PUKAPUKA TATAU O TE IWI MAORI (NGA PUKAPUKA E PA ANA KI TAUA KAUTE).

Appendix to the Journals of the House of Representatives, 1891 Session II, G-02a

Census of the Maori Population.

G.—2a.

SESS. 11.—1891. NIU TIBENI.

PUKAPUKA TATAU O TE IWI MAORI (NGA PUKAPUKA E PA ANA KI TAUA KAUTE).

I tukuna ki nga Whare c rua o te Bunanga Niu i Runga i te Whakahaua a te Kawana.

No. 1. Pukapuka Tuku ki nga Apiha. E Ta,— Tari Maori, Poneke, 8 o Tihema, 1890. Kua whakahaua ahau c Ta Perereka Witika, i te mea c ngaro atu ana te Minita Maori, kite ki atu ki a koe kua whakaturia koe hei kaitatatau kia ahei te tatau i te Iwi Maori, me nga hawhe-kaihe c noho ana i roto i tetahi Iwi Maori ano he Maori i roto i nga kauti c mau nei kite taha o te wharangi, hui atu ki nga paro o uta, a kua whakamana koe kia whakaingoatia ena kaitatau tuarua o raro iho i whakaaro ai koe c hiahiatia ana kia tika ai te tatau o te Iwi Maori i roto ite takiwa kua meinga kia niana mai ia koe. E whakaarohia ana ko nga tini kauti hei Takiwa Tatau, ako te mea tika pea me whakatu tetahi kaitatau tuarua mo ia kauti. Ko nga utu c whakamana ana mo nga kaitatau tuarua 15 hereni mo te ra kotahi, a kei roto ano i aua moni nga utu mo nga haererenga. Aki te mea c whakahaua ana he pirihimana mo taua main ko te utu mo te ra kotahi c rua hereni me te hikipene me nga utu mo nga haererenga. Me tuku kupu atu ano hoki koe ki nga Apiha o nga takiwa c piri ana kite taha o tau, me te whakahaere tikanga kia ratou kia kaua rawa c mahue tetahi Maori te tatau kaua ano hoki c neke atu ite taunga kotahi mo te tangata kotahi. E whakamana anano hoki koe kite whakahoahoa ki tenei ki tena Apiha c mahi Kawanatanga ana, hei whakawhiwhi ki tetahi matauranga mou; a ko te mea c tino hiahiatia ana kia kaha to mahi kia tino tika mai ai te tatau. Ka tukua atu hoki ki a koe i konei etahi pukaka noa nei kahore nei he kupu he tuhituhi ranei o roto hei tuhituhi ma nga kaitatau tuarua i te maha o nga tangata, me taku tono atu ki a koe kia tika tonu te tuhituhi i roto i aua pukapuka. Na ko tetahi mahi mau ma te kaitatau he tango mai i roto i te pukapuka a nga kaitatau tuarua tetahi tatau whakawhaiti mo tou takiwa kato? i runga ano i te ahua mea perehi ko tona ingoa nei ko te Whakawhaititanga a te Kaitatau a kua tukua atu i konei nga pukapuka tauira. E whakaarohia ana c kore c ahei te tatau i nga Maori i runga i te huarahi c tataungia nei te pakeha ara i roto i te po kotahi, erangi c hiahiatia ana kia kau c roa te wa c tatau ana, me ki hei te toru o nga wiki o Pepuere oti ai taua tatau. Ma reira c whai taima ai koe i nga ra whakamutunga o te marama o Pepuere me te marama o Maehe kite ata whiriwhiri i aua pukapuka tatau me te tuku kupu atu ki etahi atu kaitatau o etahi atu takiwa, me te whakatikatika i tetahi he tetahi mea ranei i mahue i mua o te tukunga oti mai o nga pukapuka tatau ki tenei tari, a me tere tonu te tuku mai imuri iho o te 5 o vga ra o Aperira c haere ake nei. A ka tono atu au ki a koe kia apitia mai c koe ki to pukapuka tatau tetahi ripoata o te maha o te hoki iho ranei o te maha o nga Maori i tou takiwa i muri iho i te tangohanga o tera tataunga me te whai kupu ano hoki mo runga i te ora o nga Maori a mehemea ranei kei te pangia ratou c tetahi mate noa nei c tetahi imate uruta ranei me te tuku mai i tetahi atu rongo ranei mo runga i te ahua o te Iwi Maori i mahara ai koe he mea ahuareka kia inohiotia A ko ahau Ko W. J. Mopeta, Xi Te Hekeretari 0. Raro.

No. 2. Ko H. W. Pihopa, E.M., Akarana, kite Hekebetari 0 Eabo, O Te Tari Maori. E Ta,— Akarana, 14 o Mci, 1891. I te mea c whai kupu' atu ana ahau mo runga i to pukapuka (No. 12) o te 8 o nga ra o Tihema kua hori nei, E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe aku pukapuka tatau tuturu o te iwi Maori i roto i nga Kauti o Mangonui, Whangaroa, Hokianga, Pewhairangi Hopihona, Eotini, Otamatea me Waimate me nga moutere o reira. Xi taku mahara c tika ana te maha o nga tangata, a kihai i mangere nga tangata i whakahaua c ahau kite tatau kia tika ai taua tatau. A i runga i te mea kahorc he tauira o te pukapuka tatau o te tau 1886 i au ekore c ahei c ahau te whakahoki I—G. 2a.

G.— 2a

2

kupu atu mo runga i te hua haere i te hoki iho ranei o te maha o nga Maori, a ka tono atu ahau kia koe kia apitia mai ki tenei i roto i te tari tetahi kupu whakaariaria o te maha o nga tangata. Xi taku whakaaro kei te tae kite kotahi rau me te rima tekau nga Maori no etahi wahi atu wahi o Atearoa kei te mahi kapia ko te nuinga no Waikato i uru ki roto i enei pukapuka tatau. Kihai i tini nga Maori i hemo i roto i nga tau c rima kua hori nei, a ko nga tangata i hemo ko nga ko-roua me nga mea c pangia ana c te mate kohikiko, E toru anake i pangia c te mate tuvvhenua (Maori leprosy) a no naia tata nei i pangia ai. Nairn na, Xi Te Hekeretari o Baro, Tari Whenua Maori, Poneke. H. W. Pihopa, E.M.

No. 3. G. T. Wieikihana, Kaiwhakahaere Maori, Otorohanga, kite Hekeeetabi 0 Eaeo, Tari Whenua Maori. E Ta,— Tari Maori, Otorohanga, 2 Mci, 1891. No te mea katahi nei ka oti taku tatau o nga Maori mo te takiwa i whakataua ki ahau, c whawhai ana ahau kite tuku atu i te tatau whakawhaiti a taku kaitango tatau. Ka tukuna atu c ahau taku ripoata i muri tonu iho i taku hokinga mai i te Aroha i Hauraki meake nei hoki te haere ai ahau ki reira. Ko te tatau tuturu o nga tangata katoa ahakoa tane wahine tamariki ranei o ia tau o ratou i roto i nga Kauti o Irena, o Eakarana, o Manukau, i Waikato, o Karamaena, o Hauraki, o Piako, o Ohinemuri, o Waipa, o Kawhia, me nga moutere c pa tata ana ki reira, me Piki Paria me Paria Nokinoki, c 7,655 to ratou maha ko te takiwa hoki tera i whakataua ki ahau. Apiti mai ki tetahi wahi o Taupo kite Hauauru, me tetahi wahi o te Kauti o Clifton, no te mea c ngawari ke ana te tango i te tatau i reira i etahi atu wahi a c tae ana te maha o nga tangata o enei wahi kite 993 tangata a hui katoa c 8,648. Na te Wibikihaka, Kaiwhakahaere Maori a te Kawanatanga kai Tango tatau hoki.

