G.—lb.
HuiHUINGA 11., 0 TE PaBEMETE.—IB9I. NIU TIEENI.
RIPOATA A NGA KOMIHANA I WHAKATURIA HEI WHIRIWHIRI I NGA PUTAKE E PA ANA KI NGA TURE WHENUA MAORI.
TE KOMIHANA. Xi te iwi katoa, ki a Wieemu Eii Eiihi o Akarana, Koroni o Niu Tireni, mema o te Paremete ; ki a Timi Kaea, o Kihipane i taua Koroni ano, mema o te Paremete; ki a Tamati Make o Poneke, i taua Koroni ano : Tena koutou. Notemea c hiahiatia ana kia tukuna mai etahi kupu tohutohu whakamarama kite Eunanga Nui o Niu Tireni mo runga mo nga ture c pa ana ki nga hoko me nga tukunga o nga whaipaanga ki nga whenua Maori, me etahi atu take ka whakahuatia atu i roto nei, c tika ana kia whakaputaina he Komihana whakahau kia whiriwhiria nga putake ka whakahuatia atu nei: Na kia mohio mai, ko ahau ko Wiremu Hiria Onero, Kawana o tenei Koroni o Niu Tireni, c whakatu ana i a koutou i a Wieemu Eii Eiihi, Timi Kara, Tamati Make, i runga i taku whakapono he tangata matauranga he tangata tika koutou, i runga hoki i te whakaae a te Kawanatanga o tenei Koroni, kia tv koutou, hei Komihana whiriwhiri hei tohutohu mai mo runga nga putake c whai ake nei. 1. Te mahinga o nga ture whakahaere i te'tukunga me te hokonga o nga paanga o nga Maori ki nga whenua i roto i te koroni nei. 2. Te ahua o te Kooti Whenua Maori c tv mai nei, me ona huarahi whakahaerenga mahi, me ona tikanga, c mohiotia ai nga mahinga o nga ture c mana mai nei, me te tohutohu mai me pewhea te whakarereketanga c mama ai c marama ai hoki nga mahinga a taua Kooti, mehemea ranei me mahi hou ano he tikanga. 3. Ko ewhea tv keehi nga mea i tino kitea ai nga raruraru o tenei tv ahua tikanga whakahaere i nga hoko me nga tukunga i nga paanga ki nga whenua Maori, i nga whakahaerenga ranei kaore nei i tino tika i runga i nga huarahi o nga ture c mana mainei (j i puta ai etahi pukapuka whaitaketanga mo etahi whenua, i rnahia tikatia nei aua hoko i te mea kua whiriwhiria kua whakataua c te Kooti Whenua Maori nga take, me te whakaatu mai i nga raruraru pera c man tonu nei, mo to tohutohu mai ite huarahi c taea ai te whakatikatika aua mea. Engari hoki kaua nga Komihana c ahei kite whiriwhiri i tetahi keehi pera mehemea kaore c whakaaetia ana c nga hunga c pa ana ki taua mahi, kaua hoki nga Komihana c whiriwhiri i tetahi take pera mehemea c pa atu ana aua take ki tetahi whakawa c whakahaerea ana i roto i tetahi Kooti, tetahi atu hunga ranei c whaimana ana kite whiriwhiri i taua tv putake. 4. Te tikanga pai c marama ana hei huarahi tukunga hokonga ranei mo nga Maori whaitake i o ratou paanga, me nga huarahi me nga tikanga c pai ana hei haerenga mo aua mahi. 5. Me te whiriwhiri i era atu mea me era atu tikanga c taea ai te ata whiriwhiri aua putake katoa. Na kia taea paitia ai c koutou taua mahi c whakamana ana koutou kia ahei kite whiriwhiri i aua tikanga i ona wahi o Aotearoa c pai ai koutou; kite karanga hoki i a koutou tangata c mahara ai koutou he tangata mohio ki aua take c whaitikanga ana kia pataia, a me ahei koutou kite whakahau kia oatitia aua kaikorero i runga ra i nga huarahi ote ture. Ka ahei hoki koutou kite karanga kia mauria mai ki a koutou nga pukapuka, tiiti, rarangi moni, mapi ranei c maharatia ana c koutou he mea tika kia kite koutou. Ame tuku mai c koutou ta koutou ripoata ki au i roto i nga marama c rua timata atu i te ra i tuhia atu ai teni Komihana, ka whakaatu mai i a koutou whakaaro mo runga mo aua putae c whiriwhiria ana c koutou, ka tohutohu mai i nga meae mahara ana koutou he mea tika kia mahia. Ka mana tonu tenei Komihana ahakoa kaore c haere tonu ana te mahi, ahakoa hoki kaore c hikitia ana i ia wahi ki ia wahi ke atu. Ko nga mana c tukuna atu nei ki a koutou ka tika noatu ka mana ano hoki mehemea tokorua tonu ano korua c noho tahi ana c whakahaere ana i aua mana. Koia nei te tohu kua tuhia c au c Wiremu Hiria Onero, Kawana o te Koroni o Niu Tireni, toku ingoa kua whakahaua c au kia whakaputaina tenei whakamananga i raro i te hiiri o taua Koroni, i Poneke i tenei te tahi tekau ma tahi o nga ra o Pepuere, tau tahi mano waru rau iwa tekau ma tahi. Oneeo, Kawana. He mea Whakaputa i te Kaunihera o te Kawana, — Akiki Wieihi, Karaka kite Kaunihera a te Kawana.
EIPOATA. Xi a Wikemu Hieia Oneeo, Kawana o te Koroni o Niu Tireni. Etc Kawana, — I runga i te rnana i runga hoki i te' tikanga o nga kupu tohutohu mai o roto o te Komihana i ttikuna mai nei c koe c te Kawana, kua whiriwhiria c matou nga take i whakaritea mai ra, a tenei te tukuna atu nei ta matou ripoata mo runga mo ana putake ; —■
G.—lb.
I runga i ta matou whakahaerenga i ta matou mahi i haere matou kite nuinga o nga waahi katoa o Aotearoa. Itu ta matou Komihana ki Kihipane, Akarana, Kemureti, Kawakawa, Waimate ki Earo, Te Ahuahu, Whangarei, Otorohanga, Nuparemete (Ngamotu), Parihaka, Te Hawera, Whangarrai, Pamutana Nota (Xi Earo), Tenewaka, Waipawa, Nepia, Kereifcaone, Otaki, me Poneke. Kua patapataia c matou etahi tangata tokomaha, Pakeha Maori hoki. i maharatia c matou era c kaha kite tuku mai i etahi kupu whaitikanga. I tae mai ano nga Eangatira Maori ite aroaro o o ratou iwi, a i korero nui mai mo runga mo nga take c whiriwhiria ana. Kua whaki katoa mai nga kaikorero nga iwi tonu ano ranei o enei iwi, ara, a Ngapuhi, Ngatipaoa, Waikato, Ngatirerangi, Te Arawa, Te Urewera, Ngatituwharetoa, Ngatimaniapoto, Ngatiporou, Eongowhakaata, Ngatitama, Ngatiruanui, Ngarauru, Ngatih.au, Ngatiraukawa, Ngatiapa, Muaupoko, Eangitane, Ngatitoa, kua whakaatu mai ratou katoa i a ratou hiahia, me o ratou whakaaro mo runga mo nga ture whenua Maori me nga Kooti Whenua Maori. Tenei te tukuna tahitia atu nei te mapi o Aotearoa me te whakaatu tahi atu o te ara i haere ai matou me nga kainga i tae ai matou, me nga rohe tawhito o nga whenua o nga iwi, me te kape o te Tiriti o Waitangi, me nga tekiona 71, 72, o " Te Ture Whakamana o Te Koroni, 1852 " (15 me 16 Viet., c. 72) c pa ana ki nga whenua Maori me nga whakahaere o nga Maori i a ratou ake ano. I mihi nui mai te iwi ki a matou inga wahi katoa i tae ai matou. I korero pai mai nga iwi me ta ratou whakahonore atu kite Kawana mo tona tukunga atu i te Komihana kia kite i a ratou kia patai atu hoki i o ratou nei hiahia. I runga i tenei huarahi hou ka mahara ratou tera pea c puta mai he pai, ko a ratou whaikorero hoki i haere i runga i ta ratou mahara c tino hiahia ana te Kawanatanga kite whiriwhiri i nga tikanga o nga auwetanga o te iwi, kia kitea ai he huarahi hei whakaora i o ratou mate. Ko nga Pakeha c whaitikanga c whaimatauranga ana mo runga mo nga whakahaere i nga whenua Maori, me etahi ano o nga tino roia kua whaki katoa mai i a ratou korero kua awhina mai hoki i ta matou mahi. Kua whiriwhiria c matou nga tikanga katoa i taea ai c matou i runga i to matou whakaaro he tino putake taimaha rawa enei i tukuna mai nei hei mahi ma matou, no reira matou i ata patai ai ki nga hunga whai matauranga mo runga mo ana take. Kua ata tirohia hoki c matou nga pukapuka katoa o te Paremete. E mohio ana ano matou kihai i tino tae rawa.ta matou mahi ki tona tikanga rawatanga, me te maha o nga mahara rereke a te tangata mo runga mo aua putake, otira c tukuna atu ana c matou tenei ta matou mahi ki a koe c te Kawana i runga ra i to matou hiahia kia kitea etahi mea o roto c puta atu ai pea he maramatanga kite Paremete o tenei Koroni. Nga Patai c cd. Etc Kawana, i roto i to Komihana c rima rawa nga patai i tukuna mai c koe ki a matou, engari hoki c mea ana matou me whakapoto kia. rua ano patai, ara : — 1. He aha nga putake mai, he pewhea hoki te ahua, me te maha o nga wahi he (a) o nga ture whenua Maori, (b) i runga i nga hoko, me (c) Te Kooti Whenua Maori? 2. He aha te haurahi pai hei whakahaerenga mo nga whenua Maori a muri ake nei, c puta ai te pai ki nga Maori me nga Pakeha c taea ai te whakanohonoho te whenua ? I runga i te whiriwhiringa i enei take me ata titiro ki nga huarahi c hokona ana nga whenua Maori, me titiro hoki ki nga ture whakahaere tikanga whakatau i nga take whenua Maori, me nga ture whakahaere i nga tikanga hoko o nga whenua kua whakataua nga take. Me tuhi c matou nga mahinga o aua take mai o mua me nga kupu whakahoki mai me nga whaikorero a te hunga i korero mai ki a matou, ma era katoa c whakamarama atu te tikanga. Nga huarahi hoko o mua. I roto i nga ra o mua, ara o mua atu o muri mai hoki o te Tiriti o Waitangi, i hokona nga whenua Maori c nga tangata noaiho me te Kawanatanga hoki i runga i nga ara mama c kitea ana c te katoa. I aua wa c korerotia ana te hoko kite tino rangatira o te iwi me etahi atu rangatira hoki; korerotia ana nga rohe o to whenua, whakaritea ana te utu, whakaritea ana te ra c whakaotia ai taua hoko ite aroaro ote iwi. Ka kawea atu ai nga moni ite aroaro ote iwi me nga rangatira, whaona ai ki etahi peeke hoatu ai kite tino rangatira a mana c tuha ki nga rangatira, ama ratou c tuha haere ano ki nga hapu me nga kahui whanau. I etahi wa i hokona peratia etahi whenua rahi ke noatu a hoatu ana nga moni katoa c te rangatira ma te iwi, kaore i pupuru i etahi toenga mana, a i te paunga o te moni te tuhatuha tango ai te rangatira i te peeke ka hura ai ko runga ki raro ruru ai kia kite mai ai te iwi kua kore he moni i toe. Eki ana hoki a te Penetone Tumuaki o nga Kawakawa o mua, "i aua wa he tino rangatira nga rangatira Maori." Kaore hoki aua tv hoko i tautohetia. I puta ake ano pea he raruraru i runga ite whakatakotoranga i nga rohe, engari ko te hoko i mahia peratia ite aroaro ote iwi i tuturu tonu. Engari tera ano tetahi putake raruraru c puta ake ana i mua i te tuunga o te Kooti Whenua Maori—tera ano hoki c tautohetia te whenua c nga iwi c rua, c nga hapu c rua ranei ote iwi kotahi. Kaore hoki tetahi o aua hapu c tautohe ana c mahara he hoko tika tera a tetahi atu hunga. Engari i runga i te putanga o te kupu a tetahi o aua hunga tautohe he mea na rautou te whenua, me te tahuritanga kite hoko, katahi hoki ka tino pakeke rawa era atu hunga me ta ratou tautohe kite whenua. Na i runga i aua tv huarahi c puta tonu ake ana he raruraru i waenganui i nga Pakeha noho tuatahi ikonei me nga iwi Maori o etahi takiwa ote koroni. I nga whawhai katoa o Niu Tireni nei no runga mai ano o te whenua te putake mai ote taupatupatu. Ko te kohurutanga i Wairau, me te whawhai a Hone Heke i raro, me nga whawhai o Waitara me Waikato o roto o nga tau kotahi tekau, mai o te tau 1860, kite tau 1870, he tautohe whenua ano te putake mai o aua raruraru, me te whawhai a Hone Heke i Kororareka me te tuaanga i te pou kara, he mea no ratou kei waiho tera hei take tangohanga mo nga whenua o nga Maori.
