Te Reo Ture

Muka, Volume 26, Issue 3, 1 September 2013, Page 8

Te Reo Ture

Kua whai awhina nga akonga ote ture kite tuhi i a ratou tumahi i te reo Maori i naianei i te putanga mai o te papa kupu a Lexis Nexis e kiia ana ko He Papakupu Reo Ture: A Dictionary of Maori Legal Terms.

No te marama o Hongongoi, i puta te papakupu hou nei mai i Te Whare Wananga o Te Upoko o Te Ika-a-Maui, heoi, e rima tau ke te kaupapa nei e rangahautia ana. He mea kohikohi ana kupu i nga tuhinga a-ture reo Maori mai ite tau 1829 tae atu kite tau 2009. E 8 miriona nga kupu i toroa mai i nga tuhinga o nga koti o Aotearoa, o nga putanga korero a-waha o te Whare Paremata me nga pukapuka ture o te motu hei whiriwhiri i nga kupu 1600 neke atu e noho ana i tenei papakupu.

He mea etita te pukapuka nei na Mamari Stephens raua ko Mary Boyce, a, i tautokona e tetahi hunga nui, ko etahi he akonga reo Maori e whai ana i te ture i Te Whare Wananga o Te Upoko o Te Ika-a-Maui.

Otira, ko te reo tetahi taha anake o te kaupapa. Ko te tirohanga ki tenei mea te ture tetahi atu take nui i whiriwhirihia e nga kaiwhakarite o te pukapuka nei. E ai ki a Mamari Stephens, “Ko te aronga matua o tenei papakupu ko te whakamaoritanga o te reo ture o te iwi Pakeha, heoi, he mea nui tonu te reo ture o te Maori. Ko tetahi o nga mahi nui ma matou ko te kimi i tetahi ara e rangona ai, e whai wahi mai ai nga tirohanga e rua kite ao ture.”

Waihoki, kua roa te Maori e waha ana i ana ake kupu i roto i nga whakahaere o te ture i tenei whenua, na reira kua whai wahi mai nga kupu Maori tonu pera i te ‘rahui’ mete ‘muru’ ite taha o nga kupu whakawhiti pera i

te kupu ‘raihana’. Kua whakapakehatia enei kupu, kua tapirihia atu hoki tetahi tauira korero mai i nga tuhinga a-ture i roto i nga tau. E whakaata mai ana enei korero i nga momo take i whakatakotoria ki mua kite aroaro o te koti i roto i nga tau. Hei tauira ko te tauira korero mo te kupu ‘riro’ e ki ana “Ko te utu tenei kua riro nei i ahau, e rua parakete, kotahi pauna moni, e torn toki ... e rua heru, e ono pauna tupeke, 10 paipa. BIM911A” (kei te wharangi 65).

E torn nga wahanga matua o te pukapuka kua puta mai; ko te papakupu reo ture, ko te rarangi kimi kupu Pakeha me tetahi rarangi ingoa hinonga me nga turanga. Ko tetahi o nga whainga nui o te papakupu kia whakamahia nga kupu e nga akonga me nga kaimahi ture o enei ra. Ko te rarangi whakamaori o nga kupu Pakeha tetahi wahanga i pai ki a Hiria Green (Ngati Porou/Ngati Raukawa) tetahi o nga akonga ture o Te Whare Wananga o Te Upoko o te Ika i tenei wa. E ai ki a ia, “Tino rawe ki ahau te Papakupu nei. I huri totika ahau ki nga kupu Pakeha mete rapu ite whakamarama Maori mo aua kupu.” Koia nei hoki tetahi o nga whainga o te papakupu, kia ahei nga akonga kite tuhituhi i a ratou tumahi ture kite reo Maori. Otira, kua kitea nga hua, ki ta Hiria and, “Ka kore au e mohio ki enei kupu ina karekau he papakupu ture. He pai hoki na te mea kei te mohio ahau e hangai pu ana enei kupu kite ture, na te mea i whakamahia nga tumomo pepa ture pera kite Hansard me nga hanganga ture.”

Ko He Papakupu Reo Ture: A Dictionary of Maori Legal Terms tetahi wahanga o te kaupapa whanui e kiia ana ko Te Kaupapa Reo a-Ture. Mo te roanga o tenei kaupapa toroa te wharangi Facebook e mau ana i te ingoa nei.