No. 4. G. T. Wikikihana, Kaiwhakahaere Maori, Otorohanga, Xi Te Hekebetabi O Eaeo, Tari Whenua Maori. E Ta,— Tari Maori, Otorohanga, 16 o Mci, 1891. Tapiri atu ki taku pukapuka (W 250/5) o te 2 o nga ra o Mci kite pukapuka a taku kaitatau i te maha o te iwi Maori i roto i nga Kauti i runga hoki i nga moutere i parea mai ki ahau a i tae nei te maha o nga tangata kite 7,655 tangata apiti atu hoki ki tetahi pukapuka tatau o nga tangata c 993 c noho ana ki etahi wahi o Taupo kite Hauaiaru me te Kauti o Kiripitana i parea mai nei kia tataungia c ahau c nga kaitatau o era wahi no te mea c neke ke ana te ngawari o te tatau i konei i era atu wahi. Heoi me ki atu ano c ahau i uaua rawa taua mahi tatau ki toku Takiwa, no te mea kihai i pai nga Maori o te Takiwa kia Tawhiao kia tataungia ratou c taku kaitatau tuarua a kihai ano hoki ratou i pai kite whakaatu mai i te lxvi o a ratou ngakinga me te maha 0 a ratou kararehe, i uaua rawa te tango i te tatau kua tukuna atu na, a kei etahi tataunga torutoru nei he mea whakaaro noa iho te tatau i nga Takiwa o nga Maori c piri ana kia Tawhiao. I whiriwhiria c ahau hei kaitatau tuarua he Maori he hawhe-kaihe he pakeha c whai matauranga ana kite kohi mai i nga take c hiahiatia ana. Heoi c mea ana ahau he mea tika kia ki atu ahau ahakoa te maha o nga arai me nga whakararuraru i kaha tonu taku tatau. Kua whakapirihia c ahau ki tenei etahi whika whakaariaria i te maha o nga Maori c ora mai nei i tenei tau i roto i ia Kauti kua oti nei te tatau c ahau, me te maha hoki o nga tangata i roto i ia kauti i te tukunga o te kaute o mua ake nei, me te maha haere me to hoki iho hoki o te maha o nga Maori i roto i nga tau c rima kua hori, nei a c whakaatu ana ana pukapuka tatau katoa c 563 te hokinga iho te maha o nga tangata i roto i aua kauti tekau haunga ia a Taupo kite Hauauru me te Kauti o Kiripetini ara i te tau 1886 c tae ana te maha o nga Maori kite 8,218 a i te taenga kite tau 1891 hoki iho ana te maha kite 7,665. Otira ekore c taea te ki c tino tika ana tenei tatau i runga ite ahua raruraru ote tatau o nga Maori ote takiwa kia Tawhiao. B toru anake nga kauti c whakaatu ana i te hoki iho o te maha, a kei era kauti c whitu hui atu ki Pikiparia c maha haere ana te tangata, ko Kawhia te Kauti i hoki raw ya iho te maha ote tangata a tae ana te hokinga iho kite 805. Ko te take i penei ai te nui ote hokinga iho he tokomaha no nga tangata 1 noho kia Tawhiao i mua i whatiwhatihoe i roto i te Kauti o Kawhia kua heke ki pukekawa, he kainga c patata ana kite Paina i roto i te Kauti o Eakarana ; ko efcahi ki Maungakawa, i roto i te Kauti o Piako. Ahe tokomaha nga Maori o Pukekawa ite marara atu kite keri kapia me etahi atu mahi i te wiki i tataungia ai, na reira i kore ai c neke ake te maha o te Kauti o Eakarana i te 100. Xi taku mohio ko te take i hua ai nga tangata o nga Kauti o Eakarana, o Waikato, o Waipa, me Piako no te mea i te marara nga Maori o te taha kia Tawhiao i roto i aua kauiti kite keri kapia me etahi atu mahi i muxi iho o ta ratou hekenga mai i Whatiwhatehoe, a na te maha o nga tangata c mahi ana kia te Purutana i runga i te reriwe o Eotorua i neke ake ai te maha o nga tangata i roto i te Kauti o Piako. Kua koni ake te maha o nga tangata i roto i te Kauti o Irena kia kore nga tohutohu mai ki ahau ko nga hawhe-kaihe anake c noho ana i roto i nga iwi Maori me tatau. No te mea ahakoa etahi hawhe-kaihe torutoru rifei ko te nuinga kei te noho i roto i te whare papa i te taone o Akarana me etahi wahi o waho atu ahakoa tane ahakoa wahine, a kei te noho ratou ano he Pakeha a kihai i tataungia c ahau. Hui katoa ratou 6 wha tekau. Tokorima nga Maori o Earotonga tokorua nga tane tokotoru nga wahine kei a Paora Tuhaere me tona iwi i Orakei c noho ana i roto i te Kauti o Irena, erangi kihai i uru mai era ki roto i taku tatau.

Cl.—2a

3

Hui katoa nga kaitatau tuarua i whakahaua c ahau c rua tekau ma tahi ara: tokowaru nga pakeha, toko whitu nga hawhe-kaihe, tokoono nga Maori, ko nga tatau o te Whare Herehere i Akarana, me te Whare Porangi, me te Hohipera, me te Kura a Tipene i roto i te Kauti o Irena he mea tuku mama nga Apiha o ia Whare me te Kura a Tipene. Akuanei i roto i nga Kaute o Kawhia, o Eakarana, me Waikato, he torutoru nei nga tangat ac pangia ana c te mate piwa, a kahore kau he kupu a aku kaitatau tuarua tera he mate uruta i waenga i nga Maori i te wa i tataungia ai Ko nga mate c pangi ana nga Maori he rewharewha lie mate kohikiko he rumatiki me te tini o te tamariki c ngaua ana c te hakihaki. Me tuku atu ano hoki aku whakawhetai kia Hori Paraone kaiwhakamaori o Akarana nana i kimi mai he Maori hei kaitatau tuarua mo te Kauti o Irena me tatahi wahi o te Kauti o Manukau o Pikiparia me te moutere o Waiheke. Ko nga Pakeha reo Maori i whakahaua c ahau i te tuatahi kihai i pai kite mahi notemea he iti te utu i whakaritea ma ratou. Kia kore te awhina mai c Hori Paraone i runga ite kimi Maori c mohio ana kite mahi i taua mahi kua riro maku ano c haere ki Akarana kite whakahaere i nga tikanga i whakahaerea c ia maku. I mua o te whakamutunga i tenei ripoata. E hiahia ana kite tuku i tetahi whakaaro kia perehitia nga pukapuka tatau Maori a muri ake nei kia iti ai te mahi c mahia nei inaianei c nga kaitatau i runga i te whiriwhiri i nga tatau i mua o te tukunga ki Poneke. Ko nga tangata c hiahiatia ana kia mohiotia te wehenga i runga iia wharangi koia enei c mail nei. Wharangi 1 pukapuka No. 6, Kaute o Manukau ara: — Tane Maori ... ... ... 5 T. W. Wahine ... ... ... 4 Kahore i tae kite tekaumarema tau 1 2 Hawhe Kaihe Tane ... ... 1 Neke ake i era tau ... ... 5 4 Wahine... ... ... ... 2 Na mehemea c perehitia peneitia ana i raro o ia Wharangi me te waiho etahi wahi kia takoto kau ana mo nga whika ekore c nui te taima i te mahinga a ekore c penei te nui o te pau o nga pukapuka Kei toku takiwa c tae ana nga pukapuka tatau kite whitu tekau ma warn : a tekau ma rua wharangi o ia pukapuka, a mehemea c ki ana ia pukapuka, ka 936 aku tuhituhinga i nga rarangi kupu me nga whika me nga reta. Heoi he mea ngawari noa iho te titiro ekore c nui te mahi mehemea c perehitia ana ki runga i ia rarangi. Ko tetahi whakaaro hoki aku me tuku kia pena te maha o nga pukapuka, mea perehi ki ia kaitatau kia rite ki nga mea i ahau hei whakaatu i te maha tuturu i runga iia wharangi i runga ite pukapuka ma reira c tere ai te mahi. A i terironga mai o nga tikanga i runga i ia wharangi ote pukapuka ka tahi ka tuhi ite mea perehi. Xi te peratia ka tere tonu te whiriwhiri i nga korero o te pukapuka me te tere o te whakaoti i nga pukapuka tatau, Ka tukua atu c ahau nga apiti i taea ai ehau te hanga i aku pukapuka tatau hei titiro mau, a kei te tukua atu hoki c ahau aku pukapuka tatau kia tirohia c koe. Naku na, Geo. T. Wilkinson, Kaiwhakahaere Maori a te Kawanatanga. Xi te Hekeretari o Earo Tari Maori, Poneke.