2
G.—lb.
Tera ano etahi hoko nui i mahia i runga i aua tv huarahi c kite ai te iwi katoa i mua atu i te tau 1865. Ko te nuinga ote Waipounamu me etahi takiwa nui o Aotearoa i hokona etc Kawanatanga. Takitahi nei o aua hoko i tautohetia, c hara hoki ite mea ko te hoko i whakahengia engari ko te whaitaketanga kite whenua o te iwi nana i hoko te mea i tautohetia. Me matua whieiwhibi tb whaitaketanga o te Iwi i mua o te hoko. 1 muri iho o te timatanga o te whawhai i Waitara i te tau 1859, ka kitea he mea tika Ida whakaturia he hunga whaimana hei whakatau i nga take whenua c tautohetia ana, kia mohiotia ai ko wai te hunga whaitake i mua atu ano o te hokonga o te riihitanga ranei o te whenua. No te tau 1862 i whakamana ai te Ture tuatahi. I runga i taua Ture i whakakorea atu etc Kawanatanga tona mana i tukuna ra c te Tiriti o Waitangi me " Te Ture Whakamana i te Koroni, 1852," i mea ra era ma te Karauna anake c hoko nga whenua Maori. Na i taua wa ite tau 1862 i tukuna atu te mana kite katoa kia ahei kite hoko i nga whenua Maori kua whakataua ra nga take c te Kooti Whenua Maori, me te whakarite atu i nga huarahi hei haerenga mo aua hoko. Otira kihai i mahia nuitia nga hoko whenua i raro i" Te Ture Whenua Maori, 1862." Ko "Te Ture Whenua Maori, 1865," ke te ture i tino mahia nuitia ai ona tikanga. TUEE O TE TAU 1865. I whakaturia te Kooti c huaina nei ko te Kooti Whenua Maori hei whiriwhiri i nga whaitaketanga ki nga whenua Maori. Kei te ora tonu nei nga Kaiwhakawa tokotoru ote timatanga rawa mai, a i whakina nuitia mai c ratou a ratou nei mahara ki nga Komihana. E tino whakanui atu ana nga Komihana ki a te Penetone te Tumuaki tuatahi me Hoani Eokena raua koHemi Make nga Kaiwhakawa tuatahi o te Kooti mo to ratou awhina mai i a matou i runga i ta matou mahi, mo ta ratou whaki mai i a ratou mahara me a ratou mea katoa i mohio ai mo runga mo aua mahi, me ta ratou tohutohu tikanga mai ki a matou. I raro i nga tikanga o taua Ture, i nieingatia kia whakapufcama he tiwhikete whaitaketanga ki to hunga i kitea to ratou tika kite whenua, me ona huarahi ano c puta ai he Karauna karaati hei whakamana i taua tiwhikete. I runga i aua tv whakawakanga take whenua, i taea ano te whakatau i te whenua ki runga ki te ingoa o te iwi nui tonu, kite mea ranei kaore i tokomaha atu i te tahi tekau te hunga whaitake, i taea ano te whakah.ua rawa i o ratou ingoa kite tiwhikete, me te kore whakah.ua i to ratou iwi. Ko nga whenua Maori katoa i purutia i runga ite mana whaitaketanga ote iwi. He mea tika ra ia mehemea i whakaputaina nga tiwhikete i runga i te ingoa o te iwi o te hapu ranei, me i mahia hoki tetahi tikanga mama hei tukunga mo te whenua i te aroaro o te katoa, ah.ua pera ano me tora 0 mua ra, pera ano hoki me nga ritenga whakahaere tikanga pera o era atu iwi o namata mai ano. Mehemea i pera kua kore ano c puta mai nga raruraru me nga mate me nga tautohetohe i raruraru ai nga take whenua. Takitahi nei nga whenua i whakataua i runga ite ingoa ote iwi; a kaore hoki i whakaritea he tikanga c tau ai ma te katoa ma te iwi tonu ano ranei c whakahaere. No muri mai ka timata atu tetahi atu ritenga rereke. I meingatia etc ture kia kaua c tokomaha atu ite kotahi tekau nga tangata mo roto i te tiwhikete. Katahi ka kore c whakaputaina c te Kooti Whenua Maori he tiwhikete kite iwi, engari i whakahuatia nga ingoa o nga tangata kotahi tekau, waiho ana ma te iwi c whiriwhiri mai nga ingoa kia tekau kia iti iho ranei. Na runga i tenei huarahi i tau ai nga whenua a nga iwi me nga hapu me te hunga tokomaha kite hunga kotahi tekau iti iho ranei i runga i te mana o te tiwhikete o te Kooti, a whakatuturutia ana etc Karauna karaati. I maharatia ko taua hunga kotahi tekau he kaitiaki mo te katoa. I pera ano hoki te panui atu a nga Kaiwhakawa ki nga Maori i roto ite Kooti. E mohiotia ana ano koia rate tikanga. I whakahuatia pohehetia i roto ite tiwhikete ko ratou te hunga whaitake kite whenua i runga i nga tikanga Maori, a na te Karauna karaati i tino whakatuturu ki a ratou ake te whenua, kaore hoki iki he kaitiaki ratou. Na tenei huarahi i tau ai kite hunga c rua rave rima tekau nga whenua c 569,220 eka o uta atu o te Taone o Nepia, he tino whenua hoki era c nohoia ana c nga Maori tokomaha noatu tae atu pea kite wha mano, kaore hoki i whakahuatia he kupu tohutohu atu he whenua tera me tiaki c taua hunga mo te nuinga ano o te iwi. Kei te ripoata o te Komihana mo Haki Pei 1873, aua kupu katoa. I runga i taua tirohanga pohehetanga ote ture 1 riro he ai nga whenua o te iwi, i takahia hoki nga tikanga o taua ture tae atu hoki ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Kaore ano hoki kia waiho taua mahi a te Kooti Whenua Maori hei take whakawa. E kore hoki c taea te whakapono tera c whakaae nga Kooti okon.ei te Kaunihera whakawa take a te Kuini ranei kia takahia nga tikanga o te Tiriti o Waitangi me " Te Ture Kooti Whenua Maori, 1865.' E mahara ana maua he mea tika kia mahia he ture hei whakamana i aua take kei puta ake he tautohetohe a muri ake nei. Na i te taunga ano o nga take ki aua tangata ra, timata tonu atu te mahi a nga Pakeha kite hoko kite riihi me te mokete hoki i aua whenua. He nui ke nga wahi o etahi takiwa i riro penei i nga Pakeha; ahe tini nga Maori i kite atu i o ratou whenua c riro haere ana ki nga tangata ke me to ratou kore whakaae atu kite tukunga peratanga o a ratou whenua. Na i runga ite nuinga o aua tv tuku c kainga ana nga moni c te hunga kotahi tekau, me te kore whakaaro atu kite iwi no ratou te whenua, i tika nei kia tv te kotahi tekau hei kaitiaki mo ratou. He maha nga raruraru i tupu ake i runga i enei tv tikanga. • "Te Tuee Whenua Maoei, 1867." I mahia c te Paremete " Te Ture Whenua Maori, 1867," hei whakatikatika i aua raruraru. I runga i te mana o te tekiona 17 o taua Ture c taea ana ano te tuku tiwhikete kite kotahi tekau o nga tangata whaitako, engari hoki i mea kia rehitatia c te Kooti nga ingoa o nga tangata katoa c whaitake tahi ana kite whenua, me tuhi hoki o ratou ingoa ki tua ote tiwhikete. Nai mea
3
a.— is.
