He Kaupapa Reo mō Aotearoa Whānui

Muka, Volume 9, Issue 4, 1 September 1996, Page 3

He Kaupapa Reo mō Aotearoa Wh ā nui

No te tau 1992 ka tuhia e Dr. Jeffrey Waite(na matou i tapa ko Te Mauritau i a ia i noho hei kaimahi ma Te Taura Whiri ite reo Maori) ona whakaaro kite wahi ki nga reo e korerotia ana i Aotearoa nei ki tana puka i kiia nei e ia ko Aoteareo. He nui te hunga i pohehe i he ko te tuhia o te ingoa Aotearoa engari ara ke te take he kuwata no Te Mauritau kia mohio mai e pa ana ki nga reo na reira i peratia ai e ia tana kimi ingoa mai. Heoi ano ki nga kitenga mai ko nga rangahautanga mai a Te Mauritau kaore i hopukina atu, kaore i whaia e te Kawanatanga na reira ko tera whakapetonga kaha, whakapetonga putea i takoto noa iho i kona puehutia mai ai. No nakua tonu mai nei ka tikina atu ano taua puka ra e tetahi ropu ko Languages Policy 2000 te ingoa, ka whakatau ratou me whakatere ano te kaupapa nei na reira no te Taite te 10 o Whiringa-a-nuku, i te tau 1996 ka tu tona whakaterenga i te Whare Paremata i raro and i te maru o Pauline Gardiner, o te ropu United.

He aha i oti tenei mea te kaupapa reo? He kaupapa e arohia atu ai nga reo katoa e korerotia ana i tenei whenua kia kore ai tetahi reo kotahi e tamia e te reo Pakeha, e te ture. I te ahua manatunatu a Ngai Kiritea kei kore Te Taura Whiri e tautoko i te whakaaro kaupapa reo. I te mea kei te mohio tatou ki tenei mea te taminga reo he aha hoki i whai ai kia tamia ko 6 etahi atu? Ma tena whakaaro ka aha? Ara ke ko ta to tatou kaumatua i ki ra 'utua te kino kite pai'. I te whiunga mai o te patai ki a au ko taku atu kia maumahara ra he motuhake ano te wahi kite reo Maori. Koinei anake te reo o nga reo katoa kei tenei whenua i tenei wa, taketake ake no konei na reira kite kore e manaakitia i konei, ki hea ke ia manaakitia mai ai? Haunga ia te katoa o nga reo e korerotia ana i konei, ina mate ki konei ka ora tonu mai i tona and ukaipo engari ia te reo Maori kite mate i konei ko te moa te rite. Kati, kua whakaaetia mai, ae he motuhake ano te reo Maori kia maimoatia, kia penapenahia, i tenei whenua haere ake nei, haere ake nei. E mohio ana tatou ko te korero i pahawa! Na ki nga whainga nui o te kaupapa nei mo te katoa o tatou e noho nei i tenei whenua ko enei e whai ake nei.

i) kia taea ete hunga pirangi te reo Maori mete reo Pakeha te ako ii) kia ata whakaritea ano ona ratonga e taea ai ete hunga kaore e mohio kite korero Pakeha, taua reo te ako iii) kia taea ete katoa tetahi atu reo, atu ite reo Pakeha, te ako iv) kia whakaritea etahi ahuatanga e taea ai te katoa o nga reo e korerotia ana i tenei whenua te pupuri kia ita

Na kua kitea i roto i nga rangahautanga tino tokomaha tatou kaore ite mohio kite panui, kite tuhi. Ina whera me pehea hoki e whai wahi atu ai ki nga ratonga katoa e ahei atu ana tatou?

Ahakoa pehea, ko te reo Pakeha ano te reo e kaha ana te korerotia puta i te ao. E taea ai te whai mahi me mohio ano kite korero, kite panui, kite tuhi, a, kite whakarongo ano hoki kite reo Pakeha. Ina kore, he mate kei te haere.

Kua kitea ketia ko te tangata mohio kite reo kotahi noa iho e whaiti ana te titiro kite ao. Ma te mohio ki tetahi atu reo ka timata te marama haere ki nga tikanga a te tangata, ki ona whakapono, na te aha i penei ai, na te aha i pera ai.

Waihoki me tatou nei, mena i pai noa ake te mohio mai o Ngai Kiritea ki a tatou me to tatou reo wai ka hua, wai ka tohu kua pehea ke noa ake te pai o ta tatou noho tahi?

Naku hoki te korero i whiu i te hui Tangata Whenua Puta ITeAoi tu ki turangawaewae ite tau 1990, kite pirangi mohio mai koe ki a au, me mohio ano koe ki toku reo.

Ahakoa pehea e kore rawa atu au e taea te whakangaueue mai i tera whakapono oku.

Kati, anei te kaupapa reo nei hei tautoko, hei whainga ma tatou. Ko au hoki kei te tino whakapono he painga kei roto mo tatou katoa e korero nei i tetahi reo i tua i te reo Pakeha.

Ko nga kiwai o te kete nei hei puringa ma tatou ko to tatou reo ki tetahi o nga kiwai, ko etahi katoa atu o nga reo ra ki tera o nga kiwai. Ma tetahi o nga rarangi o tetahi o nga waiata a Paraire Tomoana enei whakaaro ruarua noa iho oku e whakatepe. Ka mutu pea, aue te pai!