane o Wiwi, kote utu katoa o aua mea e 40 miriona (moni Merikana). Ka riro ake ite kawanatanga te mana o taua waahi mete ritenga hoki ote mahi. Konga moni i pan ite Kamupane o Wiwi ita ratou mahinga e 255 miriona (moni Merikana).

Te Timatanga ote mahi. I runga ite tirohanga anga kai whakahaere ote mahi, he tino ua ua rawa te mahi mehemea, ka karia haeretia tonutia te whenua mai itetahi moana kite tetahi moana. He mama ke te mahi mehemea ka hanga he moana wai maori pera meto Taupo ki waenganui onga hiwi a taua waahi. Hei huarahi e whai wai ai taua waahi kua whakaarotia ra kia moana, katahi ka katia te awa o Tiati, kote kati i hanga kite takiwa a Katuunu, a koira tonu te ingoa o taua moana i

naianei, kote matara mai o tenei waahi ite moana o Karipiana e whitu maero. Katahi ka hanga te aukati kua ki ia ake nei kia rite tona kaha kite pupuri atu ite wai, e ahei ana hei whaka tere inga kaipuke nunui rawa ote ao. I runga ite katinga otenei waahi kua kore e puta te wai ote awa ote Tiati kite moana, engari kua hoki whakamuri ki roto, ara ki waenganui onga hiwi ite tuawhenua. Itenei wa kaite hanga mai hoki he aukati kite taha whaka te hauauru, ko tenei kati i hanga ki Mirapororei Ka rite te hohonu ote wai ote

moana waimaori ra, ki runga ite hia hia onga kai hanga, ka tahi ka mutu te hanga onga aukati ote tahi pito metetahi pito ite mea ka tatu tenei, katahi ka kitea kote nui o taua moana waimaori 164 nga Koea Maero, kote hohonu inga wa katoa e 45 putu, ite raina haerenga monga tima. Tuarua ka tahi ka kitea kote tei tei ake otenei wai inga moana waiti ote taha hauauru mete taha rawhiti eBS putu. No reira ka kite koutou i runga i tenei tu whakahaere, iti ke iho te mahi mehemea i karia haeretia tonutia te whenua. I runga ano itenei ritenga ka kite tatou me whakapiki nga kaupuke* ka tahi ka eke kitenei 85 putu. Heoi ka tahi kaki nga hunga mahi kua mutu te waahi nui ote mahi, kote waahi kaite toe he mama noa. Otira he nui te titiro ahua whaka hawea ote nuinga ote tangata ite mea kaore ratou ite kite me pewhea e eke ai nga tima itenei 85 putu. No reira hei huarahi e taea ai te hapai nga kaipuke, ka tahi ka hanga kinga wahi kua oti nei nga aukati e rua te mahi, etahi keeti hei pupuri ite wai. Ina te whakaahua o ana keeti e whakaatu i raro iho nei.

Kaite aukati o Katuunu e torn nga mea penei. Kote ahua ote mahinga o ana keeti koia tenei. Mehemea kite haere raai he kaipuke mote hauauru, ka haere mai i roto ite awa o Raiokaraana kua oti te whakahohonu ka tae mai kite aukati o mirapororei, kai reira ka whakapiki te kaipuke. Konga aukati kua korerotia ake nei e hara ite mea i hanga kotahi tonu te taiapa kohatu, kaore. I hanga penei mete toa whare nei te ahua, engari e rua tahi ana toa, a kai waenganui te katinga o raua. Ko aua

toa a- keeti ranei, e rua kai tetahi pito, e rua kai muri mai, e rua hoki kai muri mai ano o enei, e rua ano kai muri rawa. Hui hui nga keeti e ono. Kote matara onga keeti o rniua rawa ito muri mai i era 1,000 nga putu, pera ano hoki o muri mai a tae noa kite wha kamutunga. Kote whanui o aua keeti 110 nga putu. Ka marama ai te tangata kite kati aua keeti o mua o muri kua kore e puta te wai. Konga taha he mea hanga katoa kite kohatu (cement). Kua penei mete wai e noho nei i roto itetahi paaki kua oti te hanga. Pera tonu te ahua tae noa kinga whaka mutunga. Ka haere mai te kaipuke ite moana, ka tae mai kinga keeti tuatahi, ka huakina era keeti, kua uru atu te tima ki roto, kaite kati mai ra hoki nga keeti o mua atu (e whakaatu ite whaka ahua i runga ake nei), kote ruma tuatahi tenei ote aukati. Ka uru te tima kua tutakina mai nga keeti o muri ote taha kite moana nui. Ka kati nga keeti o muri, ka tahi ka timata te whakaki ite waahi e tau rate kaipuke kite wai, kia piki haere ake ai te wai, hei hapai haere ake ite kaipuke. Kote wai e haere ake ana ma raro o taua waahi e tau ra te tima. Kote uru mai ote wai, ano e rite ana kite haere atetahi Waipuke nui, kaore e roa kua teitei te tima ki runga. Kote take o tenei ritenga .he hapai ake ite Kaipuke, kia rite te tei tei ote wai kite wai o roto ite ruuma tuarua i mua ote tima. Ka hapainga ake te tima e 30 putu ite ruma tuatahi kua oti ; ake nei te whakamarama, Kua rite te tei - tei ote wai kite wai ote ruuma tuarua, kai reira ka whaka tuwheratia nga keeti o mua ote tima, na kua haere atu te kaipuke ki roto ite ra ruuma, ka tau te tima. kua tutakina ano air, keeti, kua timata ano te whakaki i tera ruma kite wai na kua timata ano hoki te piki ote kaipuke, ka hapaing ano e3O tekau atu hoki putu. Ka kite, tatou kua eke te kaipuke kite 60 tekau putu ki runga ake ite moana waitai. Ka rite te wai ote ra ruma kite wai ote ruma i mua atu ote Tima na ka timata ano te whakaki kite wai, mete piki whaka runga ano hoki ote kaipuke. Kote torn tenei onga ruuma, katahi kawhaka kite wai o tenei ruuma kia rite kite tei tei ote wai ote moana waimaori kai mua atu onga keeti whaka mutunga. Ka rite, heoi kua hua kina era keeti, kua haere atu te Kaipuke ki roto kite moana waimaori, kua tau hoki te ikeike e hia hia tia ana. Na i runga i tenei ritenga, kua kite tatcu kua noho te tei tei ote kaipuke kite 85 putu i runga ake ote moana waitai. Na katahi ka rere te Kaipuke ma roto a taua raoanawaimaori ra, ka tae kite aukati ote taha rawhiti, na ka tahi ka timata te whaka heke kite moana waitai. Kite mataki taki ate kanohi, ano taua moana-wai-maori he mea ata hanga nate atua kia pera (heite putanga tuatoru ote pepa ka whaka haere ai ano te korero). m wm NATE ETITA.