ano hoki taua tekiona 17, ko te whenua o roto o te tiwhikete pera me kaua c taea te hoko te mokete ranei kia oti ra ano te wawahi nga paanga whaitaketanga ; engari me taea ano te ruin c te hunga kotahi tekau ra mo nga tau c rua tekau ma tahi engari kaua c roa atu. He nui nga whenua i mahia i raro i nga tikanga o te Ture o te tau 1867, i riihitia c te hunga kotahi tekau ; engari hoki ko nga moni o te nuinga o aua tv reti i kainga ano c taua hunga kotahi tekau, pera ano me te kainga o nga moni hoko c te kotahi tekau i raro i nga tikanga o te Ture o te tau 1865. Otira ko te pai o tenei Ture ko te arainga ite tino hokonga o nga whenua ate hunga i whaitake ra ano ki aua whenua. Tube o te tau 1873. Ite tau 1873 i tahuri ano te Paremete kite mahi tikanga. Kua kitea hoki ko te haere tonu te mahi inuru me te tahae i nga moni o te iwi me ka waiho tonu ma nga rangatira c whakahaere nga hoko o nga whenua o te iwi me te kore mohio atu o te iwi no ratou rate whenua kei te hokona kei te ahatia ranei. No te Ture Whenua Maori ote tau 1873 katahi ka tino tuturu nga take paanga oia tangata oia tangata. Ite Ture o te tau 1865 i whakahuatia ko te ingoa nui ote iwi, no tenei katahi ka whakaingoatia rawatia nga tangata katoa c whaipaanga ana. Ko ia tangata wahine tamaiti ranei i whakahuatia tona whaitaketanga kite whenua. Xi ta te Pakeha tikanga ko te matua ko to mua ranei o te whanau kotahi ko ia te tangata tika kite whenua. Ko tenei tv tikanga 1 toia rawatia a tae rawa atu ki nga tamariki kaore ano ra kia whanau noa whakaurua ana ratou ki te whenua. Ko nga ingoa mo ana tamariki kaore ano ra kia whanau noa i tapaa kite ingoa taane wahine hoki. I runga i nga korero a nga Pakeha me nga Maori ano hoki, kaore tenei tv tikanga i nga iwi Maori, ara te whaitaketanga motuhake o te tangata kotahi kite whenua. Takitahi nei nga whaipaanga pera i taea te whakahua mai. Na ko era he mea hoatu ma tetahi rangatira mo tetahi mahi nui i mahia c ia ake, hei utu ranei mo tetahi mahi kino i pa ki a ia ake. Na ko aua tv whaitaketanga pera kihai i roa kua riro ma tana whanau ma ona uri ranei a tau iho ki tona hapu i muri i a ia. Na te Ture ote tau 1873 i whakarereke nga tiwhikete i whakaputaina i raro i nga ture o mua atu a tapaina ketia ana he whakamaharatanga take. Na i roto i aua whakamaharatanga take i whakahuatia katoatia nga ingoa o nga tangata me nga wahine me nga tamariki ote iwi katoa ote hapu ranei i whaitake ki taua whenua. Na i runga i taua huarahi kihai i mohiotia te paanga o ia tangata wahine tamaiti ranei, no reira ka meingatia kia kaua c mana te kirimene, riihi, hoko, mokete ranei mehemea kaore i hainatia c nga tangata katoa i whakahuatia ra o ratou ingoa i roto i te whakamaharatanga take, me nga tikanga ano o te ture whakarite i ona huarahi hei mahinga me ona kaititiro me onaritenga katoa. Na taua ture i timata taua tikanga hou ara te whaitaketanga motuhake o ia tangata ake, kaore nei i pera i mua atu, a na taua tikanga i puta ake ai nga raruraru i runga i nga hoko ki nga Pakeha, na tera ano hoki i taimaha ai nga mahi whakanohonoho i Aotearoa. I runga i nga whaikorero a te hunga i kite haere i nga mahinga o nga Ture whenua Maori o te timatanga mai koia tonu ko taua tikanga rate take i puta mai ai nga raruraru katoa. Na te tohe tonu kite whakatau motuhake i nga whaitaketanga whenua i raruraru ai, ko tona tikanga ke hoki he whaitaketanga no te iwi. Te Tube o te Tau 1873: Ona Tikanga. I te wa c mahia ana c te Paremete "Te Ture Whenua Maori, 1873," i watea noatu ratou ki te ata tirotiro i nga ture i whaimana mai o mua. Kua tae atu hoki ki a ratou nga kupu whakaatu atu a nga tangata whaimatauranga mo runga mo aua tikanga. I te tuunga tuaruatanga' o te Kawanatanga o ta Hori Kerei i whakaritea c ia te tikanga runanga, na i runga i taua tv huarahi i retia nga whenua c nga Komiti i te mea kua matua whakaaetia c te iwi i roto i to ratou runanga nui. No te tau 1868 ka puta te whakatau aTe Penetana Tumuaki na taua whakataunga i tino whakamarama tekore tikanga ote take whaipaanga motuhake o ia tangata ake ki nga whenua Maori. I runga i te whakataunga ote whakawa mo Kaitorete i penei tana whakapuaki i aua tikanga: " E kore te Kooti c ahei kite whakapono atu kite tika ote take motuhaki oia tangata kite whenua Maori. I mua atu ote taenga mai o te Kawanatanga o Ingarani ki konei, na te kaha ano o te iwi nui i mau ai te mana o te iwi kite whenua, a na te iwi tonu ano te whenua. I mea ano te Kawanatanga o mua c hara ia tera i te tikanga, i te wa ano ra o te tautohetohe mo Waitara, whakahe katoa nga Maori ki taua tikanga a te Kawanatanga, a timata atu ko te whawhai roa i pau nui ai nga moni ote koroni. B kore c taea te whakaae atu inaianei kia whakaara c Heremaia taua tikanga hei painga mona ake i te mea kua tino whakahengia nei c nga iwi Maori. Ko te tangata c tau ana ki aia te painga, me tau ano hoki ki aia nga taimahatanga, a penei ano hoki nga tikanga Maori, ko te tangata Maori me haere ano i nga tikanga c pa ana ki tona iwi." Koia rate whakataunga a kaore ano kia taea te whakahe. I te tau 1872 i whakamana " Te Ture Komihana Whiriwhiri i nga Hoko Maori o Haki Pei (Nepia)," tv ana ko Tiata Retimana ko te Maningi me Wi Hikairo raua ko Meiha Te Wheoro hei Komihana. I timata te mahi a taua Komihana ite 3 o nga ra o Pepuere, 1873. Ko ta ratou ripoata no te 31 o Hurae, 1873. Kaore i rite katoa o ratou whakaaro mo runga mo taua whakataunga. Kaore a Tiati Eetimana raua ko Te Maningi i whakaae ki ta nga mema Maori whakaaro mo runga mo nga tahae i kiia ra he tahae, engari i whaikupu ia mo runga mo aua tv hoko a nga tangata motuhake i nga whenua. Iki ia kaore rawa ite tika aua tv hoko ate Pakeha me ia Maori motuhake. I mea ia ko nga whenua c tukuna ana ki nga Pakeha me waiho ma te Karauna c tuku i runga i te mana o te karaati. I mea ia, "He mea pai ma nga rangatira Maori : (1.) E hamate pukapuka tuku whenua a te iwi kite Karauna ama te Karauna c karaati atu te whenua. Me haere ia i runga ite tiwhikete i whakaputaina etc Kooti. (2.) Ma tera c whaimana ai te tuku a nga rangatira i nga whenua ote iwi, pera ano me a ratou tukunga o mua atu. (3.) I tino whakahe taua Tiati i nga ture c whaimana ana i taua wa mo runga mo nga hoko aia tangata ake i nga whenua ate iwi nui. (4.) I mea ia me tv he kaitiaki mo ia poraka mo ia poraka. (5.) I mea hoki ia ko te mea tika me matua whakarite nga rohe o nga whenua o te iwi nui o ia hapu ranei c nga Maori ano me tetahi apiha 0
4
a.—iß.
te Kawanatanga hei hoa mo ratou, i mua atu o te tukunga mai kite Kooti kia whakawhakia. I mea hoki ia kia puta mai ano he aheitanga kite Kooti kia tika ai tona rapunga i nga take c whakawakia ana i tona aroaro. Kaore hoki c tika kia waiho ma te Kooti c whakatau nga take c tika nei kia whiriwhiria i runga tonu ano ite whenua. Ko taua tv mahi c hara ite mea ma te Kooti c mahi,-engari ka tika noatu ma tetahi apiha o te Tari Maori c ata whakaturia ana c te Kawana mo runga mo taua mahi. A i runga i ia tono kia puta he tiwhikete whaitaketanga, tono riiwhi tangata mate ranei, me tuku atu kite Kooti te ripoata a taua apiha. Ako taua ripoata me watea kia tirohia c te hunga c whaitikanga ana, a ma te Kooti c whakamana, c whakahe, c whakahoki atu ano ranei ki taua apiha i runga ita te Kooti i mahara ai he mea tika. Engari ko tona tikanga ia me kaua c mana he whakawa mehemea kaore ano kia puta atu he ripoata pera. Tenei ano hoki tetahi ritenga c tika ai kia tv he hunga ke atu hei hoa awhina mo etahi o nga mahi ote Kooti. Ko nga mahi roherohenga o nga whaipaanga ki nga whenua Maori c kore c tika ma te Kooti c mahi notemea hoki ko aua tv mahi ma te tono ano a tetahi tangata whaitake katahi ano ka ahei te Kooti kite mahi. I whakah.ua kupu ano a Wi Hikairo mo nga hoko mea ana ia he pai ke me panui nga hoko whenua Maori me whakaae hoki c te iwi. No te 31 Hurae, 1873, ka tukuna atu te ripoata a Te Eetimana Kaiwhakawa me ta Hikairo. No muri tata tonu iho ka tukuna atu kite Paremete. Na i taua wa c mahia ana "Te Ture Whenua Maori, 1873," i roto ite Paremete. I roto ite7l o nga tekiona ote Ture "Whakamana ite Koroni i meatia me mana tonu ano nga tikanga Maori i roto i a ratou ake ano. Kua puta ke te kupu a Ta Hori Kerei mo nga hoko, a ki ana ai kihai i tika kia ahei nga tangata takitahi kite hoko i nga whenua o te iwi nui, ki ana ia ko te huarahi tika mo te iwi Maori me mahi i roto i nga runanga; na ahakoa aua kupu ana i mahia etc Paremete te Ture Whenua Maori i Hepetema o te tau 1873, whakamana aua te tikanga whaipaanga motuhake o ia tangata o ia tangata, haere ana i runga i te huarahi i kiia ra c te Penetana kaore i tika, i whakahengia ra hoki c Ta Hori Kerei raua ko Te Eetimana Kaiwhakawa. Tera pea i mea ano te Paremete ma te iwi ano c whakahaere nga mahi, otira na te hangai o nga kupu o taua ture i tino mohiotia ai ma ia tangata ake c mahi te pukapuka hoko o ia whenua o ia whenua. Kihai rawa i marama nga kupu o roto o taua Ture i mahia ra c te Makarini, kaore hoki i marama te whakahaerenga o nga tikanga o taua Ture. Na te Kanene i mahi taua Pire i runga i nga tohutohu a te Makarini, a c ki ana ia kaore rawa a te Makarini i mea kia hokona motuhaketia nga whaipaanga o ia tangata i roto i nga whenua a te tokomaha, engari ano nga whenua c purutia motuhaketia ana eai tangata ake i runga i tona ingoa anake. I mohio ano ia tera c raruraru nga hoko a te iwi nui, engari i mahara ia tera c marama nga hoko o nga whenua kua tau ki nga hapu me nga kawai whanau. Ko tana i hiahia ai kia rohea nga whenua o nga iwi nui tonu kia tau ai ki nga hapu me nga kawai whanau o ratou nei whenua, a mo a muri atu o tera te taea ai te roherohe ki ia tangata ki ia tangata. I whakaurua ano eia ki roto ki taua Ture etahi o nga kupu tohutohu mai aTe Eetimana Kaiwhakawa. I whakaritea ano i roto i ona tikanga kia mahia nga rohe Takiwa; kia whakaturia hoki he Apiha Takiwa hei whiriwhiri i nga rohe o nga iwi me nga hapu, a ko nga rangatira Maori hei hoa mo ratou, a in a ratou c tuku atu a ratou kupu whakaatu kite Kooti Whenua Maori. Ko tetahi mahi hoki ma te Kooti he whakarite rahui kia kaua c iti iho ite 50 eka mo ia tangata mo ia wahine mo ia tamaiti, a me here tuturu aua rahui. I mea hoki ia kia tuhia tetahi tino pukapuka whakaatu i nga whenua a nga Maori i te wa c ora ana ano nga rangatira kaumatua mohio ki nga take tupuna mai o nga whenua katoa. Kihai i mana enei whakaritenga. Ko nga kupu wehewehe mo nga whenua Maori o roto o taua Ture nga mea i kaha ke atu, a kaore i taea te whakatupato haere. Kaore hoki te Paremete me te Kawanatanga i mahara atu ki aua tikanga o roto o taua Ture, a kaore hoki i maharatia c te Kooti. Kaore hoki i whakaturia he Apiha Takiwa; kaore i mahia aua ripoata ; kaore hoki i mahia taua Pukapuka rarangi whenua i runga i nga korero a nga kaumatua c mate haere atu ra ; kaore hoki i rohea atu nga paanga o nga hapu o ia iwi i mua atu o nga hokonga whenua: ko te hoko tonu i nga whenua Maori te mea i tino kaha, ko etahi tikanga atu kaore rawa i whaiwhakaarotia. I pohehe te titiro a te Kooti Whenua Maori i nga tikanga o te Ture tuatahi o te tau 1865, waihoki me tenei waiho ana c ratou kia kore mana noaiho nga tikanga i whakaritea c te Makarini, a haere tonu tana mahi i runga i te ritenga w 7hakamana haere i te tikanga hoko a ia tangata ake i nga whenua a te iwi nui tonu. Kihai hoki ate Makarini i mahara tera c tupu haere he raruraru, a kaore hoki i hiahia kia pera ona tikanga. I runga i te mahinga i taua tv tikanga kua whakahengia noatia atu ra c nga tangata whaimatauranga, ko tona mutunga mai ano he raruraru. Na, ko nga mahi tini ate Paremete mai ano o te Ture o te tau 1873, i haere katoa kite whakamana i nga paanga motuhake o ia tangata o ia tangata ki nga whenua o te iwi nui tonu, kihai nei i pera ta te Maori tikanga o mua—Ko te Ture Whakahaere Whenua Maori o te tau 1886, anake te Ture i rereke ona tikanga. Ko te mahi tuatahi a te Kawanatanga i tahuri ai kite whakarite kia motuhake nga paanga o ia tangata ki nga whenua o te iwi nui, ko tera i whakahuatia mai ra c te Penetone, a ko tona mutunga mai he whawhai roa i mate nui ai he tangata. Na ko te mutuuga mai oto muri mahinga nei, he raruraru, he mate, he whakawa. Eki ana hoki nga kaikorero "he tino raruraru he rawa atu." Nga he i puta mai i eunga i a tatou Tube Whenua Maoki. Ka rima te kau nga tau o te timatanga mai o te kino o nga Ture Whenua Maori me nga Kooti Whenua Maori me te mau haere ote kino kite kino rawa atu. I whakarerea nga tikanga hoko tawhito a nga iwi nui tonu. A whakaherea ana nga hoko i runga i nga huarahi ngaro, me nga tikanga hoko huna, a i runga i aua tv hoko whakaritea ana te mana o te tamaiti taurekareka kite mana o tetahi o nga rangatira nunui o nga rangatira toa o te iwi a puare ana he huarahi c taea atu ai nga take ki nga whenua ra runga ite utu nohinohi noa iho. Heoi na te hokonga a etahi i a ratou hea ka noho ko te Pakeha a panaia ake nga Maori. He mea ano c tika ana nga tango a nga Pakeha he mea ano kahore i tika.