No. 5. Te Puiht, E.M., Tauranga, kite Hekeeetabi o Baro, Tari Whenua Maori. E Ta, — Tari o te Kaiwhakawa Tuturu, Tauranga, 20 o Mci, 1891. E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe ite mera o tenei ra nga pukapuka tatau i tukuna mai ki ahau hei tatau i te maha o nga Maori c noho ana i roto i te Kauti o Tauranga, o Rotorua, me Whakatane. E tiru ana hoki ki taku pukapuka tatau nga tangata c ono tekau ma iwa c noho ana kite Kaute o Taupo, i uru enei kite tatau a taku kai tatau tuarua he mea whakarite ano ia kia peratia ; ko te nuinga ia o ratou c noho ana i Ohaki, me etahi kaiuga ririki o reira, a c Whatekau ma rima nga tane c ruatekau ma wha nga wahine, ko nga kaumatua tane o ratou c toru tekau, a tekau marima i hoki iho ite tekau ma rima nga tau. I roto i nga wahine c ruatekau ma wha tekau ma rua nga kaumatua tekau ma rua kei te hoki iho nga tau i te tekau ma rima tau. Na he penei te maha tuturu o nga Maori i roto i aua kaute c toru ara: No Whakatane c 3,748 i roto i enei 1,261 nga tane kaumatua a c 679 nga tane kihai i tae kite tekau ma rima tau a 1,104 nga wahine kaumatua a c 652 nga wahine kihai i tae kite tekau ma rima tau, tera ano hoki etahi wahine tokowhitu kikai taea te whiriwhiri i o ratou tau. A no Tauranga 1,473 ara c 544 nga tane kaumatua a c 264 nga tane i hoki iho nga tau i te tekau ma rima tau a c 421 nga wahine kaumatua a c 244 nga wahine i hoki iho nga tau ite tekau ma rima tau. Ano Eotorua c 834 ara c 329 nga tane kaumatua, a 138, nga tane i hoki iho nga tau i te tekau ma rima tau, a c 277 nga wahine kaumatua, a c 92 nga wahine i hoki iho nga tau i te tekau marima tau. Hui katoa nga Maori o nga Kaute i taungia c ahau c 6,124. A ahakoa te pera ote maha, c 538 te hokinga iho ote maha ito tera tataunga, a c mahara ana ahau koia nei tetake i hoki iho ai te maha ara: c uru i pohehe mai nga tangata c 250 i te tataunga o te Urewera, c whakaaetia ana tenei c te kaitatau nana i tatau i taua wa. A ko nga tangata c ngaro atu ana ki nga mahi reriwe me etahi atu mahi, 100 a c rima tekau kei te ngaro atu ki Tairua me etahi atu wahi c keri kapia ana, c whakaaturia ana c enei whika nga tangata c 400 a i te mea c kitea ana c hira ke ana nga tane i nga wahine a c hoki iho ana te maha o nga tamariki tane i nga tane kaumatua, me te pera ano hoki nga tamariki wahine, c whaka atu ana tenei 138 te hokinga iho, ahakoa c toru tekau i haere ki etahi atu wahi o te koroni, kotahi rau kua ngaro, ara c whakaaro ana ahau kua mate era i muri iho i tera tataunga ka wha nei tau i muri iho, a c rite ana tenei mate kite 16 tangata i roto i nga tangata 1,000, kite 4 ranei tangata i mate i roto ite tau kotahi. Erangi ko te ahua o nga Maori c ahua ora ana, kahore tetahi mate uruta i pa mai ki a ratou,

G.—2a

4

ahakoa a ratou tikanga kimi oranga, a kahore hoki i hira nga mea i hemo, a kotahi anake i mate i te tetahi mate taikaha. Tokono ia nga tangata i mate i te kainga i te mieri o te koraha, a kotahi anake c korerotia ana i pangia etc mate ngerengere i te Awahou c tata ana ki Eotorua. Ko taua tangata ko Ereatara kahore ona whanau. Me. whai kupu ahau mo te roa o taku tuku atu i nga tataunga, no te mea kua oti noa ake hoki haunga ia o Torere, ko te take i roa ai o tenei wahi na te whakawhitinga i nga kaiwhakaako. Naku na, E. S. Puihi, Kaiwhakawa. Kaiwhakawa Tuturu Xi te Hekeritari o Earo Tari Maori, Poneke.

No. 6. Te Pctu, Kaiwhakawa Tuturu, Kihipane, Xi te Hekeeetaei o Eaeo, Tari Maori. E Ta, — Tari Kaiwhakawa Tuturu Kihipane, 11 o Maehe, 1891. E whai honore ana ahau kite tuku atu i konei te tataunga o nga Maori mo te Kauti o Kuki me Waiapu. No te mea kihai i taea c ahau nga pukapuka o te Eunanga Nui c mau ra i roto te tataunga o muri nei, kahore c ahei c ahau te tuku korero mo te hua haere ote tangata te hoki iho ranei. I horapa katoa ia te takiwa o Kuki me Waiapu te tatau i tera tataunga. E tino pai ana te ora o nga Maori o tenei takiwa. Kua ahua mutu ta ratou kai Waipiro, a kua neke ake to ratou pa kite mahi i nga tau o mua. Me ki atu ano hoki ahau i tenei kei te hira ke nga tamariki tane Maori me nga hawhekaihe i nga tamariki wahine, a kei te hira rawa nga tamariki tane c neke ake ana o ratou tau i te tekau ma rima tau i to nga tamariki wahine c hoki iho ana o ratou tau i te tekaumarima tau. Naku na, Xi te Hekeretari o Earo Tari Maori, Poneke. Putu, Kaiwhakawa Tuturu.

