PUKAPUKA TATAU O TE IWI MAORI (NGA PUKAPUKA E PA ANA KI TAUA MAHI).

Appendix to the Journals of the House of Representatives, 1896 Session I, H-13c

H.—l3c

1896. NIU TIBENI.

PUKAPUKA TATAU O TE IWI MAORI (NGA PUKAPUKA E PA ANA KI TAUA MAHI).

I tukuna hi nga Whare c rua o te Bunanga Nui i runga i to Whakahau a te Kaivana.

No. 1. Pukapuka tuku ki nga Kai-tatau. E hoa, — Tari mo nga Tikanga o Te Ture, Poneke, 9 o Tihema, 1895. Kua whakahaua ahau c te Honore Minita Maori kia whai kupu atu ki a koe kua whakaturia ko koe tetahi o nga kai-tatau i te maha o nga Maori, me nga hawhe-kaihe c noho ana i roto i nga iwi Maori, i roto i nga takiwa kaute kua tuhia nei kite tapa o tenei pukapuka, hui atu ki nga paro i roto i aua takiwa, a kua whakamanaia koe kite whakatu i etahi tangata, mo raro iho i a koe, hei tepute-kai-tatau, i runga i tau i mahara ai he tika kia taea ai c koe te tatau tika i nga Maori i roto ite takiwa kua tukuna atu nei mau c tatau ona tangata. E whakaarohia ana me wehewehe te tatau oia takiwa kaute, a kia kotahi te kai-tatau i raro i a koe mo ia kaute. Ko nga utu kua whakamana mo ia tepute-kai-tatau 15 hereni mo te ra kotahi, a me kapi i aua moni nga utu mo nga haerenga. A kite tupono he pirihimana tetahi o nga tangata c whakahaua ana mo taua mahi, kia rua hereni me te hikipene te utu mo te ra kotahi engari me hoatu ano he moni hei whakaea i nga utu mo nga haerenga. Me tuku atu c koe he kupu mau ki nga apiha o nga takiwa c piri ana ki tau takiwa, a ma koutou c whakahaere etahi tikanga kia kaua ai c mahue etahi o nga Maori te tatau a kia kore ai c rua tatautanga ote tangata kotahi. Kua whakamana koe kia pa atu ki nga apiha Kawanatanga, c tika ana mo taua mahi, a kite tono ki a ratou kia tahuri mai hei hoa tautoko mou i runga i tena mahi kua hoatu na kia mahia c koe; a kia mohio hoki koe c tino hiahiatia ana kia kaha to mahi a kia tino tika to tatau. Ka tukuna atu i naianei ki a koe nga tv pukapuka c rite ana mo taua mahi hei tuhinga ki roto c nga tepute-kai-tatau i te maha o nga Maori, a ka whai-kupu atu hoki ahau ki a koe i naianei me whai tonu koe me o tepute-kai-tatau i nga tohutohu kua oti te perehi ki roto i aua tv pukapuka. Na ko tetahi mahi mau, ma te kai-tatau, he tango mai i roto i nga pukapuka a ia tepute-kai-tatau i te maha o nga tangata, a mau c whakawhaiti te tatau mo tou takiwa katoa ki roto ki tetahi pukapuka motuhake, ara, ki tetahi o nga wharangi perehi kua tapa nei he ingoa mona ko te " Whakawhaititanga a te Kai-tatau," tenei ka tukuna atu nei nga tauira ki a koe. E whakaarohia ana c kore c taea te tatau i nga Maori i runga i te huarahi c tauria nei te Pakeha, ara, i roto i te po kotahi, engari c hiahiatia ana kia kaua c roa te wa c tatau ana, a me ki hei te toru o nga wiki o Pepuere oti ai taua tatau. Ma tera c whai taima ai koe i nga ra whakamutunga o Pepuere me te marama o Maehe kite ata whiriwhiri i nga pukapuka tatau, a c whai taima ai koe kite tuku kupu atu ki etahi o nga kai-tatau o etahi atu takiwa, kia taea ai te whakatikatika o nga he me nga mea mahue c kitea ana i roto i nga tatau i mua atu o te tukunga mai o nga pukapuka katoa ki tenei tari, a me tere tonu te tuku mai i muri tata o te 5 o nga ra o Aperira c haere ake nei. A tenei hoki ka mea atu ahau ki a koe kia apitiria c koe ki o pukapuka tatau tetahi ripoata o te pikinga ake o te hokinga iho ranei o te maha o nga Maori o tou takiwa i roto i te wa o muri iho i tera tatautanga, me to whai-kupu mai hoki mo runga i te ora i te matemate ranei o nga Maori, a mehemea ranei i pangia nuitia ratou c nga mate noa iho nei c tetahi mate uruta ranei, a me tuku mai hoki c koe etahi atu korero c maharatia ana c koe tera c whai-tikanga kia rangona. Heoi naku, na C. J. A. Haselden, Hekeretari o Baro.

No. 2. Mr. Clendon, S.M., kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa, —■ Tari o te Kai-whakawa Tuturu, Bussell, 1 o Aperira, 1896. E whai honore ana ahau, i runga i to tono mai, kite ripoata atu ki a koe mo te ahua'o nga Maori o nga kaute whaka-te-raki, c whai ake nei: — I—H. 13c.