5
6.—lb.
I tan tetahi mate nui ki runga i nga Maori i te rironga mai o ratou whenua i runga i taua Ture. I riro mai hoki aua whenua i te hunga kaha kore I rite nga tangata c mau ana o ratou ingoa i roto i te tiwhikete take ki tetahi kahui hipi kahore nei o ratou hepara kai arahi ranei a no to ratou kuaretanga hohoro tonu te poto 0 o ratou whenua i tika nei kia neke ake nga utu a memga ana nga whenua i whakarerea iho c o ratou tupuna hei kainga hei ngakinga ma ratou he taouga c taea ana te hoko, a kore iho to ratou kaha ite wehewehe ke o nga whakaaro. A hinga ana te mana o nga rangatira. I karapotia ratou c nga whakawai ate tangata. A i runga ite nui ote hiahia ote tangata kite moni hei hoko kakahu hei hoko kai hei hoko rama ka hohoro tonu to ratou powhiri i nga Pakeha c haere mai ana kite hoko a tere tonu te tuku a aua Pakeha i te moni me te waipiro ki nga Maori. Ahe mea ano kihai i tau te pai kite katoa i runga ite arai ote whakanohonoho tangata ki runga i te whenua, he maha hoki nga whenua nunui i riro i nga Pakeha whai moni i runga i aua riihi me aua hoko. Na to ratou whiwhi ano hoki ite moni i taea ai te utu nga Kaiwhakahaere Maori me nga kaiwhakamaori me nga roiaa iahei ai te rui haere ite moni ki runga i nga whenua Maori. A ahakoa te poka o enei tikanga i nga whakaaro o te tokomaha he mea ano c takahia ana te ture i runga i aua mahi. E hara ia ite mea no nga tangata na ratou nga moni i utua ki runga i aua whenua te he o nga whakahaerenga katoa. Kahore, erangi he mea ano kahore ratou c mohio kite ahua o nga tangata c whakahaere nei i nga tikanga ma ratou. Heoi hoki ta ratou i hiahia ai kia riro i a ratou te hokoi nga whenua momona a nga Maori. A tukua atu ana ma a ratou kaiwhakahaere te hoko te riihi ranei a he mea ano c mahia hiangatia te whakaoti i nga take ki nga whenua kia riro ai ite Pakeha. Erangi i puta mai aua mahi katoa i runga i nga tikanga i whakamana etc Paremete. Tena atu ano hoki etahi he i puta mai i runga i nga Ture i hanga erangi kahore c taea te kimi i etahi kino hei rite ki enei kuaputa nei i Niu Tireni i runga ite pohehe ote hanga o aus. Ture. Kahore rawa hoki tetahi hikipene i toe ki nga Maori i runga i nga miriona eka kua hokona c ratou. A meake nei te pau ai te toenga o nga whenua c toe ana kia ratou. Kia torutoru ake nei nga tau c mahi ana te Kooti Whenua Maori i raro i enei tikanga c mahia nei i naianei, a kia torutoru ake nei nga whakatikatikanga i te Ture c ahei ai nga Pakeha te hoko noa i te whenua o nga Maori, heoi kua kore rawa he whenua c toe ki nga Maori. Ehara hoki ite mea na te rironga anake o nga whenua o nga Maori i mate ai ratou erangi ipa ano hoki he mate ki a ratou i a ratou c noho ana c ngaki ana i a ratou whenua. No te mea c whai mana ana te tangata kotahi i roto i te rarangi ingoa o nga tangata kotahi rau kite noho i ■ runga i taua whenu.a haunga etahi o ratou, kihai hoki i taea c tenei c tenei tangata o ratou te mahi i taua piihi whenua ake. Inahoki kite mea c taiepa ana nga tangata tokorua tokotoru ranei i tetahi piihi hei pariki, hei rana haerenga hipi kau ranei, ka here mai ano hoki etahi atu ka whiu i a ratou kau me a ratou hipi ki runga i taua wahi. A i runga ite hopohopo tonu ki aua tv mahi c patu nei i te Maori tau ana te pouri ki runga i nga Maori katoa. I nga takiwa o mna c tiakina ana nga mahi a te hunga mahi c nga rangatira Maori hui atu ki a ratou ritenga Maori ano erangi no te taunga o te ture Pakeha ki runga i a ratou katahi ka tahuri te hunga mangere kite kai i te hua o nga mahi a etahi. Na ahakoa ena mate tena atu ano etahi te whai haere ana i runga i nga ture c hanga ana mo te Kooti Whenua Maori. Tonoa ana nga Maori kia kawea a ratou whenua kite Kooti ki reira tautohe ai i nga take ki aua whenua kua taea ano c ratou te whakatau c o ratou runanga, heoi titiro ana nga Maori ki tenei tv tango whenua a te Pakeha a mea ana ratou i ahua rite tonu ki nga mahi raupatu ate Maori o mua. I mua hoki i mau nga Maori kite pu, ki te tao, kite taiaha hei patu, tetahi inaianei kua waiho ko nga roro me nga arero hei raupatu whenua. I nga wa o mua c tika ana nga huarahi katoa c whakaaro ai te tangata hei patu ite taua heoi mahara ana nga Maori i te mea kua waiho ko te ture hei huarahi whakatete ki nga take ki nga whenua mahara ana ratou he tika hoki nga huarahi katoa c mahara ai ratou hei huarahi kia riro mai ai nga whenua i a ratou. Iki a Kapene Pirihi me te Komihana Tiaki o Nepia, me Tiati Wari i a ratou i. Waipawa he tika tonu taua ki a nga Maori me etahi atu hoki. I roto i enei wa kahore c taea te whakarongo ki nga korero o te tini o te Maori a ko te mahi a etahi c hara anake i te tv kino i te hunga ora erangi c muru ana hoki i te hunga kua mate a c ki ana etahi kaiwhaki korero kua tohungatia te tangata kite hanga wira tangi ke nei te ahua a c rite ana ki nga oati teka c oatitia nei i roto ite Kooti Whenua Maori. Mehemea c whai korero ana nga Maori i roto i o ratou runanga ka whakaae ano kite teka me te pono o nga korero ahakoa kahore c tau he painga ki a ratou a kei te korerotanga i roto i te Kooti Whenua Maori kahore c rikarika te whakaaro kite oati ki tetahi take ahakoa timata mai te teka i te timatanga o aua korero a tae noa kite mutunga. Kihai nga he i puta mai i runga i nga ture Whenua Maori i tau anake ki nga Maori, kihai ano hoki i tau ki nga Pakeha anake c pa ana kite hoko kite riihi i aua whenua erangi kua whakahau aua raruraru me nga whakatete i te whakaaro o te tokomaha, kua ki hoki nga Kooti o te koroni i nga mahi whakawa mo runga i aua mahi, kua ki hoki te Paremete i nga petihana, kua hono tonu te ara o nga korero whakapouri i te ngakau, me te pau katoa nga taima o te Komiti a i ahakoa te nui o te utu i runga i aua mea c tau ana ki runga i te koroni puta atu te awangawanga ki runga i nga ngakau o te tokomaha. E waru nga Ture i pahitia ite tau kotahi ara ite tau 1888—a c iwa ite tau 1889 hei Ture Whakahaere i nga Whenua Maori me nga Kooti haunga etahi atu ture c pa iti ana ki aua mea, a i kokiritia mai ano hoki etahi atu ture erangi i patua i whakarerea ranei. I neke ake ite kotahi mano nga pitihana Maori i tukuna mai kite Paremete i roto i nga tau kotahi tekau ara i te tau 1880 tae atu kite tau 1890 hei whiriwhiri ma te Eunanga Nui. Te Kooti Whenua Maobi, He maha nga tangata kaikorero i whaki mai i te iti haere o te mana o te Kooti Whenua Maori. Kei te roa rawa atu te wa inaianei i o mua wa c pau ana mo te whakawa i te keehi kotahi. A kua neke rawa ake nga utu mo te whakawakanga inaianei i o mua utu, kei te huhua noa atu hoki nga hikitanga me nga nukuhanga o te Kooti me te nui ano o te raruraru. Kua nui haere hoki nga tono whakawa tuarua. A kua kore haere nga tikanga i roto ite Kooti ekiai he Kooti Whenua Maori a kua tino Kooti Pakeha—e ai te ki a Hone Peete, "ko te ingoa anake c
6
G.—lb.