No. 7. Kapene Pieihi, Kaiwhakawa Tuturu, Xi Te Hekeeetaei o Eaeo, Tari Maori. E Ta,— Tari Kaiwhakawa Tuturu, Nepia, 20 o Mci, 1891. I runga i nga tohutohu mai i roto i to pukapuka No. 12 o te 8 o Tihema, 1890. E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe i konei te tatau o nga Maori me nga hawhe-kaihe o nga Kauti o te Wairoa, Haaki Pei, Waipawa, me Patangata. E whakaatu ana mai te tatau o te Wairoa i tae te hua o nga tangata kite 304 : me te Kauti o Haaki Pei c 768 ; te Kauti o Waipawa, 162; te Kauti o Patangata e42 ; Hui Katoa c 752 te hua o te tangata, me tango mai ia kia wha te kau tangata i roto i era c mohiotia ana hoki no etahi wahi ke atu ratou, ako to ratou hua tuturu c 706. Kei tawhiti te hua o enei Kauti, Otira na te kore mate uruta i waenga i a ratou i penei ai te hua i roto i enei tau ka hori nei. Ko tetahi mea pea nana i whakataki te tangata ki reira na te hua o nga ngako o era takiwa i pera ai te hua o te tangata o era Kauti. A kua tataungia ano hoki c ahau nga Maori o nga Kauti o Taupo kite Hauauru me te Tai Eawhiti apiti mai ki toku takiwa ano. Ite tau 1886 c 679 nga tangata ote Kauti o Taupo kite Eawhiti inaianei kua tae kite 769, a c tae ana kite iwa tekau te huanga ake ite tau 1886. E 310, nga tangata c whakaaturia ana c taku tatau mo te Kauti o Taupo kite Hauauru a me apiti atu ki enei nga tangata 919 c whakaaturia ana c te ripoata a te Wirikihana, na i te tau 1886, 1,152 nga tangata hui katoa inaianei 1,229, a c whitu te kau ma whiti te huanga ake i te tau 1886. Me ki atu ano hoki c ahau kei etahi wahi kahore nga tangata c whakaatu mai i to ratou maha ki nga kai tatau tuarua, otira kei te kore c rite te whakakeke o te tangata inaianei ki to ratou whakakeke ite tau 1886. Ko etahi o ratou c mahara ana ma te tatau c kaha ai te whakaeke ote takeki runga i o ratou whenua. Heoi kahore c whaaki mai ma pataia atu he kupu. A i te mea ka mutu nei aku korero me ki ake ahau i te ora tonu nga Maori o toku takiwa a kihai i koni ake te maha o nga mea i hemo i roto i enei tau c torn kua hori nei. Naku na, Hori Pibihi, Kaiwhakawa Tuturu. Xi te Hekeretari o Earo Tari Whenua Maori, Poneke.

No. 8. Kanara Eapata, Kaiwhakawa Tuturu, Wairarapa, kite Hekeeetari o Eaeo, Tari Maori. E Ta,— I runga i te whakarite i nga tono o to pukapuka (No. 12) o te 8 o nga ra o Tihema, 1890. E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe i te tatau o nga Maori o nga Kauti o Wairarapa Nota, Hauta, me Pahiatua. Kei te neke haere ake te pai o nga kainga o nga Maori c pa tata ana kite Pakeha erangi kei nga whenua tawhiti ara nga wahi epa tata ana kite moana c ahua kino ana o ratou whare. Otira kahore ratou c pangia ana c tetahi mate kino, haunga ia a Turanganui he maha hoki o ratou i pangia i reira etc mate piwa;" c ahua nui ana te mate huango i waenga i a ratou; ahe roa te wa c takoto ai ratou i o ratou whare i taua mate. He nui hoki te mate o a ratou kai ite nui ote ua o tenei tau, a tera c hoki iho te nui o a ratou kai i etahi atu tau. He nui hoki a ratou kai i etahi takiwa kua pau ite ahi. Kahore c ahei c ahau te ki atu mehemea kei te maha haere aua iwi kei te hoki iho ranei: a kahore hoki he pukapuka tataunga o tera tataunga hei tirohanga maku. Naku na, Xi Te Hekeretari Tan Maori, Poneke, J. M. Eapata, Kaiwhakawa Tuturu,

G.—2a

5

No. 9. G. H. Beweti, Apiha Maori, Poneke, kite Hekeeetahi o Eaeo, Tari Maori. E Ta,— Poneke, 13 o Maehe, 1891. I runga i te whakarite i nga tohutohu mai i roto i to pukapuka o te 8 o nga ra o Tihema, 1890. "E whai honore ana ahua kite tuku atu ki a koe i konei te tatau o te iwi Maori c noho ana ite Kauiti o Heretaunga. E toru tekau te hokinga iho o te maha o nga tangata c whakaaturia ana c taua tataunga. Otira tena pea kua riro etahi o ratou ki nga Kooti Whenua Maori i Whanganui me etahi atu wahi na reira pea i hoki iho ai to ratou maha. Erangi tekau ma toru nga manuwhiri i uru mai ki roto ite tatau ote tau 1886. Ame ki ake c ahau i konei he nui te mate epa ana ki nga Maori i runga i te nohoanga o te Kooti Whenua Maori i roto i nga takiwa Pakeha, no te mea c haerere kau ana ratou i reira a c whakato ana i nga mate ki roto i o ratou tinana a hemo iho i te mea kahore ano i tino kaumatua. He taumaha rawa hoki nga utu hei utunga ma ratou ko tona tukunga iho ka hokona ko nga whenua hei whakaea i a ratou nama i a ratou c tatari ana kia oti ta ratou mahi. E ahua ora ana nga Maori i roto i tenei Kauti. Heoi te mate c tika ana kia whakahuatia ko te mate c kiia nei he la grippe, a ki taku i rongo ai kihai i tau tetahi tino mate ki a ratou i runga i taua mate. Tokorua nga rangatira Maori i hemo i muri iho i tera tataunga (ara) ko Wi Tako, M.L.C., me Henare te Puni. He tiui te Pakeha i hui kia kite ite nehunga o taua rangatira oWi Tako. He tokomaha nga Maori i roto i tenei Kauti c noho ana i roto i te whare papa, a he tokomaha hoki o ratou c whiwhi ana kite moni i runga i te reti o o ratou whenua, a ko nga mea c mahi paamu aua kei te kitea c ratou te pai o aua moni reti hei tapiri ki nga hua o a ratou paamu. Kotahi nei ia te mea i ahua mate a ratou kai i tenei tau ite hono tonu ote ua. A tera ano hoki tetahi kaiarai i te ora kia ratou ko ta ratou mahi topu, tera ano ia etahi o ratou kua motuhake te mahi a tenei i tana paamu me te tau ano o te ora ki a.ua tangata. Ko nga mate c ahua hono tonu ana ki nga Maori ko te mare me nga mate kohikiho, ka pangia ana c era mate he tokomaha c hemo tonu atu ana. A kahore he kaitautoko mo te ora o tenei hanga ote tangata. Heoi c maharatia ana kahore ite penei te kaha o nga tinana o nga Maori o enei rangi ki nga kaumatua o mua. I nga wa o mua kei runga i nga maunga me nga wahi teitei 0 ratou kainga, a he paake he korowai me etahi atu kakahu o te Maori o ratou kakakahu o era rangi, me te ora ano ratou. Inaianei kei te noho noa iho ki nga wahi c mama ana te tiki ite wai i te wahia, a he mea ano kei nga wahi repo kei nga tataha o te awa nga kainga, ko tona tukunga iho ko te mate rewharewha me te piwa me te mate tonu iho. Tena etahi korero kei roto i tetahi pukapuka ate Popa Kaititiro o Nga Kura Maori. Ko te ingoa nei o taua pukapuka ko te Ora o nga Maori. Na te tere hoki ote tango o te Maori ki nga tikanga Pakeha i pangia ai nga Maori c aua tv mate, a kei te ahua pera ano hoki te iwi Pakeha. Akuanei i runga i nga rongoa a tetahi Eata, c korero aua tetahi kaituhituhi i te tere haere o nga tikanga me te mate Kohikiko he mea tipu mai ano aua mate i roto i nga tikanga o enei wa. No te mea c tere haere ana nga tikanga hou me te tere haere hoki o nga mate. I roto i nga tau c rima tekau kua hori nei tera ano ona tangata me ona takiwa a wahi iti kore rawa c kitea he mate ki waenga i a ratou. Eki ana kihai 1 pangia nga Piha patu kau, me nga tangata c noho ana i nga Hairana. Inaianei kei te pangia ano aua wahi —Na te aha ra i pera ai? No te mea kei te whakapaia haeretia nga tikanga a taua iwi. Titiro ianei ki nga iwi c mau ana ki o ratou tikanga Maori. Tera etahi korero a nga Mihinare o aua wahi hei ako ite tangata. No tetahi kainga ka whakakakahuria c taua Mihingare nga Maori kite kakahu Pakeha a timata tonu mai i reira te mate o nga Maori heoi whakarerea ana c nga Maori nga kakahu Pakeha a mutu tonu iho te mate. Na i te mea c kitea ana enei rereketanga i roto i te Iwi Maori Tena noake te nui o te kino ma maka nga tangata Maori kite Whare herehere ahakoa nga tikanga atawhai i a ratou c noho ana i reira c mate ana ratou ite arainga atu ki roto i te Whareherehere. Kei te neke noa ake te mate o nga Maori ito nga Pakeha i te arainga ki reira, a c mahara aila ahau he mea tika kia whakaarohia tenei ma maka nga Maori kite Whare herehere. Ehara hoki ite mea he whiu i a ratou te makanga ki reira, erangi ko te taikaha rawa o taua mahi i te makanga i a ratou ki reira, kua kite ahau i enei mate na reira ahau i whakahua ai i konei. Mehemea c whiriwhiria ana c tatou te ahua o nga Maori i mua ara o ratou kakahu me o ratou Whare me a ratou haerere noa i waho i nga tau maha, ehara ite mea tika kia mahara tatou me whakahohoro tonu nga tikanga kia rite ki o tatou. Xi taku mohio kei te nui rawa nga tikanga c hiahiatia ana c tatou kia whakaritea tonutia c nga Maori i naianei i a ratou c neke haere ana ki nga tikanga Pakeha. A mehemea c waiho ana ko tatou hei tauira mo ratou me whakangawari a tatou tikanga ki a ratou. Me whakaaro ano hoki c tatou te porori haere o te piki ake o nga tikanga a o tatou tupuna Pakeha i Ingarangi. Tenei hoki nga korero mo te hunga o Awherika c noho ana i te kainga o te Ma.rikena c ki ana c tetahi kaituhituhi ma runga ano i te mamae c mohio ai ratou ki nga mahi Kawanatanga mo ratou ake ano kia pera ano me te iwi nana i kawhaki o ratou tupuna i nga wahi koraha o Awherika. Ka kitea i roto i nga pukapuka whakapapa i tuhia c taiia Pakeha ka ahei ano nga mangumangu o Awherika te whakapiki haere ake i a ratou ano penei ano me te Pakeha. Erangi ia he nui te raruraru c tau ki runga i a ratou i a ratou c piki haere ana. A kia taea ai te piki ake me whakahoahoa atu ano te Pakeha kia ratou. A i a tatou c whiriwhiri ana ite whakatoimahatanga iho, a o tatou tupuna i a tatou, tera c kitea c totatou iwi tetahi whenua pai hei whakahaere i nga tikanga nunui. Naku na, Xi te Hekeretari o Earo Tari Whenua Maori, Poneke. Hori H. Beweti,