H.—l3c

I runga i te ata tatau marire, kua kitea c au ko enei c mau ake nei te tokomaha o nga Maori o nga kaute c ono o te pito whaka-te-raki: — Kaute o Peiwhairangi ... ... ... ... ... ... 2,461 Kaute o Hokianga ... ... ... ... ... ... 1,825 Kaute o Mangonui ... ... ... ... ... ... 1,616 Kaute o Hopihana ... ... ... ... ... ... 912 Kaute o Whangaroa ... ... ... ... ... ... 657 Kaute o Whangarei ... ... ... ... ... ... 565 Huihui katoa c ... ... ... ... 8,036 I runga i te kore pukapuka i roto i tenei tari hei whakaatu mai i te tokomaha o nga Maori i tera tatautanga, kaore ahau c ahei kite whiriwhiri kua nuku ake ranei kua hoki iho ranei te maha o nga Maori o toku takiwa; otira ki taku mohio ite tatautanga ite tau 1885 c 8000 te maha o nga Maori o toku nei takiwa. I etahi kainga i tino whakakeke nga tangata a kaore i pai kite whakahoki atu i nga patapatai a nga kai-tatau. Ko te mea i tino kinongia c nga Maori ko nga patai mo nga kararehe me nga eka o nga mara, he wehi, c ai ki ta ratou korero, kei taaketia ratou mo aua rawa o ratou ma whakaaturia. Kua hoki iho te maha o nga tangata o etahi kainga, a ko etahi kua tino maha ake nga tangata. Ko te take i penei ai te ahua he kore kaore c tau ana te noho a te Maori, he haereere tonu ki tena kainga ki tena kainga. Ko ta ratou tino mahi he kari kapia. Xi te tirohia nga pukapuka tatau ka kitea he tokoiti nei nga mea c whai ana i nga mahi ahu whenua me nga mahi whakatupu kararehe. I roto i nga tau c toru c wha kua pahemo ake nei ka nui te kore pangia o nga Maori i nga mate turoro. Tenei ano etahi i pangia etc mate, ara, etc piwa me era tv mate, otira kaore i tino maha nga mea i pera. Ko te hanga c whakatu nei nga hunga kari kapia i o ratou puni ki nga wahi raorao me nga wahi tata ki nga repo tetahi take i pangia ai ratou c nga mate huango me nga mate wharowharo. Xi etahi takiwa he tua rakau he poro rakau te mahi a etahi, otira he takitahi noa iho nga mea c whai ana i tenei tv mahi i naianei, kua kore c pera me to mua ahua. Ite mea he mahi uaua tera kua waiho atu c ratou ma o ratou hoa Pakeha c whai, a kua tahuri ratou kite mahi ngawari, ara, kite kari kapia. He takitahi noa iho nga mea o ratou kua takahi i nga ture, a ko nga mea i pera he tahae noa iho nei i etahi mea ririki; engari tenei ano etahi, i runga ite kaha rawa oto ratou kino kite taake rehita-kuri, kua taka ki roto kite ringa o te ture a kua whainatia, a ko etahi, tera pea c eke kite tekau ma rua kite tekau ma wha ranei, i tino uaua, ara, kaore rawa i whakaae kite utu i taua tv taake nei, heoi te mutunga iho whiua ana kite whareherehere. Ko te nuinga ote iwi Maori puta noa i tenei takiwa ka nui te ata noho me te pai. Ko te raruraru i puta nei ki Mangatoa na nga korero whakakiki tena a Te Whiti i whakaputa ai i Parihaka i tupu ake ai. Ana tera hui atu kite nui rawa ote hiahia oto ratou kai-arahi, o Hone Toia, kia puta nui tona rongo, i uru ai ia ki roto i taua raruraru. Otira mo runga i tenei putake kaore he tikanga c whakaroangia ai c au te korero, l te mea kua tae katoa atu nga korero mo taua mea ki tou aroaro. Heoi naku, na James C. Clendon, Kai-whakawa Tuturu.

No. 3. Mr. Bush, S.M., kite Tari mo nga Tikanga ote Ture. Memoriara mo te Hekeretari o Baro. Ko nga pukapuka tatau mo te Kaute o Waitemata c whakaatu ana c 261 te huihuinga o nga tangata Maori mo taua takiwa, ara, c 98 nga tane a c 75 nga wahine kua rite nga tau, c 7 nga tangata kaore i whakaaturia mai o ratou tau, a kaore hoki i whakaaturia mai he wahine he tane ranei, ac 49 nga tane e32 nga wahine i hoki iho ite 15 nga tau. I roto i nga mea kua pakeke, 12 nga tane c 7 nga wahine hawhe-kaihe. Mo te Kaute o Bodney, huihui katoa 193 nga tangata, ara, nga tane c 73, nga wahine c 60, o uru ana ki enei etahi hawhe-kaihe, ara, 14 nga tane c 8 nga wahine kua rite katoa nga tau, a c 34 nga tane c 26 nga wahine i hoki iho i te tekau ma rima nga tau te pakeke. Mo te Kaute o Otamatea huihui katoa c 264 : ara, 119 nga tane, c 61 nga wahine, c uru ana ki roto i enei c 27 nga tane 15 nga wahine hawhe-kaihe, a c 33 nga tane c 51 nga wahine i hoki iho i te tekau ma rima nga tau te pakeke. Ko te huihuinga katoatanga mo nga Kaute c toru koia tenei c 718, ara, c 391 nga tane, c 285 nga wahine, a c 27 nga tane 15 nga wahine hawhe-kaihe kei roto i enei. Ma ena korero i runga na c kitea ai he maha ake nga tane pakeke i nga wahine pakeke, a ko nga tamariki tane tokoiti iho i nga tane pakeke i nga wahine pakeke hoki, a pera ano te ahua o te maha o nga tamariki wahine. E 261 te hipanga ake o te maha o nga pakeke i nga tamariki. Mai o tera tatautanga i te Maori tae mai ki tenei kei te pai te ahua o te ora o nga Maori, otira tena pea c rakia a ratou kai i tenei tau, a tera pea c mate i te kai a te hotoke c haere ake nei. Kaore ano, mai o tera tatautanga tae mai ki tenei, nga Maori ote Kaute o Waitemata i pangia c te mate uruta, tena ko nga Maori o Bodney me Otamatea kua pangia c te mitara me te piwa a matemate ana etahi o nga kaumatua me etahi o nga tamariki nohinohi i aua tv mate, ka mutu i enei nga tino mate i pangia ai ratou. Ko te nuinga o nga Maori o enei takiwa kaore c tau ana te noho he haereere tonu te mahi, notemea ko to ratou oranga he kari