toe nei." Kua tipu mai i roto i taua Kooti nga huarahi kimi i nga take teka c mate ai nga tino tangata whai take ki nga whenua me te riro o o ratou whenua i nga tangata o to ratou iwi ano c kimi ra i aua mahi hiauga. Kua inutu te haere ate Kooti ki runga i nga whenua titiro ai kahore hoki c tuku whakaaro atu c whakatakoto tikanga ranei ki nga Maori c noho pai ana i o ratou kainga. Ko tetahi ko te nui o nga utu c tonoa ana mo nga whakawakanga o nga whenua oko nga Maori kahore c ahei te utu i aua utu kahore c whakaaetia a ratou tono whakawa tuarua heoi ko tona tukunga iho ko te matakitaki atu ki o ratou whenua c tukuna atu ana kite hunga kahore rawa o ratou take kahore hoki c tuturu ana nga whakataunga. Ahakoa kua maha nga tau c noho ana nga tangata ki runga i te whenua kua tukuna he tiwhikete, he Karauna karati ranei he pukapuka tuku ranei ka ahei ano te whakaara i tetahi whakawa mo taua whenua c nohia ra c aua tangata a he mea ano ka hinga aua tangata a. panaia ake me te mate i runga i te huhua o nga huarahi c kimihia ana hei whakahinga i aua tangata i whakataua ai aua whenua i runga hoki i te tini o nga whakarereketanga ote ture. Ano te mea kua tuturu tenei te raruraru i runga i nga ture me nga whakahaere, kua mea nga roia tino matau kua oati hoki mehemea i hiahia te Paremete Ida tipu tetahi raruraru nui ki runga i nga take Whenua Maori kua kore c pai ake te tino mananga o taua raruraru i enei raruraru kua tipu ake nei. Kia kore enei korero c putu mai i te hunga whakaaro tika kua kore c whakaponohia kei te penei te nui ote raruraru me te tinihanga te mahia nei. Ko nga roia kua oati mai kite tika o enei korero ki nga Komihana ko te Witika raua ko Eahera, ko Hekete me te Betimana, ko te Kupa, ko Tuwha, ko Taratoa, ko H. D. Pere, ko te Hapimana, ko E. Pere, ko te Wirihana me Katarira, ko Karaera me te Makarini, ko Teinapere me te Rokena, ko Hiitikoti Wiremu, ko Oriwa Hamuera, ko Hawata, me Ta Eapata Taute. He hua noa atu nga korero a nga Maori mo runga i enei take c pa ana ki nga Kooti Whenua Maori—ara. (a.) Nga whakaroa. (b.) Nga, utu me nga tiuti. (c.) Nga tono kia haere mai nga tangata wh<\j take i nga kainga tawhiti a poharatia iho me te tahuri ki nga mahi whakarihariha, me te korero tito, me nga he, me nga tono teka, me nga mate me te pau o nga moni. (d.) Nga whakawa tuarua me nga tono arai kite Hupirimi Kooti. (c.) Ko te mahi a nga hunga c uru ana ki nga tautohe whakatu Kawanatanga, me nga Kawanatanga ano, me era atu tikanga c whakahaerea ana hei whakaparori ke i nga whakataunga. (f.) Ko te haerare tonu o nga Tiati. (g.) Te nui o nga utu o nga ruri ara mo nga wehewehenga. (h.) Ko te kore kahore c pumau nga take i muri o te whakawakanga. Nga Tukunga Iho a te Tube. Kahore c ahei te whai haere i nga whakararunga me nga kotitiketanga o nga ture i timata mai nei i te tuatahi te hanga nga ture c te iwi hanga ture a c mea nei ano kite hanga kia mau tonu ai aua tikanga raruraru. I nga tau katoa ko te mahi he whakamatau kite whakatikatika i nga raruraru c mau nei inaianei. Kei etahi Paremete he mea ano c hanga ana kia ono nga pire a c toru c wha anake o aua ture c pahitia ana hei ture. Kua ki nga wharangi o nga pukapuka Paremete i nga whaikorero mo runga i nga whenua Maori. I karapotia hoki nga Maori c nga tini mea tiaki me nga here, a kihai i ora nga Maori i runga i aua tv tiaki eraugi i mana hei rore c mau ai te tangata tika c mea ana kite hoko whenua Maori. Whakaturia ana nga Kooti me te nui ote utu o nga whakahere; a meatia ana kia tapu nga oati c oatitia ana a ko nga whiriwhiringa me nga whakawakanga a nga Tiati kia kitea te tika me te he o nga whakahaere he mea tono ahakoa pai nga Maori kite haere mai kahore ranei, a ko etahi anake o nga whakahaere c mohiotia ana i tena ra. Kei etahi whakahaerenga he maha nga mahi tinihanga kua whakaekea ki runga i nga Pakeha me nga Maori; a ahakoa te tika o nga whakahaere kihai i orate hunga c hiahia ana kite hoko, me nga Kooti kua mahia hiangatia, a kua peratia ano hoki nga mahi kite hunga c tika ana nga take, a i runga i te taurnaha o nga tikanga i whakaekea c te ture ki runga i te kixnihanga o nga take Maori, he mea ano kahore ano kia ata kitea te take a te tangata kua pau noa atu nga moni c puta mai i aua whenua. Xi te oti nga take te whakatau ka timata tonu i reira te whakahaere a nga Maori me nga Pakeha mo te hoko i aua whenua, a ahakoa nga moni c utua ana c te Pakeha mo te whenua ka tahuri ano hoki kite utu i nga utu mo te whakawakanga me etahi atu utu me te tiwhikete a oti katoa enei mea te utu he mea ano ka rokohina c te kaihoko kahore ano kia tau tika te take kite whenua kua nui nei tana mahi kite whakaoti. Akuanei i runga i te raruraru o nga tikanga o nga ture me nga whakataunga a te Hupirimi Kooti kua mea etahi roia tino mohio ehara i te mea kua tino whakakorea nga take ki etahi whenua erangi c ruarua ana o ratou whakaaro mehemea c taea te whakatika tetahi take i runga i te Ture Whenua Maori o te tau 1873 me ona whakatikatikanga. Kei te neke ake i nga rau maha nga take kua Karauna karatitia c te Karauna. He maha o aua karati kua rehitatia i raro i te Ture Whakawhiti Whenua. Kei te nui noa atu nga moni kua tukuna i runga ite mokete i runga i nga whenua kua hokona c nga Pakeha i nga Maori. A ahakoa te raruraru nga take i okioki ai au Pakeha i runga i aua whenua me te he o nga tikanga o te Ture i waiho iho hei huarahi whakahaere ma te iwi kei te takoto raruraru rawa nga take ki aua whenua me te tau ote awangawanga o te tini kite pehea c ora ai ratou. Ehara hoki ite mea he oranga ngakau mo te tangata ma kitea ko aua ture c patu nei i te hunga waimarie i te hunga mahi tika ko aua ture ano kei te awhina kei te tautoko ite hunga mahi hianga. I puta mai nga raruraru me nga whakarereketanga o nga Ture Whenua Maori i runga i nga tikanga i mahia ai aua ture. Kua kitea c nga Pakeha c hiahia ana kite hoko kite riihi i nga Whenua Maori nga here i runga i te ture c mana ana a c tino arai ana i a ratou. Hei ahatanga koa ka tohe tonu ratou kia tau to ratou mana ki runga kite whenua a ka mau tonu ta ratou whakahaere kia riro mai aua whenua i runga i te whakawhirinaki kite mana o nga mema o te Paremete tera c whakarereketia te ture c ahei ai te whakaoti i a ratou tikanga ki aua whenua. Kua haere ratou kite Paremete a kua pahitia etahi
7
G.—lb.
ture c mana ai wahi iti ranei te mana ai a ratou keehi. I runga ite mahinga i enei ture ka tau te raruraru ki etahi atu take a etahi atu me etahi atu tikanga. Na tenei tonu i whakahau te hanga o nga ture whakairoiro a kore iho c taea te kimi he ture tuturu i roto i aua ture. E whakaatu mai ana nga korero i whakarangona i nga wahi katoa a nga iwi c rua c tino tauniaha ana nga whakahaere katoa i te nui o te utu tiniata mai i nga ruri, kite tono tetahi Maori kia whakawakia tona whenua i raro i nga tikanga o te Ture Whenua Maori me te Ture Kooti Whenua Maori a tae noa kite wa i rehitatia ai te take a te Pakeha nana i hoko i raro i te Ture Whakawhiti Whenua c whakaekea ana nga utu taumaha rawa ki runga i nga tikanga katoa a c whakapuare ana i nga huarahi maha c tipu ai te whakaaro tahae o te tangata me te mahi i nga mahi tangi ke i waenga i nga Pakeha me nga Maori. E whakaweHi ana hoki i tehunga whiwhi ite moni kei noho i konei me te patu i nga mahi a te hunga hiahia kite mahi, me te huri i nga Kooti whakahaere i te tika hei whare whakataunga i te mate, me te arai i te nohonoho o te whenua c te tangata me te nui haere o te koroni. E ki ana a te Pere roia he mea whakapukukata nga tini huarahi kua whakatakotoria c whakahaere ai te tangata kia oti ai i aia te hoko i tetahi whenua Maori. Ko te tini hoki o nga arai me nga utu c eke ana ki runga i te tangata epa atu ana kite hoko i nga whenua Maori kahore nei ano kia motuhake kite Maori kotahi me te tino kaha hoki o te whakaaro kia whakahoutia nga tikanga i runga i te whakawakanga o nga take me te rironga mai o aua whenua o nga iwi o nga hapu ranei kia mahia. He mea tenei c whakahengia rawatia ana c nga iwi c rua. I timata mai enei korero i aE. P. Harete, me Eaniera Turoa, me Wi Pere, i Kihipane a tae noa ki nga kupu taumaha me nga kupu marama o te Pere roia me Ta Eopata Taute, i Poneke. He maha nga kawenga i nga keehi whenua Maori kite Hupirimi Kooti me te Kooti Piira. A kahore kau he hanganga ture whenua Maori he whakahaere whenua Maori ranei i muri iho i te tau 1873 i kitea ai tetahi ora haunga ia te Ture Whakahaere Whenua Maori o te tau 1886 kihai nei i taea te whakahaere i nga tikanga o roto. Kua roa te wa inaianei i hanga ai nga ture kahore nei i tau he painga kite tangata. Miharo ana te tangata ki nga korero kua korerotia mai. Ko nga utu mai i runga i ngapatainga katoa c whakaatu ana i nga he hou. Ako nga take katoa i korerotia c nga runanga kite aroaro o nga Komihana i whakaatu haere tonu mai i nga koiwi tupapaku c takoto huna ana. Kahore he mea i toe te korero c aua runanga hui atu kite mahi a nga Tiati a nga roia, a nga kaiwhakahaere ; o nga hikitanga i nga Kooti, i nga utu ma nga Kooti me nga whakawa tuarua a nga Kooti, nga mate me nga mahi whakarihariha c mahia ana c nga Maori i a ratou c noho ana ki aua Kooti, i pau katoa enei mea te korero. I whakaatu mai ano hoki nga takiwa katoa i o ratou mate me etahi korero atu ano hoki. Kupu Whakahb Xi Te Kawanatanga. 