G.—2a

6

No. 10. W. J. Patara, Apiha Kaihoko Whenua, Whanganui, Xi Te Hekeretari, Tari Whenua Maori. E Ta,— ,E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe i te mera o tenei rate tatauanga o Te Iwi Maori o nga Kaute o Whanganui me Waitotara hui atu kite tataunga a taku kaitatau tuarua i te Kaute o Kiripitana kite Hauauru. E rua nga pukupuka o aua tataunga c mau anate ingoa i waho Kiripitana kite Hauauru a me whakariterite kite tatau a te kaitatau tuatahi mo taua takiwa kia kore ai c raruraru kite tatau ano. E pouri ana ahau kite ki atu he maha nga kainga i te Kaute o Whanganui kihai nga Maori i whakaae kite korero mai ki taku kaitatau tuarua ko tenei heoi te tatau c taea ana c ahau te tuku atu o aua kainga he mea whiriwhiri noa ake c ahau. Hui katoa te iwi ote Kaute o Whanganui 1,057, a c 201 ote Kaute o Waitotara. E kitea ana i runga i tenei tataunga c whitu tekau ma rima te hokinga iho o nga tangata o te Kauite o Whanganui i muri iho i te tataunga o te tau 1886, otira kei te neke ake i enei te hira o nga tangata o Waitotara. Ano te mea ko te awa o Whanganui te rohe ki waenga i aua Kauti c whakarohia ana kei te hua nga tangata o aua Kauti erangi he haere pea no nga tangata o Whanganui ki Waitotara i hoki iho ai te maha o nga tangata o Whanganui a i hira ake ai o Waitotara. Kei te ahua ora nga Maori o toku takiwa Kihai hoki ratou i pangia c tetahi mate uruta c tetabi atu mate kino ranei. Timata mai i Pipiriki ite Awa o Whanganui a heke mai ki raro kei te mahi nga Maori me te ahua piki ake o ta ratou ora ; a kei nga kainga tawhiti kei te kore c ahua paj o ratou kainga, a he mea miharo i kore ai c nui te mate i waenga i a ratou. Naku na. Xi Te Hekeretari Tari Whenua Maori, Poneke. W. J. Patara.

No. 11. Mr. H. W. Pabambna, Kaiwhakawa Tuturu Whanganui, Xi Te Heketari o Eaeo, Tari Whenua Maori. E Ta,— Tari Kaiwhakawa Tuturu, Whanganui, 19 o Mci, 1891. Mo runga ito pukapaka No 12, ote 8 o nga ra o Tihema 1890. E whai honore ana ahau kite whaaki atu ki a koe i tukuna atu c ahau ki a koe inanahi tetahi whakawhaititanga o te Iwi Maori o nga Kauti o Rangitikei, o Manawatu, o Orua, me Horowhenua. Ko tenei tataunga he mea ata tatau i runga i taku tohutohu ki taku kaitatau tuarua he tangata hoki ia i tino matau ki nga takiwa o nga tangata, aki taku whakaaro he tataunga tika tenei no te iwi Maori. He iti nei ia te awhina mai a nga Maori kite tango i taua tataunga, a ko etahi i tino whakakahore kite tuku mai erangi na te aki aki tonu i riro whakauaua mai ai i etahi. Ko te nui o a ratou kai he mea whakaaro noa iho na taku kaitatau tuarua. Kihai ia nga Maori i pangia c tetahi mate kino c tetahi mate uruta. E nui ana to ratou ora ki te titoro atu. Kei etahi c whai paamu tikanga nui ana me te nui o a ratou kararehe me nga inoni reti hoki c puta mai ana i nga whenua i riihitia ki nga Pakeha. Me ata whakaaro hoki tenei tekau matahi te hokinga iho o nga tangata i roto i aua Kauti c wha i muri iho ite tangohanga o tera Kauti ite tau 1886. Otira c nui ake ana te hokinga iho no te mea c rua tekau ma wha nga tangata i tataungia i Matena he manuwhiri anake i tae mai kite Kooti Whenua Maori. Kahore ia ahau c tino mohio ki nga Maori i tenei takiwa c ahei ai ahau te tino whaaki atu i te take i hoki iho ai te maha, erangi i rongo ahau ki taku kaitatau tuarua he maha nga Maori kua heke ki etahi wahi ke noho ai i muri iho ote tataunga ite tai; 1886. Ko te tino hokinga iho i tae kite 2J paiheneti. E koa ana ahau kite ki atu kua ahua pai rawa te noho o nga Maori i roto i enei tau kua hori nei. Naku na, Hapeta Wi Paeamena, Kaiwhakawa Tuturu. Xi te Hekeretari Tari Whenua Maori, Poneke.