2

3

H.—l3c.

kapia, a, na tenei pea hoki i piki ake ai te maha o nga Maori i rokohanga c tenei tatautanga kite Kaute o Bodney. Tenei ano etahi Maori torutoru nei i takirua tuhinga ki roto ki nga pukapuka tatau, otira kua whakatikaina aua pohehe (tirohia i pukapuka 2, wharangi 7, 8, 9 mo Waitemata, wharangi 8 mo Bodney, a wharangi 9 mo Otamatea). Na te hanga c haereere tonu nei nga tangata Maori o aua takiwa i iti ai nga eka whenua kua mahia kite kai. B. Bush, Kai-whakawa Tuturu. Tari o te Kaiwhakawa Tuturu, Akarana, 7 Maehe, 1896.

No. 4. Mr. W. H. Grace kite Tari mo nga Tikanga o Te Ture. E hoa, — Kihikihi, 11 o Aperira, 1896. E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe i te pukapuka whakawhaititanga o te tatau o nga Maori o te takiwa i tukuna mai nei c koe maku c tatau, a tenei kua tukuna atu c ahau roto i tetahi atu kopaki nga pukapuka katoa a aku tepute-kai-tatau. Maku c tuku atu taku ripoata i roto i enei ra tata c takoto ake nei. Tena koe c kite, ana tirohia c koe te whakawhaititanga ka tukuna atu nei c au, ko te maha o nga Maori o nga Kaute o Kawhia, Bakarana, Waipa, Waikato, Piako, Manukau, Eden, Karamaene, Thames, Ohinemuri, me nga moutere o Waiheke, Aotea, me Hauturu koia tenei, ara, c 6,721. Me whakaatu ahau ki a koe naku i tatau te pito whakaaro o Clifton County, te take he mama ake te utu ma mahia atu i tenei pito ite riro ma te kai-tatau o Niu Paremate c mahi. Ko nga tatau mo taua takiwa kua tukuna atu c au ki a Te Piha (Mr. Fisher) kite kai-tatau i whakaturia mo reir^. Me whai-kupu atu ahau i konei he pai rawa, a era tatautanga o nga Maori, i nga tau c haere ake nei, me uru mai te pito whakararo o te Kaute o Taupo Bato ki tenei takiwa, kia pai ai te mahi kia iti ai hoki te moni c pau i te tatautanga. Heoi naku, na W. H. Grace, Kai-tatau i nga Maori. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke.

No. 5. Colonel Boberts kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. jg Ho _4 ; — Tauranga, 6 o Aperira, 1896. E whai-honore ana ahau i runga i te whakahau a to reta o te 9 o nga ra o Tihema, 1895, kite tuku atu ki a koe i nga pukapuka o te tatau o nga Maori tau 1896, ara, nga pukapuka tatau a nga tepute-kai-tatau i whakaturia nei mo nga Kaute o Tauranga, Whakatane, Botorua, Taupo Bawhiti me Taupo Bato. Kaore ahau c ahei te ripoata atu kua neke ake ranei kua hoki iho ranei te maha o nga Maori o enei takiwa, i te mea kaore kau he tauira o nga pukapuka o tera tatautanga i waiho i toku tari, otira i runga i taku mahi c whakahaere nei i nga Maori, ki taku whakaaro kaore i te hoki haere te tupu o nga Maori. Ite hotoke i mahue ake nei he maha nga Maori i pangia c te piwa, a i hemo rawa tanumia atu etahi i taua mate. I tae ano he takuta kite rongoa i nga Maori c tika ana hei peratanga mana. lav c tuhi atu nei ka nui te ora o nga Maori, kaore c papangia ana etc mate. Ka nui te kaha o nga Maori o etahi kainga kite mahi, kei te whai kei te akoako i nga tikanga Pakeha, a kei te hanga whare papa mo ratou : ma hoki, kei Waitangi, c tata ana tenei kainga ki Te Puke, kua oti etahi whare papa pai te hanga mo nga Maori o reira, a kua ahua-pakeha rawa tera kainga. Ko etahi o nga Maori haere ai kite parau whenua ma nga Pakeha me era atu mahi ahu whenua, me te hari ano i a ratou parau me nga mihini c rite ana mo era tv mahi. Ko etahi Maori kei te reti i nga whenua a te Pakeha hei tupuranga witi, oti, taewa, kaanga ma ratou. Kua tv he peene whakatangitangi ma nga Maori o Tauranga, he Maori anake nga kai-whakatangi-tangi. Engari, ahakoa te nui o nga whenua kua mahia kite kai i tenei tau kaore c tino whai kai, te take he kaha rawa no te ra o tenei raumati, a tena pea c mate etahi o nga Maori i te kore taewa. Ko te nuinga o aku tepute-kai-tatau c ki mai ana ka nui te whakakeke me te uaua o etahi o nga Maori ana patapatairia atu kia whakaatu atu mai i nga mea c tika ana kia tuhituhia. He wehi no ratou, tena ano pea te take i via ai aua tv mea c te Kawanatanga, ara, hei huarahi pea c akina ai ratou kite taake. Kei te pai te whakahaere o te Ture Whakatikatika i te Ture Whakahaere i te Hokohoko Waipiro, i paahitia nei i tera tau, c arai nei i te hoko waipiro ki nga wahine Maori, a kei te tino pai ake to naianei ahua o nga wahine Maori mo runga i taua mea i to mua ahua. Heoi naku, na J. M. Boberts, Kai-whakawa Tuturu.