1 kiia mai ki a matou i roto i etahi huinga o nga Maori, i nui te mate i tau ki runga i nga Maori i runga i nga mahi a te Kawanatanga ko tetahi ki hoki a ratou he nui te whakararu a te Tari Maori me ona apiha i roto i enei tau kua taha ake nei i runga i nga ruri o nga whenua me nga mahi a nga Tiati i runga i nga whakataunga o nga take ki nga whenua me nga nohoanga o te Kooti. Akuanei i runga i te nui o enei tv mahi kua ahua tupato te nuinga o nga Maori kite Kooti. Apiti atu ki nga korero whakararu a te Kawanatanga i kiia c nga rangatira nunui c nga rangatira maha o te taha whakararo ara o te iwi o Ngapuhi me nga rangatira o te Tai Hauauru me te Tai Eawhiti hoki kua tangohia c te Kawanatanga etahi whenua kahore nei i hokona i tukuna ki a rotou i raupatutia ranei c ratou a whakahaerengi ana aua whenua ano he whenua no te Karauna c kitea ana hoki i roto i nga korero kihai enei whakapae i puta mo nga wahi katoa engari c tino whakahua ana i nga wahi i tau ai enei raruraru. I whakahuatia nga ingoa o nga poraka whenua i nga takiwa katoa, ahakoa kihai i uru nga poraka katoa ki enei i whakahuatia nei i mea ano nga rangatira kite whakahua mai ano i etahi mehemea c pai ana nga Komihana. A i puta ano hoki etahi korero i Wairarapa i takahia c te Kawanatanga a ratou whakaaetanga ki nga Maori, nga whakaaetanga i tukuna ai etahi poraka nunui kite Karauna, kihai i whakatakotoria ngarahui, kihai nga moni i utua, kihai ano hoki etahi whakaaetanga i whakamana, ahe mea tika kia whakamana. He mea tika kia whai mana te Kooti Whakawa Take Whenua ka whakahuatia ake nei kite whiriwhiri kite uiui i aua take katoa me te tuku i te ripoata kite Paremete ma tenei anake hoki c tau aite tika, he maha hoki o aua whenua ekore c taea inaianei te whakahoki ki nga Maori ara nga whenua kua tukuna nei nga Karauna karaati ki nga Pakeha i nga tau kua hori ake nei. Kei etahi whenua kahore i whakaurua c te Kawanatanga nga ingoa o nga tangata whai take ki roto i nga karati i tukuna ki era i tuku nei i nga whenua i raro i nga whakaaetanga me whakahoki tetahi wahi ki nga tangata nana i tuku kite Kawanatanga. Ko tetahi o aua whenua ko te MohakaWaikari Poraka. Heoi kua tau he mate ki etahi Maori. I hanga c tetahi o nga kaiwhakahaere a te Kawanataga te rarangi ingoa o nga tangata whai take me te whakatakoto i nga rohe i te mea kahore ano i tukuna he patai kite hunga whai take. No reira ka tau te he ki runga i aua whenua ko nga whenua o tetahi hapu c whakataua ana ki tetahi atu hapu, ko nga ingoa i tika kia whakaurua kihai i whakaurua. Kei tetahi poraka c 31,000 eka kotahi anake te ingoa i whakaurua, a kapea ake te nuinga o nga tangata whai take. I tukuna mai ano enei take kite Paremete i roto i nga tau kua hori nei. I whakamatau ano te Paremete kite tuku ora erangi kihai i mana. Ko te mea tika mo enei tv keehi me tuku ma tetahi Poari Whenua Maori c tino whai mana ana a kua whakahuatia iko atu nei ame tino whaimana kite kimi me te whakatau i nga take. I ahua kaha mai nga kupu whakapae mo runga mo nga whenua i uru ki roto ite Ture Ngawha. Kotahi mano koea macro whenua o taua takiwa ekengia ana c taua Ture. Ehara ite mea i herea anake nga whenua etc Kawanatanga kei rukerukea c nga Maori erangi i tangohia mai ki a ratou te whakahaere a tarati mo nga tangata whai take. Eki ana heoi nei te wahi o taua whenua nui c whakahaerengia c meatia ana kia puta mai he hua ko te Taonehipi anake o Eotorua. I riihitia etahi whenua i reira ite ra kotahi mo nga moni reti wahi iti ka tae kite £3,000 ite tau. A kua maha nga tau i kore ai c riro mai he moni ote reti. E ono nga tau i tatari ai ratou mo aua moni reti ano naia tata nei ka hamene ratou ite
8
G.—lb.
Kawanatanga. Bki ana kua whakaae te Kawanatanga kite tika o vga tono a nga Maori erangi whakairia mai etc Kawanatanga te Ture Whakawa Karauna hei arai ite hamene a nga Maori. He mea tika ranei kia tan te miharo i ruarua ai te ngakati o nga Maori kite tuku i a ratou moni me a ratou-whenua kite Kawanatanga tiaki ai ara mehemea c tika ana nga korero a aua Maori ? Kei etahi atu keehi c ki ana nga Maori he tokomaha nga tangata c tino whai take ana c kapea ana i runga i te rarangi ingoa c tukua atu ana kite Kooti Whenua Maori. Ko tetahi o enei keehi ko te Ngarara Poraka i Waikanae a paahitia ana he Ture hei whakatika i enei he ; otira he whaiti rawa ona tekiona, a i runga i nga whakahaere a nga Kooti kahore c ahei etahi Kooti te whakatikatika i nga he o mua. Ko te mea tika mo era tv keehi me pera me era kua kiia ake nei ara me tuku kia tino whai mana te Poari Maori kite whakatau i te tika i runga i aua keehi. Tena atu ano hoki etahi take i hono tonu te whakapuaki mai ki a matou ara ko nga ruri me nga take kahore ano i whakataua, ko te whakaroa i nga whakawa tuarua kua roa atu nei te whakaaetanga mai, me te tini noa iho o etahi atu raruraru he mea tika kia whiriwhiria. E ki ana nga Maori o te Tai Bawhiti he nui te mate i tau ki runga i a ratou i runga i te meatangaa te Kawanatanga hei tiota tenanata ratou i raro i " Te Ture Karaati o (Turanga) Papati Pei, 1869," mehemea i meatia hei tenata kamana ratou kua tika. Kihai hoki i tika kia whakataua te take ki tetahi Maori ekore nei c taea te tuku iho c ia ki ona huanga i tona matenga. He tika ano pea kua roa rawa i muri iho i te whakataunga o aua tv take c ahei ai te whakatika otira he mea pai ano kia whakamatauria te whakatika. Kei etahi keehi c whakaekea ana nga whakahe kite Paremete anake. I rihiitia c nga Maori 0 te Tai Hauauru o ratou whenua kite Pakeha i runga i nga tikanga c puta ai te pai ki waenganui 1 te Pakeha me nga Maori, a whakamana ana enei riihi c nga Komihana c Ta Wiremu Pokiha me Ta Tirana Pere. I taua wa c noho ana etahi o nga Maori nana i tuku aua riihi i runga i nga whenua i hoatu c aua Komihana ki etahi atu taugata. A heoi nga whenua i mahue ki a ratou ko nga whenua kua rihiitia c ratou. I korerotia mai i whakaae nga Komihana kia rima te kau eka c hoatu ma ia tangata o ratou, i roto i nga rahui kua oti te here. Mehemea i puta taua whakaaetanga kihai i whakamana. I muri iho ite tau 1880,.he maha nga tono a nga Pakeha c riihi ana i aua whenua Maori kia whakahoutia nga riihi o nga whenua c pau nga tau i roto i nga tau kotahi te kau timata mai ite tau 1890, tae atu kite tau 1900. Kihai nga Maori i whakaae ki aua tono a nga Pakeha no te mea i hiahia nga Maori ki aua whenua hei kainga mo ratou no te mea kei te noho noa iho ratou i runga i te whenua o te tangata ke. No te tau 1884, ka pahitia he Ture c penei ana nga tikanga mehemea c whakaae ana vga Maori ka ahei te hanga i nga riihi hciu. Heoi kihai i whakaae nga Maori i runga i nga take kua whakaaturia i runga ake nei ara kahore o ratou whenua hei nohoanga mo ratou. Ka tohe tonu nga Pakeha, ai te tau 1887, ka tau tetahi painga kia ratou, ka pahitia hoki " Te Ture Whakatikatika 1887 i te Ture Whakataunga Eahui o te Tai Hauauru." Na i runga i nga tikanga ote tekiona 7 o taua Ture ka ahei te tuku riihi hou ki nga Pakeha mo nga tau c toru tekau ahakoa kahore c whakaae nga Maori. I ahei ano hoki to whakanuku ake i nga utu o nga reti te whakahoki iho ranei c nga apitireita. Akuanei kihai te nuinga o nga Maori i whakatu kaiapitireita, he torutoru nei nga tangata i pera no te mea kahore rawa ratou c whakaae kia whakahoutia nga riihi mo te takiwa pehea ake nei te roa, no reira ka whakaturia mai nga apitireita mo ratou i runga i nga tikanga ote Ture. Ko te nuinga o nga reti i kaha rawa te whakahokinga iho o nga utu. He nanakia rawa nga tikanga o taua tekiona he whakakaha rawa ite ringaringa ote tangata. I tangohia i nga Maori to ratou mana ki nga whakapainga i runga i o ratou whenua. Eki ana nga Maori i whakaritea ano nga tikanga mo nga whakapainga i te wa i riihitia ai aua whenua i te tuatahi ara i whakaitia iho nga utu o nga reti kia ea ai te mahi a nga Pakeha. Na nga Komihana i whakamana aua riihi. Kotahi tonu te takiritanga ote pene kore ake nga mana o nga Maori a ahakoa te nui o te whakahokinga iho o nga moni reti tuku ana nga riihi hou ki nga kaitango riihi mo nga tau c toru tekau. Araia ana te tini ote Pakeha ki te tango i aua riihi, inurua ana nga Maori. E kitea ana i runga i nga korero i korerotia kite aroaro 0 te Komiti Huihui o nga Whare c rua i noho i a Hepetema, 1890, c rua te kau nga Pakeha i riro i a ratou nga riihi hou o nga eka 18,000 mo nga tau c torutekau. Ako nga utu o nga moni reti 1 whakahokia iho i raro i te tekiona 7o te Ture o te tau 1887 i tae kite £19,821 4s. 9d. Na ko etahi o aua Maori i te kimi haere noa iho i tetahi kainga hei okiokinga mo ratou, c ai hoki ta ratou kahore he whenua i ko atu hei nohoanga mo ratou. Kotahi te whenua i whakahokia iho nga moni reti ite £358 ite tau kite £80 mo te tau. Ekore c tae te kimi i tetahi keehi hei rite mo te murunga ate Ture kia rite ki tenei. Koia nei tetahi take hei tohutohunga atu kite Poari Whenua Maori kia whiriwhiria c ratou. Kua mea hoki matou i runga ite ngakau tika kia whakamarama atu i tenei wa c te Kawana ko nga korero katoa c whakaatu ana i nga he me nga mate ahakoa i puta mai i te Pakeha i te Maori ranei me ata whiriwhiri a me kimi i tetahi tikanga hei whakamutu i enei.tu mahi ake ake kua roa nei c mahia ana. Kotahi te raruraru i puta ake i runga i nga mahi a nga Maori he mea na ratou kite karo kia kaua c pa ki a ratou nga tikanga o te ture c mea nei kia motuhake ki ia tangata tana whenua. I puta mai tera i runga i to ratou hiahia kia awhinatia ratou i runga i ta ratou mahi tiaki i etahi whenua i tau ki etahi tangata i runga i te mana o etahi tiiti whakatu i a ratou hei kaitiaki. Tiiti Tiaki Maoei. He maha nga kitenga a nga Tiati o te Kooti Whenua Maori i nga raruraru i runga i te wehenga o nga whenua ki ia tangata. He maha hoki nga meatanga a nga Maori kite whakakore i nga tini take a nga Maori whai take i runga i nga tiiti i hanga i runga ite huarahi tiaki. Inahoki i te mea c riro mai ana nga pukapuka tuku i etahi tangata tokomaha c whai take ana, haunga ia te katoa, hanga ana nga kirimene c ahei ai te toenga o nga Maori te tuku i o ratou hea kite kaihoko, kia ahei ai te tino whakaoti atu i te take o te whenua ki aia, i runga ano ia i enei tikanga me haina atu ano c te kaihoko nga paanga o nga tangata kite whenua i tuku mai ra i o ratou paanga me o ratou take ara i muri iho o te tino otinga o nga take o te whenua ki aia. Akuanei i runga i etahi whakahaerenga pera, ara i te mea ehara i te kirimene tuhituhiti te kirimene kia whakahokia mai ano nga 2—a. ib.
