Te mana o te taiao

Muka, Volume 21, Issue 2, 1 June 2008, Page 4

Te mana o te taiao

n ā Ngahuia Dixon, nō Ng ā ti Ranginui me Ngāi Te Rangi

M haicoa he alia ka kitea ko te faiao, ara te whenua, Ahakoa he aha ka kitea ko te taiao, ara te whenua, JL-V nga wai, nga maunga, nga whetu, nga hua mai i JLaua wehenga nei, nun noa, tetehi rerenga nm rawa ki waenganui i te ao Maori. He hono ona ki a tatou, tatou 1 • • I 1 ■•" 1/ • 1 x.-x. 1 x.-x. 1 ki a ia, e kore e taea te tapahi. Ko la ko tatou, ko tatou ko ia. Kei konei etehi tauira i tikina atu i nga taonga tuku iho a Tauranga Moana he whakaahua i te mana o te taiao, ona rerenga maha hoki.

luatani, tirohia e tatou te whenua. Koinei nga tapuwaenga o o tatou matua, tupuna. Kua tuhia te korero ki runga i aua papa kainga, i etehi wa kua maringi te toto - ma era ahuatanga kua uhia aua hernia ki nga mo mo tohu katoa. Ko te maumaharatanga tera, ko te tapu tera, ko te pupuri I■-'i 1 i • • niton tera, ko te wairua tonu o te whenua kua huria i ■■:runga i aua main katoa. Mai i enei mam hoki, kua tau li-• 1 . _ he momo maramataka ki runga i aua whenua nei - ara ma te hoki whakamuri ki nga mahi a-iwi, rangatira ranei , _., . . , ~ ° , . , _ P. kua mohio tatou key tehea rautau kei te korerohia, me nga momo ahuatanga o ana whenua nei.

He huarahi hono ano hoki te whenua i te iwi, tetehi ki tetehi mai i enei haerenga tahi. Mai i te pakanga o Rangiriri ka whakaaro ki a Waikato i kaha pupuri i tona ake rangatiratanga ahakoa te ruturutu a tauiwi i a ia. I te mea i haere ake a Ngati Ranginui, Ngai Te Rangi kite awhina i a Waikato, ka noho tenei hei honohono i a raua mai i tenei pito ki tera taha. Atu i tera na nga whenua nei me ona murunga hoki o 6 Tauranga Moana, kua puta ake nga ingoa papa kainga penei i a Rangiriri, Pukehinahina, me Te Ranga:

Kia marama taku titiro ki Te Ranga, Ki Pukehinahina, Ki te Tini o te E moe mai ra ...

Ko te taiao, ara te whenua enei e tohu nei he aha nga mahi i tu kaha ai 6 tatou tupuna, he aha nga whakarerenga iho o aua wa hei pupuri kia kore ai e wareware.

Tuarua ka ata whakaarohia he aha ano kei te taiao, kei reira te hau, te moana me ona tohu katoa. I tikina atu era i kitea, i rongohia, hei whakairo kupu, hei ta kite manawa nga whakaaro o te wa. Anei nga rerenga kupu i tetehi patere o Tauranga Moana i waiatatia mo Mauao i te wa ka toia kite moana. Rongo tonu atu tatou ite hau e haruru ana, mete ngaru, e puea mai nei ki uta:

Toia kite hau marangai, Kia whakarongo taku kiri, Te kikini o te rehutai ...

Mo te taha tonu kite moana, anei ano etehi atu whakaaro i tetehi waiata mo Te Ati, tupuna no Ngati He o Ngai Te Rangi. I konei kua tikina atu te tangi i te wa ka huri haere tona wairua ki ona papa kainga:

Nga tai e haruru nei, Iraroi Te Maire, I waho Opopoti e ...

Kua rereke ta te tai mahi i raro iho nei. Koia te huarahi mo te wairua o Te Ati i haere ai ki tetehi atu papa kainga, ki ona whanaunga o Ngati Kuku, ara a Taiaho (he ingoa ano mo Hori Ngatai o Ngai Te Rangi). Ma nga ia a ia haere ai:

Haere ra e tama e ... Nga ia o taiheke, I waho o Whareroa e ... Ma Taiaho koe e kukume kite whare ra.

I etehi wa ka puta ano hoki he kupu korero mo nga tohu kei reira he whetu, kua tikina atu penei i Te Paki o Matariki. Anei etehi kupu kei te patere a Kaikohe Roretana o Ngati Hangarau, Tauranga Moana e whakatakoto ana i aua momo whakaaro:

Ti_ kau ana ahau i te roro wharenui o Hangarau, u kau ana ahau l te roro wharenui o Hangarau, Me mihi noa ake ki Te Paki o Matariki.

Na nga rangatira o Tainui waka te tupuna whare o Ngati Hangarau i whakatuwhera, no reira kite whakaaro o tera iwi, koinei te take kua uru atu enei kupu whakanui.

He wa ano ka tikina atu nga mataitai, nga kararehe kei tena takiwa, kei tena rohe. He pera nga korero kei tetehi

whakataukl mo Ngati He o NgaiTe Rangi. Kei waho tonu atu o ona papa kainga ko te tahuna o Rangataua. No reira he aha i tua atu hei tohu mo te iwi - ko nga papaka tonu, ko nga titiko hold. Anei aua korero: Ma nga papaka o Rangataua koe e mihi. Mehemea karekau he tangata ka ora tonu nga papaka o Rangataua hei mihi tangata. I tua atu i tera ko nga korero mo te titiko ko enei e whai ake nei: He rangatira te tangata, he paruparu te kai. Ehara i te mea e whakanui ana i te iwi kainga - engari ma te kitea o te titiko i nga kai ma te manuhiri, kua klia kei te tika te manaaki i a ratou Na, ka hoki ano kite timatanga korero. I korerohia kei te taiao te mana whanui. Ka ata tirohia e tatou, ka whiti te ra, ngawari ana te wairua, ka taea te haere ki waho, ki nga momo hikoinga katoa. Puta ana te whetu he wa tau kite whaiaipo. Ka mahuta te marama nui ite pae, he pera ano. Ara nga korero: Te marama i te po nei, Nga whetu i te rangi, Oho ake i te ao nei, Papaki kau ana e ...

Ka ua kua iti iho nga huarahi hei whakamahi to ra, hei whakaaro ake mau, au mahi hoki mo aua wa. Haruru mai ana te marangai, piua ana e te hau kei hea te ao tangata: Kei te whare. Kia mutu te whakawhiu a Tawhirimatea kus puta ki waho. Kia puta ano a Tamanui te Ra kua ngawari ano nga whakaaro. No reira ki a au, koinei te mana o te taiao me ona rerengs katoa. Koia ka taea e tatou te haere kite whakata, koia ki taea e tatou te kite i nga tupuna maunga e tu rangatin mai nei, mana ano ka ngaro nga maunga i te kohu, kok ko Papatuanuku, koia ano ko Tane Mahuta, mana ano ki marino te moana, ka haruru ranei te whenua. I runga i ene whakaaro ka whakapono ahau he mana to te taiao, ko ten kei runga rawa i tera kei te tangata, kei ko noa atu e kore ( taea te whakakore.