H.—l3c

No. 6. Mr. Booth, S.M., kite Tari mo nga Tikanga o Te Ture. E hoa,— Tari o te Kai-whakawa Tuturu, Kihipane, 5 o Mci, 1896. E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe i nga pukapuka tatau i nga Maori o nga Kaute o Waiapu me Cook. Ma ena pukapuka ka kite koe kua neke ake te maha o nga tangata i tenei tau ito te tau 1891 ara, ite Kaute o Waiapu, 166 te nekenga ake; i te Kaute o Cook, e76 te nekenga ake; hawhe-kaihe, Kaute o Cook, e5B te nekenga ake; hawhe-kaihe, Kaute o Waiapu, c 22 te hokinga iho. Tena ano koe c kite, i roto i nga pukapuka na i te rereketanga o te maha o nga tane me nga wahine : I roto i te Kaute o Waiapu c 80 te hipanga ote maha o nga tane i nga wahine ; o nga mea i hoki iho ite tekau ma rima tau te pakeke, e32 te hipanga o nga tane i nga wahine ; hawhekaihe, 12 te hipanga o nga tane i nga wahine. I roto ite Kaute o Cook, 141 te hipanga o nga tane i nga wahine; o nga mea i hoki iho ite tekau ma rima tau te pakeke, e35 te hipanga o nga tane i nga wahine; hawhe-kaihe e27 te hipanga o nga tane i nga wahine. Kei te pai te ahua o te ora o nga Maori i tenei wa, otira i muri iho i te tatautanga i te tau 1891 ka rua paanga o enei takiwa c te mate uruta, ara, he piwa tetahi, he rewharewha tetahi, a he maha nga Maori i mate, ko te nuinga o nga mea i matemate he taitamariki he tamariki nohinohi. Kei te nui haere nga whenua c mahia ana kite kai me te hipi i roto i nga kaute c rua. Ko te ahua ote iwi Maori puta noa i enei takiwa kei te ora. Ko te nuinga o nga taitamariki tane kei te mahi paamu kei te tua ngaherehere, kei te katikati hipi, kei te tapahi karaihe hei purapura, me era atu mahi, a kei te whiwhi moni ratou i aua tv mahi, a he maha o ratou kua whiwhi paamu hipi. Ka nui nga tamariki Maori c tae ana ki nga kura, a ka nui te ngakaunuitia o aua kura c nga Maori. Heoi naku, na J. Booth, Kai-whakawa Tuturu. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke.

No. 7. Mr. Turnbull, S.M., kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa, — Tari o te Kai-whakawa Tuturu, Nepia, 27 o Aperira, 1896. E whai honore ana ahau, i runga i te whakahau a to reta i tuku mai nei ki au i te 9 o Tihema kua pahemo ake nei, kite whakaatu ki a koe kua tauria nga Maori o nga Kaute o Wairoa, Haaki Pei, o Waipawa, me Patangata, no te wiki whakamutunga o Pepuere me te wiki timatatanga o Maehe i tauria ai, a i te mea ko ahau te kai-tatau mo nga takiwa kua huaina ake nei, tenei ka tukua atu c au ki a koe te pukapuka whakawhaititanga o te maha o nga tangata Maori o aua takiwa. I runga i te tatahi o te noho o nga kainga Maori o aua takiwa, whakaturia ana c ahau ki a maha ake i te kotahi nga tepute-kai-tatau mo ia kaute, a ki taku mahara ka nui te pai me te tika o te mahi a nga tepute-kai-tatau, kotahi tonu te tangata o ratou kaore i pai tana mahi. Xi taku titiro kei te tika te tatau o nga tangata, engari nga rarangi tatau i nga mahinga kai me nga kararehe kaore i te tino tika, te take i pena ai he kore kaore nga Maori i tino whakaatu atu mai i aua mea ki nga tepute-kai-tatau. Mo runga i to tono mai kia ripoatatia atu c ahau te nekenga ake te hokinga iho ranei o te maha o nga Maori, ko taku kupu, kaore ahau c kaha kite whakaatu i tena, notemea kaore kau nga pukapuka o tera tatautanga i au i tenei tari. Mo runga i te ahua ora i te ahua mate ranei o nga Maori me era atu mea, i tonoa nei c koe kia whakaaturia atu c au ki a koe, tenei ka tukuna atu c au etahi kupu kowhiri mai i roto i nga pukapuka a nga tepute-kai-tatau. Hei kupu whakamutunga, me ki atu au ki a koe ka nui te whakakeke o nga Maori kite whakaatu atu mai i nga mea c patairia atu ana c nga kai-tatau, a ko etahi i ki tonu mai kaore ratOu c whakaatu mai; otira ahakoa te pera ote ahua o nga Maori, i taea ano i runga i etahi atu huarahi c nga tepute-kai-tatau te tuhituhi haere nga tangata me nga mahinga kai me a ratou kararehe. Heoi naku, na A. Turnbull, Kai-whakawa Tuturu. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke.

No. 8. Mr. T. W. Fisher kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa,— Niu Paremata, 31 Maehe, 1896. Tenei ka tukua atu c au ki a koe nga pupakuka o nga tatau mo nga kaute i whakaturia nei ko ahau he kai-tatau mo aua takiwa, tirohia i to reta o te 9 o Tihema kua pahemo ake nei. E rua tekau ma ono nga pukapuka kei roto i te paihere ka tukuna atu nei c au ki a koe, ko nga pukapuka ena i mahia c nga tepute-kai-tatau mo ia takiwa i tukuna atu ki ia tangata. Katoa nga tepute-kai-tatau i whakaturia c au he tangata mohio anake ki taua mahi, a i taea c ratou te rapu me te tuhituhi nga mea c hiahiatia ana kia peratia, i te mea he tangata ratou kua mohio ki nga takiwa i tukuna atu ki a ratou.