9
&.—lb.
paanga o nga tangata kahore c whakaae te Kawanatanga me nga Pakeha kite haina atu ano ki aua tangata. Xi to whakaaro o te Kooti Whenua Maori kahore c ahei nga Maori whai take i raro o te Ture ote tau 1873 kite tuku i o ratou whenua i runga i te huarahi tiaki i muri iho ote rehitanga. I whakamana ano hoki taua whakaaro a te Kooti Whenua Maori c te Hupirimi Kooti i runga i te keehi o" Pouawa. Na te whakataunga hoki i runga i tenei keehi i hanga mai ai te Kamupani Whakanohonoho Whenua o Niu Tireni, a i hanga mai kia ahei ai te whakahaere tikanga c ahei ai nga Maori te hoko te riihi i o ratou whenua. Erangi i mua ote tukunga mai ite rarangi ingoa me te rehitatanga i whakaae te Kooti a he mea ano i kiia mai ki nga Maori kia torutoru nei nga ingoa 0 nga tangata c whakaurua kite karati ki etahi poraka whenua kia tere ai te whakahaere o nga tikanga ki aua whenua. E rua nga tv keehi penei i korerotia kite aroaro o nga Komihana ara ko te Mangatu No. 1 Poraka ko tona rahi 100,000 eka i Papati Pei; me te Ngaire Poraka c tata ana ki Stratford i Taranaki a whakataua ana aua whenua c te Kooti he whenua no nga rangatira tokorua anake. I kiia ano hoki tera atu etahi keehi penei. Na i runga i enei tv keehi c whakaaro ana nga Komihana me whai mana te Poari Whenua Maori kua whakahuatia nei i konei kite tuhatuha i nga hua katoa c puta mai ana i runga i aua whenua ki waenga i nga tangata katoa c whai take ana c whai take ranei a muri ake nei, me ata whiriwhiri ano ia nga tangata tika hei tango i aua hua, a i runga i nga whakahaerenga katoa kia pera ano te whakahaere o vga tikanga ki nga tangata c whai take ana erangi kahore i whakaurua o ratou ingoa, nga ingoa ranei o era i tv ai ratou hei riiwhi kite rarangi ingoa o nga tangata whai take. Nga Tiaki o Te Tai Hauaubu. He mea whakaaro nui rawamate tangata te whakarongo ki nga korero me nga tikanga i whakahaerea ai nga Rahui ote Tai Hauauru. Ko nga ture i whakahaerea ai aua whenua nunui me nga tikanga c mana ai te tuku i nga take ki aua whenua ahakoa c ahua taumaha ana a kahore ano i tino pai, kei te pai ke atu i nga Ture Whenua Maori ara mehemea c whiriwhiria ngatahitia ana aua ture. Akuanei i runga ite mea i hanga a c whakahaerea ana c nga tini ture. Ko tetahi wahi o aua rahui i tae nei tona rahi kite £235,000 eka kei te whakahaerea c tetahi kaitiaki i whakaturia c te Kawanatanga, ko te katoa o taua whenua kua tukuna kite Kaitiaki ote Katoa. A c whakaaro ana matou ekore c whakapaua c te Kaitiaki o te Katoa ona whakaaro kia rite ki nga whakaaro c tika ana kia whakapaua mo tenei take nui, kahore hoki ia i te whiwhi i te matauranga ki nga tikanga me nga ritenga Maori me nga mea c hiahiatia ana i taua takiwa a c tika ana kia mahia kia ahei ai te whakahaere tika i taua whenua nui. Kei tawhiti rawa ia c noho ana ite Tai Hauauru. Kei te pau katoa tona taima ki nga mahi o tana tari. Kahore nga Maori c whakawhirinaki kite rangatira kahore c kitea c ratou me te mana ekore c taea c ratou te whiriwhiri, na enei take tonu i tipu mai ai nga raruraru i waenga i nga Maori kaituku riihi me nga Pakeha kaitango riihi. A i runga ite whakaaro ote Kaitiaki o te Katoa i roto i nga marama tekau ma rua kua taha ake nei tera c hangaia houtia te ture, heoi kahore ia i whakaae kite whakamana i tetahi riihi me te takoto huhua kore o te nuinga o aua rahui, me te amuamu o te iwi. I puta ake ano hoki tetahi raruraru i runga i te mea kahore nga Maori c whakaae kite riihi 1 nga whenua kahore c mahia ana c ratou, a c takoto papatipu mai nei ano. Kei te tere tonu te tipu 0 te tataramoa me etahi atu tarutaru i runga i aua whenua, me te hoki haere o te pai o aua whenua lia tau iia tau. E tika ana ano hoki nga ki a nga Pakeha mo aua whenua ara kahore nga Maori nana aua whenua c utu takoha mo nga rori me etahi atu whakapainga a te katoa, a kore ano hoki c taea te ki atu ki nga Maori kia taiepatia kia utua ranei te utu mo tetahi wahi o te taiepa. I whakaaturia mai ano hoki tetahi mate : Ko etahi wahi nui o aua rahui i tau ki raro i " Te Ture Whakanohonoho Eahui o te Tai Hauauru, 1881," i riihitia i mua mo etahi tau c nga Maori eki ana c whai take ana ki aua rahui i riihitia ki nga Pakeha. I runga i enei riihi kahore he mana i tau ki nga kaitango riihi kia whakahoutia ano nga riihi i te mutunga o nga tau i whakaritea ite tuatahi kahore ano hoki c taea te tono kia utua nga whakapainga. Iki nga tangata c whai mana ana ki nga kaitango riihi tera ano aua take c whakaungia kia ratou i runga i te hanga ture, a ka pai noa atu ta ratou te whakapau i o ratou uaua me a ratou moni i te whakapainga i aua whenua. Kahore aua ture i hanga. Mea ake nei te pau ai nga tau o aua riihi. I runga i enei keehi katoa me etahi atu c ahua rite an* ki enei, ko te mea tika me tuku he mana kite Poari Whenua Maori kia whakahaerengia c ratou aua whenua ano no ratou ano te whenua, me whakahaere ano ia i runga i te whakaaro kite ora me nga hiahia tika o nga Maori. Ahakoa enei nga mea kihai i ea me nga rereketanga kei te ahua rite tonu te ahua o nga take ki nga whenua i Taranaki me te taha whakararo whakatehauauru o Poneke ki era takiwa katoa c nui ana te whenua Maori. Tena kei nga take a nga Maori i era atu wahi katoa o Aotearoa heoi te mahi he whakawa me te nui o te awangawanga, erangi era kei runga i nga rahui i raupatutia kei te ora. Otira c marama ana te tikanga i pera ai. E tukua ana nga take ki aua whenua c tetahi apiha c mahi ana i runga ite whakamananga ate ture, ehara i nga Maori no ratou ake aua whenua. Tera atu ano hoki etahi painga. E araia ana nga utu nunui me nga raruraru c tau nei ki runga i nga tiiti Maori i runga i nga whakaotinga me nga tirotirohanga i aua tiiti. Ko nga whakaroa c whakaroa nei i te whakaotinga i nga take Maori kahore c whakararu i te tangata c hiahia ana kite noho ki runga i aua whenua. No te mea he Komihana a Tamati Make no te Tai Hauauru a ko ia ano tetahi o matou c hara i te mea tika kia korero whakahe matou mo runga i te whakahaere o aua whenua. Nga Tube o Muei Nei: Tube Hebe 1884; Tube Komiti 1883. I te tau 1883 me te tau 1884 i ahua ruarua te whakaaro o te Paremete i runga i te tuku kia hoko noa te Pakeha. I runga i nga tikanga o" Te Ture Komiti Maori, 1883." I whakaturia nga Komiti Maori kia ahei ai te uiui i nga tangata whai take, i nga riwhi ki aua tangata whai take,
10
G.—lb.