No. 12. W. Ebnata, Kaitiaki Eahui, Taranaki, kite Hekebetaei o Eaeo, "Whenna Maori. E Ta,— Taranaki, 11 o Aperira, 1891. E whai honore ana ahau i runga i nga tohutolm mai i roto i te pukapuka o te 8 o nga ra o Tihema kua hori nei kite whaaki atu ki a koe kua oti i ahua te tatau nga Kauti o Patea, o Hawera, o Stratford, o Taranaki, me Kiripitana haunga ia nga rohe o tita, erangi ka rongo koe ki enei kia Te Wirikihana o Waikato, me Patara o Poneke kua whakaae hoki aua rangatira kite tatau mai i nga Maori i nga wahi kihai i taea i nga takiwa takutai o toku takiwa, kua tataungia hoki c ahau etahi tangata torutoru nei ma te Wirikihana. Me tono atu ahau ki a koe ma tae atu te tatau a enei rangatira ki a koe me huihui ta ratou kante tuturu ki taku kua tukua atu nei ma te penei anake te taea ai te ata Whakariterite i te maha ote tatau o naianei. Otira ite whakaaro au ai te penei tonu hoki taku whakaaro i nga wa katoa i te hoki haere te maha o nga Maori i toku takiwa i runga i te maha o nga tangata c mate mate ana me te tokoiti o nga tamariki c whanau mai ana. Xi taku whakaaro ehara teneiite korerdrupahu. Kahore he mate kino he mate uruta ranei i pa mai ki tenei takiwa i muri iho i te tetaunga o houange nei. Na mo runga i te Kauti o Taranaki he mea whakaaro noa iho te maha o nga tangata he pera ano hoki to nga Kauti o Hawera me Kiripitani. Na mo runga i nga kai c rua anake ngamara i tauiamai c nga kaitatau tuarua a tokorua i mea c kore c ahei te whiriwhiri i te ngakinga kotahi i nga ngakinga katoa, ranei heoi ki ake ko nga

7

G.—2a

ngakinga tonu ate iwi. E ahua whakaae ana ahau ki taua tikangi, erangi kua tukuna atu te maha o nga kai pera ano me ta taku kai tatau tuarua i tuku mai ai. Ko nga wahi i ruia kite karaihe c rereke ana a tetahi kai tataua taurua ita tetahi. Ko nga whenua katoa c tipungia ana etc karaihe he whenua mea tipu noa iho ehara ito moa rui c nga Maori. Aki taku mohio kei te neke ake te maha o nga kau i runga i te kaha o to ratou mahi. Kua tukua atu c ahau nga pukapuka o nga mea katoa. Xi Te Hekeretari Tari Whenua Maori, Poneke. Naku na, W. Kenata, Kaitiaki Pahui.

No. 13. Te Atihine, Kaititiro Whakatu, kite Hekeretaki o Eaeo, Tari Whenua Maori. E Ta,— Tari Pirihi, Whakatu te 9 o Maehe, 1891. I runga i te whakarite i nga tohutohu mai o roto i to pukapuka No. 12 o Tihema, 1890, c whai honore ana ahau kite tuku atu i te tatau o te iwi Maori me nga hawhe-kaihe i roto i nga Sounds, i Waimea, i Marapara, i Kaikoura me nga Moutere. E tae ana te whakawhaititanga o te tatau a te kaitatau tuarua kite 509 tangata a c tae ana te koninga ake o te maha kite tekau ma ono i runga i te tataunga o te tau 1886. Na te maha pea o nga tainariki hawhe-kaihe c whanau ana mai i neke ake ai te maha. I tae hoki te maha i te tau 1886 ki te whatekau ma ono tane me te rua tekau wahine, kei tenei tataunga c tae ana nga tane kite rima tekau me nga wahine kite whatekau ma rua, a te kau ma waru te koninga ake. E rereke ana te noho o nga Maori o etahi takiwa i etahi. Kei te takiwa ote Kauti o Waimea ka nui te mahi ate tangata me te kore kai ite wai whakahurori; kei etahi wahi atu c ki ana ka nui to ratou kai i aua tv wai me to ratou mangere me te noho topu o te tangata ahakoa nga kino c pa ana ki a ratou. A kahore c tino ora i nga kai c ngakia ana c ratou, a kei etahi wahi c mamahi ana te tangata me to ratou ora. Ho kura kei Waikawa, a c akona ana nga tainariki kite korero pakeha a kei te mohio etahi kite korero pakeha me etahi atu matauranga c akona ana i roto i nga kura. I te ahua ora nga Maori i muri iho i tera tataunga. I Marapara he piwa te mate nui o reira. Ai te Croixcelles, me Whakapuaka, me D'Urville's Island ko te mate ra kiripi nei te mate i mate ai etahi 0 ratou. Kua whakakopia iho nga pukapuka utu kotahi tekau ma nga kaitatau tuarua mo a ratou moni 1 pau i te mahinga i taua mahi. Naku na, Xi te Hekeretari Tari Maori, Poneke. F. Atihini, Kaititiro Pirihi.

No. 14. Te Peneta, Kaititiro, Ohristchurch, kite Hekeketahi o Eabo, Tari Whenua Maori. E Ta,— Tari Pirihi, Christchurch, 21 o Maehe, 1891. I runga i te whakarite i nga tohutohu mai i roto o to pukapuka No. 12 o te 8 o nga ra o Tihema, 1890. E whai honore ana ahau kite tuku atu ki a koe ite tatau tuturu o nga Maori mo nga Kauti o Tiwiote, me Ashley me nga Moutere c pa tata ana ki reira ara a Akaroa, Ashburton, me Amuri. E kitea ana kotahi te koninga ake i runga i te maha o te tataunga o te tau 1886 i roto i nga Kauti o Tiwiote ; o Ashley me nga moutere c pa tata ana, kei roto i te Kauti o Herewini c rima tekau ma waru te koninga ake. A kahore kau he Maori o nga Kauti o Ashburton me Amuri. Na ko te hokinga iho i roto i nga Kauti c wha koia nei, tekau ma rima nga tane, tekau ma whitu nga wahine. Erangi c ora ana ratou, kahore kau he mate oia alma he mate uruta ranei ipa kia ratou. Ko te mate ra kiripi i horapa nei te pa ki nga pakeha kihai i tae ki nga Maori. Kei te ora ratou. E pai ana a ratou tikanga ki nga pakeha, a kahore c kai waipiro a c hapai ana hoki i te ture. Tenei ka tukua atu c ahau nga tono a nga kaitatau tuarua hei whiriwhiri man. Naku na, W. Penata, Kaititiro. Xi Te Hekeretari o Karo, Tari Whenua Maori, Poneke.

No. 15. Tamihana, Kaititiro, Oamaru, kite Hekebetaiu o Eako, Tari Wheiaua Maori. E Ta,— Oamaru, 8 o Aperira, 1891. I runga i te whahoki kupu mo to pukapuka No. 12 o te 8 o nga ra o Tihema kua hori nei. E whai lionore ana aliau kite tuku atu i nga pukapuka c rima a nga kaitatau tuarua, me tetahi hoki aku he whakawhaiti i te tatau o te iwi Maori mo nga Kauti o Geraldine, me Waimate, me Waitaki, a i ahau c pera ana c hiahia ana ahau kite ki atu kei te hoki iho te maha o nga tino Maori, a kei te neke ake te maha o nga hawhe-kaihe i runga ite tataunga ote tau, 1886. I taua wa c tae ana te maha o nga Maori kite 298 ; ko nga hawhe-kaihe kite 25. Na inaianei c 240 nga Maori, a eBl nga hawhe-kaihe; a tokorua te koninga ake ote maha tuturu o te Maori i taua wa i tenei. Me whakaeke te hokinga iho o te iwi Maori i nga tangata c rima tekau ma waru kite tiaki kore i o ratou tinana, me te moe noa iho i runga i te papa o te whenua, no reira ka pangia c te matao, a ko tona tukunga iho ko te mate kohikiko ki tena whakatupuranga ki tena whakatupuranga; kua puta ake he hiahia o ratou inaianei kia whiwhi ratou ki etahi painga i roto i nga kura; aka tipu haere te matauranga o ratou tera pea c mahi i nga tikanga tiaki i a ratou; kite kore c kore c roa kua ngaro tenei iwi te Maori ara i tenei wahi o te Koroni.