4

5

H.—l3c

I te pito ki Parihaka o te Kaute o Taranaki, i uaua te mahi i runga i te kore kaore nga Maori o reira c whakaatu atu mai i nga mea c patairia ana, a i pera ano nga Maori o Parihaka i rokohanga c nga tepute-kai-tatau ki etahi atu kainga. Ko te pito ki Mokau o toku takiwa i tukuna atu c au ma nga tepute-kai-tatau i raro i a Wiremu H. Kerehi c mahi, a ko nga Maori o Waitotara i rokohanga ki runga o Wanganui, i tukuna atu c au ma nga tepute-kai-tatau i raro i a Te Paramena, i te kai-tatau mo Whanganui Kaute, c mahi. Kaore kau he mate uruta i pa mai ki nga Maori o toku takiwa. Xi taku mohio kei te tika te tatau o nga Maori o toku takiwa, c ata whakaaturia na c nga pukapuka ka tukuna atu nei ki koe. Ko nga korero kua tuhia atu na mo nga mahinga kai me nga whenua kua ruia kite karaihe kaore pea i te tino tika i runga i te uaua o nga Maori kite whakaatu atu mai i nga maara me nga mahinga a ia tangata. I roto i nga pukapuka mo te Kaute o Stratford ka kitea he maha nga Maori kei reira, he mea haere atu i Parihaka kite mahi purapura karaihe kite kohi hakeke. I te taha ki Parihaka tera c kitea kua tokoiti iho nga Maori o reira i te mea he maha nga tangata kua taki hokihoki ki o ratou kainga i Mokau i Waikato i whea atu. Heoi naku, na Thomas W. Fisher, Kaiwhakahaere mo nga Bahui o te Tai Hauauru. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke.

No. 9. Mr. Brabant, S.M., kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa, — Tari o te Kaiwhakawa Tuturu, Whanganui, 16 o Mci, 1896. Ka whai honore ahau kite whakaatu ki a koe, i runga i to whakahau, kua tauria c au nga Maori o nga Kaute o Whanganui, Bangitikei, Oroua, Kiwitea, Pohangina, Manawatu, me Horowhenua, a tenei ka tukua atu c au te pukapuka whakawhaititanga a te kai-tatau o te maha o nga Maori o aua takiwa. I nui rawa te uaua o te mahi i tenei tatautanga te take he kore kaore nga Maori c tahuri mai kite tautoko i taua mahi, tetahi ko etahi o nga Maori i tahuri tonu mai kite puru i taua mahi, a ko tetahi hoki he kore kaore c kitea ana etahi tangata matau ki taua tv mahi hei tepute-kai-tatau. Xi te tirohia te whakawhaititanga o nga pukapuka tatau tera c kitea kua neke ake te maha o nga Maori i roto i enei kaute. Me ata whakaatu atu ahau ki a koe kua neke rawa ake te maha o nga hawhe-kaihe i roto i enei takiwa. Kei te mau tonu te haere a nga Maori o te Tai Hauauru kite kainga o te Whiti i Parihaka. Heoi naku, na Herbert W. Brabant, Kai-whakawa Tuturu. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o Te Ture, Poneke.

No. 10. Mr. Hutchison, S.M., kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa, — Mahitaone, 16 o Aperira, 1896. E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe i te pukapuka whakawhaititaga i te tatau o nga Maori o nga Kaute o Wairarapa-ki-te-Tonga, Wairarapa-ki-te-Baki, me Pahiatua. Ko nga pukapuka a te tepute-kai-tatau mo Wairarapa-ki-te-Tonga kua whakariteritea ki nga pukapuka tatau a te tepute-kai-tatau mo te takiwa o Hutt, i te mea c piri ana nga rohe o aua takiwa, kia kitea ai tena ranei i rua tatautanga o etahi tangata. Otira mo te taha atu ki Pahiatua kihai taua tikanga i taea te whakahaere, i te mea kua whakaatu mai a Mr. Turnbull ki au kaore kau he Maori i tauria etc tepute-kai-tatau mo Wurupere. E tino mohio ana ahau kei te tika te tatau a aku tepute-kai-tatau i nga Maori o te Kaute o Pahiatua. I te mea kaore kau he tari rehitatanga mo nga Maori na reira kaore c mohiotia tikatia te maha o nga mea whanau hou mai o nga mea ranei kua matemate atu i roto i nga tau c rima kua taha ake nei; ahe putake tika tenei, ara, te kore tari rehita mo nga Maori, hei hurihuri ma te Kawanatanga, aka whakatu ai i tetahi tari pera mo Wairarapa. Ko tetahi kaore kau iau nga pukapuka o era tatautanga o mua atu i tenei, na reira kaore c taea c ahau te whakariterite kei te nui haere ranei te tupu o nga Maori o tenei takiwa kaore ranei; otira ki taku titiro kei te mau tonu kite ahua kotahi, ara, kaore i te nuku ake kaore i te hoki iho ; a i te mea kaore nga Maori o konei c pangia ana c nga mate uruta, a kaore hoki i tupono ki tetahi mea ke atu hei patu i a ratou, kaati kotahi tonu te ahua hei tatutanga mo te whakaaro, ara, tena c hoki haere te maha o nga Maori o tenei takiwa. Kua ki ake nei au kaore nga Maori o Wairarapa c pangia ana c nga mate uruta, engari nga mate wharowharo me nga mate huango, kei a ratou ena. Te take i nui ai enei mate ki a ratou he kino no ta ratou whakahaere i o ratou kainga, notemea ahakoa te nui o te kai ki a ratou me te papai o a ratou kai, ko nga paru me nga mea pirau o nga kainga kaore c tahia atu ana, a ko tetahi kei te tino kuare nga Maori kite whakahaere i roto i o ratou whare, c whawhao nei kia maha noatu ki roto i te ruma kotahi moe ai. Heoi naku, na T. Hutchison, Kai-whakawa Tuturu. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke. 2—H. 13c

H.—l3c

No. 11. Mr. G. H. Davies kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa, — Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke, 14 o Maehe, 1896. I runga i te whakahau a to reta o te 9 o Tihema, 1895, c whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe i nga pukapuka whakaatu i te maha o nga Maori o te Kaute o Hutt, a tenei nga pukapuka tatau c rima ka tukuna tahitia atu me tenei reta ki a koe. Hui katoa te maha o nga Maori koia tenei, ara : Mo te tau 1891, c 259 ; me te tau 1896, c 255 : ara, tokowha te hokinga iho o tenei tatautanga i to tera tatautanga. Engari ehara tenei ahua riterite o te maha o nga tangata i te mea hei mea whakapono rawa, notemea tenei etahi Maori i haere mai ki Poneke, i etahi wahi o waho atu i te Kaute o Hutt, i rokohanga ki Poneke etc tatau a uru ana ki roto ki aku pukapuka. Otira he maha nga Maori o Hutt ■c ngaro atu ana kite Kooti Whenua Maori i Otaki itewa i tauria ai nga tangata c au. Ko tetahi, ko te whanau a Wi Tako, c noho nei i Waiwhetu i tera tatautanga, kua heke, a kei Waikawa (Picton) ratou ko o ratou whanaunga c noho ana. Tena c kitea, kite ata tirohia i roto i aku pukapuka tatau, ko nga tangata i neke ake i te tekau ma rima nga tau he nui rawa ake te maha i nga tangata kei raro iho i aua tau te pakeke. Te take i penei ai he maha nga tangata kore tamariki, ako tetahi he matemate no nga tamariki. Ko te ahua o nga Maori kei te pai, ara, kaore c tino pangia ana etc mate. Ko etahi o ratou kua whiwhi paamu ririki, a tupu ai ki reira he kai c ora ai ratou. * # * * * * Heoi naku, na George H. Davies. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke.

. . . No. 12. Mr. Bobinson, S.M., kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa, — Tari o te Kaiwhakawa Tuturu, Whakatu, 7 o Maehe, 1896. Mo runga i nga pukapuka tatau i nga Maori o nga kaute o Waimea me Collingwood me nga moutere c tata ana ki reira, tenei taua mea ka tukua atu c au ki koe i naianei, a ka whai honore hoki ahau kite ripoata atu ki a koe penei me tenei c whai ake nei: — I runga i taku i kite ai, kaore i te neke ake i te hoki iho ranei te maha o nga Maori o enei kaute c rua, mai ano otewa i tauria ai i mua tae mai ki naianei. Kei te ahua orate noho ana Maori, ara, kaore c pangia ana etc mate, a kei te nui haere a ratou rawa. Ko nga Maori o Croixelles kei to whakatupu kau, hipi, poaka, kei te mahi wahie hei hokohoko, a kei te mahi i nga mahi Pakeha i nga mira kani rakau me era atu tv mea. Ko te mahi a etahi o nga Maori o Motueka he kato hapi ana tae kite wa o tera mahi. Xi te tahaki Whakapuaka ka nui nga hipi me nga kau a nga Maori, a he nui te whenua kua ruia kite karaihe. Heoi naku, na H. W. Bobinson, Kai-whakawa Tuturu. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke.

No. 13. Mr. Allen, S.M., kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa,— Wairau, 19 o Maehe, 1896. E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe i te pukapuka whakawhaititanga o te tatau o nga Maori mo nga Kaute o Marlborough me Sounds, a kua whakahokia atu c au ki a koe i tenei ra nga pukapuka tauira i tukuna mai nei c koe ki au, haunga tetahi o nga pukapuka i kino, kaore tera i whakahokia atu ki a koe. Tenei ka whaona iho hoki c au ki roto kite kopaki o tenei reta te ripoata a Mr. Kenny, a kaore kau aku kupu hei apiti atu ki taua ripoata, Ahakoa ko te nuinga o tana ripoata he whakaatu atu mai i ana wahi i haere ai i runga i tana mahi tatau haere i nga tangata, kia mohiotia ai te tika me te tere hoki o tana whakahaere i te mahi; otira tera c kitea c koe ki roto i taua ripoata nga mea katoa c taea c ahau te whakaatu atu. I uaua ano te tatau i nga Maori, i pera ano me nga tatautanga o mua atu i tenei, ara, i whakakeke nga Maori a kaore c whakaatu atu mai i nga mea c hiahiatia ana kia tuhia, a mehemea kaore taku tupono ki a Mr. Kenny, ara, kite tangata c tino mohio ana ki nga Maori o tenei takiwa, kihai i penei me tona ahua c takoto nei te pai o te ripoata. Kaore i tino mene nga mea katoa c tika ana hei whawhao ki roto ite ripoata, a tena etahi mea o roto kei te he pea, otira c kore c taea te mahi kia tika ake i tena ahua. He nui te kaha me _ c ngakaunui o Mr. Kenny kia tino tutuki nga wahi katoa o tana mahi, a he maha nga Maori i rongo ki ana tono, a tera pea mehemea i riro ma tetahi atu tangata c tono kia whakaatuaturia mai kore rawa c rongo nga Maori. Tenei ka tukua atu eau te kaute o nga moni hei utu kia a Mr. Kenny mo runga i tona tuunga hei tepute-kai-tatau. Heoi naku, na J. Allen, Kai-whakawa Tuturu. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke.