G.—2a

8

E ata noho ana ia nga Maori kahore c kai waipiro, a c awhina ana hoki ite ture; a ahakoa to ratou mangere kite whakawhiwhi i a ratou c ata tiaki ana i nga hereni c whiwhi ai ratou. Kei te whiwhi ano hoki etahi o ratou i te Kau i te hipi me era atu kararehe me to ratou ora ano, a kahore au c mohio ana ki tetahi o ratou c tino pohara ana. Naku na, Xi te Hekeretari o Earo, Poneke. A. W. Tamihana Kaitatau.

No. 16. Ko Te Mua, Kaititiro, Tanitana, kite Hekbbetaei o Eaeo, Tari Maori. E Ta,— Tari Pirihi, Tanitana, 31 o Maehe, 1891. I runga i te whakarite i nga tikanga o to pukapuka No. 12, o te 8 o nga ra o Tihema kua hori nei; ka tukua atu c ahau i konei te ftatau o te iwi Maori o nga Kauti o Waikouaite, o Taieri, 0 Clutha, te Peninsula, o Tuapeka, o Bruce, me Maniototo, i tataungia i te toru o nga wiki o Pepuere. Kei te hoki haere te maha o nga tangata i roto i tenei takiwa; i te koroheke me te mate kongenge i runga hoki ite haere o etahi ki etahi atu wahi; me ki ake hoki ahau kahore nga hawhekaihe o tenei takiwa c noho ana penei me te iwi Maori; no reira kahore ratou i whakaurua kite tatau o nga Maori, erangi ka whakaurua ratou kite tatau ote Pakeha. I whakaurua hetia nga hawhe-kaihe kite tatau o nga Maori i te tau 1886, na reira i hoki iho ai te maha o nga Maori i tenei tau. Ko nga Maori c noho ana i nga Kauti o te Peninsula, me Waikouaiti, me Olutha, c ahua whiwhi ana ki nga painga o tenei ao, kua riihi etahi o ratou i o ratou whenua kite Pakeha a no reira tetahi wahi o to rotou ora, ko etahi kei te mahi ika, ko etahi c haere ana kite whakaiho 1 nga makawe o nga hipi, me etahi atu mahi paamu, a c ora ana ratou katoa. He hunga ata noho hoki, a c mau tonu ana te haere o a ratou tamariki kite kura. Kei nga Maori o Taieri ka nui to ratou rawa kore, me te kikino o a ratou kakahu, me te kore hu mo nga tamariki a kahore kau he mahi o taua takiwa. E mahi ana no ia ratou i nga mahi paamu ma hiahiatia ratou kite mahi. E whai kupu ana hoki ratou mo te iti o te whenua i tukuna mo ratou ara c 6^ nga eka i nga wahi papatika, a kua titohea i te ngakinga tonutanga. Kei etahi o ratou c tae ana a ratou eka kite ruatekau ara kei nga wahi teitei. Akuanei i runga ite ahua kino o aua whenua kahore he tino ora c puta mai ana i aua wahi. E whai kupu ana hoki ratou mo te pakeke o nga tikanga a te Kawanatanga ki a ratou i te mea kahore c hoatu ana he whenua mo a ratou tamariki, eki ana hoki i whakaaetia mai ano etc Kawanatanga he whenua. E ahua ora ana o ratou tinana, ko etahi kei te ngaua c te mate manawa rua, kahore ia he tino mate he mate uruta ranei i pa kia ratou i muri iho o te tataunga i te tau 1886. Tenei hoki nga kaute mo taua mahi tatau. Naku na, S. Mua, Kaititiro Pirihi, Kaitatau Maori Hoki. Xi te Hekeretari o Earo Tari Maori, Poneke.

No. 17. Te Hikihana, Kaititiro, Invercargill, kite Hekbketaki o Bako, Tari Maori. E Ta,— Tari Kaititiro Pirihi, Invercargill, 13 o Maehe, 1891. 1 runga i nga whakahau ato pukapuka No. 12 ote 8 o nga ra o Tihema kua hori nei. Ka tukua atu c ahau i konei nga pukapuka tatau o nga Maori mo tenei tau, he mea tatau i te toru onga wiki o Pepuere, me tetahi tatau whakawhaiti o taua tatau. Kei te tokono te hoki iho o te maha o nga Maori tane kaumatua i muri iho o tera tataunga, kei te tokono hoki nga wahine a no nga hawhe-kaihe tane tokowaru te hokinga iho, tokowhitu ia te hiranga ake o nga hawhe-kaihe wahine, hui katoa te hokinga iho o te Maori me te hawhe-kaihe tekau ma toru. Kei te nui haere te ngaki a ia tangata i tana piihi whenua, me te nui haere ano hoki o nga hipi me nga kau. Kahorehe whenua c mania toputia ana c nga Maori o tenei takiwa. I te ora nga Maori i muri iho o tera tataunga a kihai ratou i pangia c tetahi mate uruta mate ke ranei, c ahua ora ana o ratou tinana me te pai o to ratou noho. Kihai ikitea c ahau he Maori i nga Kauti o Vincent, Lake, me Fiord, kihai hoki ahaui whakatu kaitatau tuarua mo enei kauti. Ko nga utututurumo te tataunga c£6 19s. 6d. kua whakapiria atu ana pukapuka utu. He nui te awhina c ngakaiwhakaako Maori o Te Neck, me Colac, i nga kaitatau tuarua, me Messrs. Traill me Nickless. Naku na, J. Hickson, Kaititiro o nga Pirihi Kaitatau Maori. Xi te Hekeretari o Earo, Tari Maori, Poneke.

No. 18. Goodall, Kaititiro, Kereimauta, kite Hbkeketaei o Eabo, Tari Maori. E Ta,— Tari Pirihi, Kereimauta, 19 o Maehe, 189.1. I runga ite whakahoki kupu mo to pukapuka No. 12 ote 8 o nga ra o Tihema kua hori nei. E whai honore ana ahau ki te whaaki atu kua otic ahau te tatau te iwi Maori o nga kauti o Pura, me Westland, me Inangahua, me Kerei,,a ko te tukunga iho ka tukua c ahau inaianei.

9

G.—2a

Kei te neke iti ake te maha o nga tangata i muri iho o te tataunga o te tau 1886 i roto i nga Kautio Pura, me Westland (ara) c toru i tefcahi Kauti tekau, ma warn i tetahi, a c toru te hokinga iho i te Kauti o Kerei, a hui katoa te kau ma waru te koninga i roto i nga Kauti c wha. Tera ano hoki c kitea kahore he Maori c noho ana i te Kaute o Kerei me Inangahua i te tangohanga i tenei tataunga. Ko te ahua ora ote Maori kei te pai me to ratou whai taonga an& hoki. - Naku na, S. G-OODALL, Xi te Hekeretari o Earo Tari Maori, Poneke. Kaititiro Pirihi Kaitatau Hoki.

Te Tatau mea Whiriwhiri o Nga Maori, 1891.

TITIBO. —Ko tenei whakariteritenga he roea tango mai te maha i rote i te pukapuka a te Tmnuaki-Kairoliita, wharangi 359, Pukapuka Tatau 1886, eransi kihai i uru nga wahine Maori c moe ana i to Pakeha, kihai ano hoki i uru nga Maori o Wharekauri i tae nei te maha i te tall, 18BQ kite 100 tangata, a kahore ano Ida tae mai te tatau o tenei tau. Akuanei ahakoa to hold iho o te maha me kaua c wareware ki nga tangata 104 i mate i te hunga o Tarawera no muri iho hoki taua hunga i te tatau o tera tau. Ka ahoi ano te whakatikatika i te maha o nga tangata o te tau 1891. Ko te whakataunga tuturu ma te Kairehita ote Tari Tumuaki c mahi. Whakahuatanga Ano. Teiwi katoa, 1886 .. .. .. .. .. .. .. .. ..41,573 Te iwi katoa, 1891 .. .. .. .. .. .. .. .. .. 41,303 Hokinga iho .. .. .. .. .. .. 270

2—G. 2a.