6

H.—l3c

No. 14. Mr. Greenfield, S.M., kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa, — Tari o te Kai-whakawa Tuturu, Westport, 15 o Aperira, 1896. I runga i te whakahau a to reta o te 9 o Tihema kua pahemo ake nei, whakahaua ana c au kia tauria nga Maori me nga hawhe-kaihe katoa o nga Kaute o Buller me Inangahua i te toru o nga wiki o Pepuere kua pahemo ake nei, a tenei ka tukua atu c au te pukapuka whakawhaititanga o te tatau me nga pukapuka a nga tepute-kai-tatau. Me ripoata atu ano hoki au mai ano o tera tatautanga tae mai ki tenei tokowha tonu nga tamariki Maori i whanau, kotahi tonu te Maori i mate, no te Kaute o Buller taua tangata, a tokorua nga Maori kua haere ki etahi atu whenua. Ko te ahua o te ora o nga Maori kei te pai, a, i runga i taku i rongo ai i kite ai, kaore he mate uruta ipa mai ki a ratou. Me apiti atu hoki c au tenei kupu, ara, ka nui te kaha o nga Maori kite mahi kaore c mangere ana. Heoi naku, na Alfred Greenfield, Kai-whakawa Tuturu. Xi te Heketari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke.

No. 15. Mr. Bishop, S.M., kite Tari mo nga Tikanga o te Ture. E hoa, — Christchurch, 5 o Aperira, 1896. E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a, koe i nga pukapuka tatau o nga Maori mo te takiwa o te Motu o Te Waipounamu i tukuna mai nei maku c tatau. I runga i te whakaatu mai a aku pukapuka tatau, mehemea nei c 304 te nekenga ake o te maha o nga tangata ito tera tatautanga. Otira i runga i taku ata whiriwhiringa i nga whika kitea ana c au he nui nga hawhe-kaihe, kaore i uru kite tatautanga o nga Maori i te tau 1891, i whakaurua ki tenei tatautanga, a karangatia ana i roto i nga pukapuka tatau "he hawhe-kaihe c noho a Maori ana i roto i nga iwi Maori." Mo runga i tenei putake, he mahi uaua te whiriwhiri i nga pukapuka a nga tepute-kai-tatau. Xi toku ake whakaaro, kaore kau he hawhe-kaihe i tenei Motu c noho a Maori ana. Ko te ahua ote noho a nga Maori o konei c rere ke rawa atu ana ite ahua ote noho a nga Maori o te Motu o Aotearoa, ara, kua rite tonu ki ta te Pakeha te noho a nga Maori o tenei Motu, a kua kore te noho a hapu, pena me nga Maori o Aotearoa. Na reira, kia tino tika ai te tatau a enei tau c takoto ake nei, ki taku whakaaro me whakatakoto he tikanga hou mo te tatautanga o nga Maori o tenei Motu. Heoi naku, na H. W. Bishop, Kai-whakawa Tururu. Xi te Hekeretari o Baro, Tari mo nga Tikanga o te Ture, Poneke.

Te Tatau o nga Maori mo nga tau 1896 me 1891.

7

Hui Katoa nga Tane me nga Wahine, 1891. Nga Tane. Nga Wahine. Hui Katoa nga Tane me nga Wahine, 1896. Nga Tane. Nga Wahine. Nuhunga ake. Hokinga iho. Te tino Hokinga iho, 1891-96. Aotearoa De Waipounamu .iakiura iVharekauri— Nga Maori Nga Moriori fVahine Maori e moe ana i nga Tane Pakeha 39,535 1,883 136 21,725 973 72 17,810 910 64 37,064 2,197 116 20,214 1,168 58 16,850 1,029 58 314 2,471 "20 148 40 251 65 26 83 14 251 179 20 229 94 11 85 9 229 31 "20 22 Nga huihuinga... 41,993 22,861 19,132 39,805 21,545 18,260 345 2,533 2,188

H.—l3c.

Whakawhaititanga o te tatau Maori, 1896.