Hui katoa nga Tane, 1886. Hui katoa ngaWahine, 1886. Hui katoa nga Tane me nga Wahine, 188G. Hui katoa nga Tane, 1891. Hui katoa I nga Waliine, 1891. Hui katoa nga Tane me nga Waliine, 1891. Hokinga iho. > Aotearoa hui !e Waipounamu hui atu ki ) Stewart Island 21,649 17,878 39,527 21,670 17,773 39,443 84 1,088 2,046 2,046 962 898 1,860 186 Hui katoa 270 22,737 18,836 41,573 22,632 18,761 41,303

G.—2a

10

Whakawhaiti o te tatau Maori 1891.

Te niaha o to Iwi Maori. Nga ngakinga a ia ake. Nga Kararehe. Etahi Ngakini [a. I Nga Kauti hui atu ki uga Paro o uta. Nga liawhekaihe e nolio ana i Waenga Hui Katoa. Eiwai. Witi. i nga Maori. Maori. Kanga. Etahiatu Kai. Karaihe i ruia. Hipi. Kau. Poaka. Biwai. Witi. Etahi atu Kai. Hangonui Whangaroa Hokianga Bay of Islands .. ,. " Hobson .. Ofcamafcea Whangarei., Rodney .. Waitemafca Eden .. .. ][ " Manukau Waikato Raglan .. .. ., ' \ Kawhia Waipa Piako Ohinemuri .. .. \\ Thames Coromandel Great Barrier and Waiheke Islands.. Tauranga and adjacent islands Whakatane Rotorua Waiapu Cook .. .. \ . \ . West Taupo East Taupo Wairoa Hawke's Bay Napier Borough Waipawa.. Patangata Wairarapa North .. Wairarapa South .. Pahiatua.. Hutt Rangitikei Manawatu Oroua Horovvhenua Wanganui Waitotara Patea T. 782 340 1,186 1,184 338 129 532 56 129 108 242 333 755 895 82 464 284 420 360 65 787 1,892 451 1,059 709 627 427 1,232 916 W. 667 299 1,049 941 212 110 362 50 102 35 221 212 619 812 72 366 218 359 239 69 647 1,758 349 968 536 550 334 1,045 641 39 109 86 122 170 16 97 176 79 119 301 481 97 141 T. 7 8 61 43 20 13 16 8 14 11 13 38 96 12 7 35 12 15 32 51 16 89 50 28 24 96 40 W. 5 9 59 37 20 5 7 7 3 10 7 21 104 "4 3 30 4 14 23 47 20 97 33 24 30 62 8 36 10 4 2 11 4 10 8 19 10 | 1,461 656 2,355 2,205 590 239 912 j 129 246 160 ; 484 565 1,433 1,907 154 846 512 844 615 162 1,489 3,748 836 2,213 1,328 1,229 815 2,435 1,605 75 263 174 300 399 40 259 432 193 278 728 1,057* 201 308 Eka. 30J 36| 11 295| 397J 62 27J 22 110 44 4104 i 767f 25 1974 1474 153J ■ 61" ! 199 102 228 405 211J 891 35 420 12 112 53 23 52 2344 68| 674 177| 3394 25 Eka. 14 1 5 31§ 2 8 204 *644 583 27 65 208 19 12 157 62 109 1,526 399 10 156 322 81 8 187 5 Eka. 1314 44| 10" 84J 274 54 9 23§ 63J 7 125 249 1 1454 864 50 57 400 1,596 4 501 284 49 11 45 99 Eka. 94 29} 664 109| 103 374 32f 350J 397| 83 564 19 187 36 148 30 78£ 178 36 855 Eka. 368 7 23 342 2344 2,044 200 500 434 39 115 1,207 7 167 433 - 584 21 5 4,652 85 1,2054 44 39 1,090 157 1,909 2,188 1,950 166 234 850 50 101 12,080 30 200 650 1,100 4,021 975 713 2,802 5,246 1,899 79 550 179 213 105 394 56 1,408 4,146 68 1,249 168 619 488 510 732 2,252 114 2,662 791 1,946 1,058 465 440 2,302 1,006 2,868 7,462 2,200 281 208 273 51 32 858 185 1,974 11,277 242 3,254 391 1,678 544 287 3,508 6,055 911 5,436 1,458 7,577 6,134 2,253 952 Eka, 78 19 1914 324 1,731 10 14 3 47 23 74 210J 22 517 248 4 608 232 164 335 1 325 870 495 202 Eka. 1 3154 "2 64 25 133 6 112 1,435 170 Eka. 299J 116 242* 224 1,186 95 84 i 53 "72 195| 34 147 29 2 529 874 5 227 17,400 31,581 3,628 3,150 17,006 28,200 1 134 77 468 1,826 343 241 371 640 154 84 160 215 20 136 239 99 142 372 555 104 163 4 8 10 2 15 13 5 9 36 11 38 21 7 2J 664 17J 39J 1904 18 106 120 12 574 151 78| 10 840 2,583 510 98 3,400 9,500 1,510 34,400 2,021 14,810 800 1,330 23,715 14,145 1,390 1,942 73 126 118 25 46 931 48 9 153 1,061 127 196 53 135 99 166 47 1,275 549 385 414 2,180 505 436 44 45 4 50 2 31 144 48 51 407 145 155 257 100 1 151 1 11 152 29 5 35 98 984 57 91 3 "29 67 139 "49 113 4

11

G—2a.

By Authority: G-eoege Didsbuey, Government Printer, Wellington.— 1891 Price, Is.]

fiawera Stratford Taranaki Clifton Waimea Collingwood Kaikoura.. Marlborongh Sounds D'Urville Island Cheviot Ashley and adjacent islands Selwyn Akaroa Geraldine Waimate Waitaki Waikouaiti Taieri Clutha .. Peninsula Southland Wallace Stewart Island Buller .. Westland 464 5 584 323 43 21 37 36 58 19 2 59 17 109 39 30 56 29 7 17 7 1 52 17 19 45 369 3 400 254 47 8 32 31 72 13 57 24 97 36 30 49 25 4 13 15 2 41 15 11 36 15 57 23 5 2 42 1 20 27 9 4 24 17 38 11 5 '36 1 22 1 22 10 11 23 865 8 1,079 611 100 29 69 69 208 34 2 158 42 255 94 75 152 54 11 30 22 3 199 136 32 86 •• 592 935 37J 13 llf 71 26J 2J 'isf 4J 50 32 9 17 6 61 674 32| 1 170 15 1 4 27 488 480 1 1 10 I 6 1,122 847 66 1 5J 304 21 20J 18 172 13 108 4,044 422 2,035J 141 22 290 116J 63 135 181 5 161 568J 1,185 | 1,130 56 1,448 1,100 2 1,273 350 5,971 100 1,120 j 3,195 I 2,159 193 8 152 34 28 7 3 183 53 40 49 44 2 18 21 2,350 3,288 2,323 76 2 : 22 36 72 63 10 13 296j 79 36 10 ' 3i " If 327 j 15 1 8 __ 495J 2,218 11 23J 'l53 54 333| '48 10 8 6 1 "50 40 2 "l2 4 51 54 1 2 55 50 1 3 6f 11 26| *88 '254 556 300 18 97 '514 3,000 93 140 33 97 22 36 2 11 i .', i "24 28 25 •• Hui katoa 21,323 41,303 8,364 42,912 86,259 7,689 5,971 L 17,559 1,309 1,112 5.232J 5,598| 6,488| 26,718J 251,763 9,732J * E 237 o enei tangata hi mea whiriwhiri noa iho te maha no te mea kihai i whakaaetia te tatau e nga Maori. Panuitanga. —Ka ahei te whakatikatika i te maha o enei tangata. A ko te maha tuturu ma te Kairehita Tuturu e mahi e panui noki.