8

Te Maha o te Iwi Maori. Nga Mahinga kai a ia Tangata. Nga Kararehe. Etahi Mahinga Kai. Nga Kaute hui atu ki nga Paro o roto. Witi. Kaanga. Nga Maori. Nga Hawhe-kaihe e noho ana i waenga i nga Maori. Hui Katoa. Riwai. Etahi atu Kai. Karaihe i ruia. Hipi. Kau. Poaka. Riwai. Witi. Etahi atu Kai. Mongonui Whangaroa Hokianga Bay of Islands Hobson Otamatea Whangarei Bodney Waitemata Eden Manukau Waikato Baglan Kawhia Waipa Piako Ohinemuri Thames Coromandel Waiheke Islands Aotea (Motu)' ... Hauturu (Motu) Tauranga me nga moutere e tata rana ki reira Whakatane East Taupo West Taupo Botorua Waiapu Cook Wairoa Hawke's Bay ... Waipawa Patangata T. 851 339 991 1,304 476 151 301 105 135 99 345 150 651 658 170 145 246 504 336 23 26 w. 705 274 868 982 289 112 239 66 107 50 310 163 591 592 124 131 216 450 260 34 29 T. 33 14 41 109 86 1 14 14 12 28 8 5 16 106 W. 27 16 33 87 61 1,616 643 1,933 2,482 912 264 565 193 261 178 674 324 1,269 1,444 294 290 482 1,009 639 58 60 Nga Eka.i 193f| 22$; 124$ 1,021 334 6 74$ 6 34$ 14 100$ 60$ 208 335f 53$ 64 13i 151$ 16 iNgaEka. '. 20 Nga Eka. 1881 10$ 29$ 147$ 197 Nga Eka.: 542 26 307 120$ 346 5 38$ Nga Eka. 408 106 145 1,436 1,405 335 627$ 170 67 3,336 385 3,753 4,254 2,930 1,905 2,407 170 100 908 121 1,561 1,579 2,211 171 55 218 76 16 289 74 1,779 3,233 84 60 424 555 102 65 33 12 654 2,686 628 2,692 2,388 2,232 501 634 27 56 Nga Eka. 16$ 37f Nga Eka. Nga Eka. 46 98 '46$ '"n 11 8 7 1 11 11 88 i 370 ... 3 13 85 23i 4 22f 11$ 53 44 61i 1411 18} 46 9$ 109$ 5 29f 33 70 40i 86 238 7 10$ 2 17i 554 400 501 3,194 52 185 304 80 184 2,100 94 5 350 5,874 220 60 136 31 1,948 4,928 146 61 905 1,054 210 30 77 20 841 "l9$ 27$ 55 216 171$ 12 I - 13 16§ 31 1,506$ 109 8 238 19 43 1$ '9 8 9 33 26 1 4 6 11 22 17 I 4 110 1,800 150 40 500 356 26 43 2 "40 1 20 299i 3 1 1 205f 601 478 7 " 8 1,094 201 1,804 274 92 273 316$ 1,815 267 486 550 1,175 702 842 646 197 89 1,609 234 432 434 1,040 561 731 519 117 63 61 7 21 31 88 84 100 46 25 14 39 15 18 32 76 57 93 56 1 4 3,524 523 957 1,047 2,379 1,404 1,766 1,267 340 170 536$ 46 640 5351 546 7351 236$ 176i 27" 88 3 3,178i 1$ 181 69 8861 329$ 364$ 157 8$ 2i 286 6 2221 65 785f 237$ 185 684 243 1051 203i 6,875 2,560 27,430 1,900 22,416 37,043 20,213 66,826 800 10,605 1,222 223 1,466 264 1,786 458 127 626 7 107 4,483 1,500 6,906 583 4,949 596 998 298 76 16 159 228$ 379$ 33$ '86$ 524 107$ 1,870 12,674 7 "l5i 433$ 15 32 787 294 5,942 98 19 426 274$ 81 18 1,040 110 4 775 1,396 "*8

H.—l3c

Approximate Cost of Paper. —Preparation, not given ; printing (1,225 copies), £7 11s.

By Authority : John Mackay, Government Printer, Wellington.—lB9(3. Price, 6d. 3—H. 13c

9

Wairarapa North Wairarapa South Pahiatua Hutt 160 177 18 129 220 68 156 403 544 148 157 438 101 518 136 45 140 151 11 94 165 62 142 313 528 139 119 337 122 453 136 45 9 7 1 23 16 6 5 98 35 4 3 23 56 45 6 10 13 9 10 13 3 72 35 2 6 18 47 46 2 319 348 30 255 411 149 306 886 1,142 293 285 816 226 1,074 363 98 51* 14} 57$ 147 35 13 266 293 82$ 33$ 116 18 558i 3041 27$ 391 76 90 336 7 20 5$ 36 4 2 70 2$ 70i ' 173 • 19 83 1,640 1,455 1,230 875 1,630 3,501 1,865 6,170 1,320 285 22,412 15,395 4,977 4,713 929 390 180 1,330 1,692 110 83 47 91 272 40 110 804 568 150 413 1,405 193 1,734 1,039 155 24 28 43 53 504 140 418 832 2,214 342 287 1,251 . 208 602 673 115 54$ 32 1 5 81 126 32 55 37 81 Bangitikei Manawatu "32 157 Oroua 80 143 15 53i 4 417 300$ 71 2 • 397 241 12$ 1 95$ 11 365$ 274} 1001 40 Horo whenua ... Wanganui Waitotara Patea Hawera Stratford Taranaki Clifton Waimea me nga moutere e tata ana ki reira Collingwood me nga moutere e tata ana ki reira Buller Westland Kaikoura Marlborough ... Sounds Ashley Selwyn Akaroa Levels Waimate Waitaki Waikouaiti Taieri Clutha Peninsula Southland Wallace Stewart me nga moutere e tata ana ki reira Wharekauri (nga Maori) Wharekauri (nga Moriori) Nga wahine Maori e noho ana i a a ratou tane Pakeha Nga Maori i tauria i roto i nga Pakeha Nga huihuinga mo te koroni 5 19 13 185 '8,706 2,496 2,429 1,647 2,381 360 2,011$ 67$ 2,059 44 418 3 516} "_8 16$ 143$ 101 190} 53$ 132 14 "il 2 17 13 2 32 6 I I 2$ 27 9 13 11 46 38 72 39 75 27 97 50 31 52 24 4 13 11 2 38 11 9 30 33 60 37 52 32 82 62 28 51 24 4 11 14 39 3 4 3 5 20 34 18 1 35 21 11 45 61 36 2 3 1 16 29 20 24 8 4 32 60 37 26 82 77 168 139 165 62 238 141 74 180 169 81 24 70 121 250 116 11 21 25 i6i 18 16 4 9 2 28 3 3 6 4 14 24 79$ "20 11 123 t 4 5 3 3 1 1 88 1 7 3 24 114 210 28 8 31 17 I 6 200 198 525 163 15 747 21 253 329 607 20 18 507 82 666 10 22 1,020 1,150 2,342 100 "36 28 40 40 73 45 85 24 184 21 15 45 223 104 9 282 16 15 87 1 3 2 18 87 16 18 20 15 4 88 15 44 5 1 59 • ... 1 "89 13 1,150 32 23 64 87 47 22 54 86 55 26 112 2,254 78 11 73 229 16 12 179 20 229 13,190 1,160 80 20 100 ... 19,621 16,683 1,924 1,577 |39,805 8,957} 2,223} 9,240f 7,306 66,874$; ;314,406 29,125 50,781 3,708 1,528 6,290$