me nga rohe o nga whenua, me te tuku mai i nga ripoata; erangi kihai taua ripoata i mana kite whakatau i nga tikanga. I runga i nga tikanga o "Te Ture Whakatikatika ite Ture Whenua Maori, 1883," i pana nga roia me nga kaiwhakahaere i te Kooti, a i runga i nga tikanga o " Te Ture Arai i te Hoko Whenua Maori, 1884," i tino araia te hoko me te riihi i waenga o te motu o Aotearoa ote wahi c karangatia nei ko nga whenua c kiia nei he whenua no te Kiingi. Ko aua whenua i tino araia ite hoko me te riihi c te Karauna. Ko nga whiu i whakamana c nga tikanga o taua Ture —mo te takahi i taua Ture he whaina he maka kite whare herehere. He hanga noa iho te Ture Komiti Maori kahore hoki c taea te whakaaro ona painga. I tawai tera a c tawai nei ano i naianei i nga Maori i runga ite ingoa kau ote mana. A c hiahia ana ratou kia hanga taua Ture hei tinana ora, kia whai mana ai ratou kite mahi i tetahi mahi ma ratou. Nga Tube Whenua Maori tab atu kite Tau 1890. I te wa c mana ana nga whakahaere o te Ture whakatikatika i te Ture o te 1878, me nga tini ture c whakahaero ana i aua tikanga ano, a i nga kairiihi me nga kaihoko c whakamatau ana kite whakaaoti i a ratou take, ka araia te whakaotinga o a ratou mahi c te Ture o te tau 1886 a mutu ana te whakahaere o aua keehi haunga ia etahi keehi takitahi nei. Heoi nei te ture i hanga kei pa nga Pakeha ki nga whenua Maori ko " Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886." Kihai i matauria nga tikanga o taua Ture no te mea kihai i whakahaerea tetahi tikanga hei whakamarama i ona tikanga ki nga Maori kia ahei ai te patu i nga whakaaro o etahi c whakakiki ana i nga Maori kia kaua ratou epa ki taua ture. Kahore he whenua i ttiktma kia whakahaerea i raro i taua Ture. No reira c rua ano tau c mana ana taua ture ka whakakorea. E rua nga take i koreai c mana te Ture Whakahaere Whenua Maori ote tau 1886. Ko te tuatahi o enei take ko te tino tangohanga i nga whakahaere o nga whenua Maori ia ratou me te tukunga atu kia whakahaere c nga tangata kahore rawa o ratou tikanga ki nga Maori, ko te tuarua o aua take ko te hanganga o taua ture kia tangohia hei ture kia whakarerea ranei kahore i meinga kia mahia hei ture. I whakahe nga Maori kite tangohanga i te mana whakahaere i nga whenua o ratou tupuna i a ratou, heoi kihai ratou i whakaae kite tuku mai i o ratou whenua ki raro i nga tikanga o te Ture Whakahaere Whenua Maori. Na "Te Ture Whenua Maori, 1888," tekiona 4 nana i whakakore i " Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886," me te tuku i te Pakeha kia hoko noa ana i nga take a nga Maori ki o ratou whenua. I meinga c nga tikanga o " Te Ture Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori, 1888," tekiona 16 kia mana te tuku i nga hea o nga whenua, me te whakamana i nga tuku o mua; erangi kihai enei tikanga i pa ki nga whenua kua heroa i tonoa ranei kia herea, kia herea ranei a muri ake nei. Na runga i tenei i ara ai te keehi a Poaka kia te Wari. B ai te ki ate Eetimana Kaiwhakawa o te Kooti Hupirimi " kuamahia tetahi panga hove te tekiona 16 hei mahi ma te Kooti." E rua nga Tiati i tetahi taha c rua i tetahi. Me te rereke o nga whakaaro o nga roia. Kahore c taea nga tikanga o naianei te aha engari hoki ka nui te taimaha o aua tikanga. A c whakaatu ana i te ahua o te tangi ke o nga tikanga o te hanga i nga Ture Whenua Maori timata mai i te tau 1873. Ite hanga raruraru te Paremete mo nga Kooti, a i te whakamatau nga Kooti kite kimi i nga tikanga o aua ture, he mea ano he whakaaro huhuakore, a he maha nge whakaaro kite pehea o nga tikanga o aua ture. Ko nga Ture i hanga i te tau 1888 i meatia hei whakahou i te ture tawhito kia ahei ai hoki te Pakeha te hoko noa iho i nga whenua Maori; otira kua kitea iaia oti te tatau nga ra o nga whakahaere tikanga o mua. Kua nui haere nga raruraru. Ko nga keehi i whakataua etc Hupirimi Kooti me te Kooti Piira c whakaatu ana i nga take mataku kahore nei ano kia pa mai kite tangata. Ko aua keehi i whakataua c te Hupirimi Kooti ko nga keehi a Timoa kia Maketanara me Timoa kia Apiata me etahi atu, me Paraone kia Matiu, mutu iho i ta Poaka ki a Wari, 8 N.Z.L.E., 338. Na enei keehi i whakahinga nga take maha i maharatia i mua kei te tino pai me te tino oti. Na nga keehi a Timoa kia Maketanara N.Z.L.E., C.A. me Matiu kia Paraone N.E.L.E., 6, S.G., 746, i turaki te whakataunga o te Kotarepaia keehi N.Z.L.E. 3, S.G.P., 56. I kiia i runga i taua keehi mehemea he pukapuka tuku ta te nuinga o nga Maori whai take akoa kahore c mana i mua o te wehewehenga o te whenua, ka mana ano i muri iho o te hanganga o te Ota c te Kooti kia wehewehea te whenua me te whakamana atu ite take kite Pakeha c hoko ana. I kiia c nga roia i mea ate Eetimana i te pohehe nga roia ki tana whakataunga i runga i taua keehi, a c he ana te ripoata i tukuna mo runga i taua keehi. Ko nga kaihoko o etahi whenua rawa nui i whakawhirinaki nei ki nga kupu o te Ture o te tau 1883 me te whakamaramatanga a te Hupirimi Kooti i aua kupu i runga i te keehi o Kotarepaia, kua kite kua man ratou i roto i tetahi rore kahore nei he maunutanga mai ki waho. Kia ahei ai te whakahaere i enei tv keehi, me era i ohorere te arai c te Ture o te tau 1886, wakaturia ana hei Komihana ko Eruetia me Omipi. Na taua Komihana i whakamarama tuturu te raruraru o nga take Maori i raro ite Ture ote tau 1873. I roto ite keehi ote Whatatutu i whakataua ahakoa c tika ana nga whakahaere, ahakoa kua riro nga moni hoko o te whenua i whakaaetia me te haina i nga tiiti, ahakoa kua whakapirihia c te Komihana Tiaki tana tiwhikete, ahakoa kua nohoia c te Pakeha taua whenua mo nga tau tekau ma rima, a kihai tetahi Maori kotahi i whakahe pehea nei ranei kite hokonga i muri iho i te panuitanga i te tiiti i mana ai taua hoko ahakoa ena mea katoa, whakakorea iho te tiiti no te mea kihai etahi tikanga ririki nei i whakaotia i runga i nga tikanga c tohutohungia mai ana c te ture. Na taua whakataunga c tika nei ano kite titiro iho a ekore c taea te whakahe i puta ai te wehi puta noa i nga wahi katoa o te Tai Eawhiti Heoi mutu tonu iho te man mai i nga Tiiti kite aroaro o nga Komihana, kihai hoki i noho i taua takiwa i muri iho, a whakamutua tonutia iho taua Komihana i te timatanga o tenei tau. Wehewehenga . No te tau 1888 ka tahi ka tuturu te wairangi o te Paremete i runga i te Ture Kooti Whenua Maori. I pumau ano ia nga whakaaro ote Paremete erangi i pumau i runga ite huarahi c rite tonu
11
G.—lb.
ai te tau ote pai me te kino. I whakaritea hoki etc tekiona 21 o taua Ture kite hanga etc Kooti he ota whaitaketanga, he ota wehewehe ranei me tino whakamarama me whakahua rawa i te take oia Maori ki roto i taua ota. Me pehea hoki c taea ai c te Kooti te whakatau ite take oia tangata ite mea kahore ano he tangata kia whiwhi ite whenua ki aia ake. Me wehewehe hoki i runga i'tewhea tikanga. I runga i nga matauranga katoa kahore he tikanga kotahi hei whakahaere, kahore ano hoki tetahi tikanga hei tauira pera. He tika ano ia kei te tae kite toru tekau ma rima mano nga Maori o Aotearoa kei te pupuri whenua i waenga i a ratou ano. Tera c kitea nga ingoa katoa i roto i nga tiwhikete c rua. Heoi c tae ana kite whitu tekau mano nga keehi hei whakataunga. Hui atu kite rnaha o enei keehi, kei te tae nga tangata c mate ana kite tekau ma rima rau i te tau kotahi, a tera c tae kite toru mano nga kaiririwhi mo aua tangata mate, a kei te maha nga keehi riiwhi kahore ano i whakataua. He mea ano ka rokohanga te kaitono c te mate i mua o te whakawakanga o taua tono. Ko nga inahi i meatia ma Hihipu c mahi kua parea i konei ma te Kooti Whenua Maori erangi pena mai ia te maha o aua mahi ma te Kooti. Ekore rawa c taea te aha. Erangi he mea ngawari ke ma te Paremete kia whakapono ratou i roto i o ratou ngakau kei te mahi purei ratou i tetahi rauhanga nui haunga te karanga i te Kooti kite mahi i enei mahi hou i te mea kei muri noa atu ra c mahi haere mai ana i ana mahi. Me whakaatu ano c matou te mea ekore ai c oti enei mahi, me whakaatu c matou i tenei, a mehemea c whakatuturutia ana aua take katoa ko te mea tika i raro 1 enei tikanga c whakahaerea nei i naianei me whakatutura te wahi hei takotoranga me te roherohe i nga whenua Maori i waenga o te hunga c hiahia aua kite tango kia rau mano nga rota kia pena te rahi me te ahua me te wahi i takoto ai i runga ano i te tohutohu a te Kooti ake. He pono ano hoki tenei ko nga whakariteritenga i nga take a nga Maori whai take he mea whakatau c ratou c nga Maori ano. He mea whakariterite i waenga i nga Maori ano c hara ite mea whakarite etc ture. E whakapono ana nga korero a Eenata a Tiati Make me Tiati Wari i tenei. He mea miharo ano hoki tenei kei nga poraka nunui penei me Porangahau me Taharoa. I huihui te iwi ana ratou ano i whakatau ko tehea piilii ma ia tangata. Ko te karanga ite Kooti ki te whakatau i tetahi mea kahore nei ona tauira c rite ana kite karanga i te Kooti kia mahia tetahi mea c kore c taea c taua Kooti he mea ranei kia whakataua i runga ano i a te Kooti ano whakaaro. Ko tetahi ritenga ahua penei ka kitea i runga i te karanga i te Hupirimi Kooti kia whakatuturutia nga take o nga tane katoa, o nga wahine me nga tamariki i Niu Tireni ki nga whenua takoto kau o te koroni, i muri iho me wehewehe, kite kore i tera me whakahau kia hainatia ia riihi pukapuka tuku ranei o tetahi wahi o nga whenua ote katoa. Ite timatanga ote noho o tenei koroni etc Pakeha kua matau noa ake nga Maori kite mahi topu. He pera tonu hoki te mahi aia iwi. Heoi ano te mea i toe kia meatea kia meinga hei ture ko nga tikanga o mua i mahia c nga rangatira Maori, mci peratia kua taea te whakahaere tetahi tikanga ngawari hei whakahaere tikanga. Ko taua tikanga ngawari i whakahaweatia. I wehewehea nga take ote iwi kia motu ke kia motu ke. Ko te mahi ite mahia c tatou mo nga rau tau kua pahure ake nei ara te whakatopu i nga whakahaere i waenga i a tatou i wetekina c tatou i runga i a tatou whakahaere ki nga Maori. Otira kei te toe ano kia tatou tetahi w ra hei whakahoki i a tatou tikanga c tae atu ai ki nga huarahi 0 mua. E kitea ana i runga i nga korero kei te hiahia nga iwi c rua kia hoki kite tikanga o mua. Ko te mea tika ma ratou me whakahoki nga tikanga ki nga tikanga a nga iwi me mahi topu ranei erangi ia me whakahaere me tautoko c te ture. Akuanei i runga i nga tini hanganga ture i te whakamatau ano kite whakarereke i nga tikanga. Ahakoa te whakakorenga a te Ture Whenua Maori i nga tikanga runanga a Ta Hori Kerei tenei ano etahi te whakapono nei ki taua tikanga. No te tau 1880 ka whanau materoto te Pire Whakatau o te Tai Eawhiti. I muri iho ka hanga c Tiati Penetana tetahi Pire kia mana ai nga Komiti kite whakahaere whenua, heoi kahore he kupn hei tautoko. I hanga c te Make tetahi Pire i te tau 1887 a i pera ano tona tukunga iho me ta te Penetana. I tukuna tetahi memoriara kite Eunanga Nui i te tau 1885 me te tau 1886 i runga i te ota a te Kawana a he torutoru nga korero mo tera. Kua oti te whakapuaki nga kupu mo "Te Pire Whakahaere Whenua Maori, 1886." T nga tau c rua i mua ote matenga ote mema mo te Takiwa Whakararo 1 nui te mahi a Hirini Taiwhanga kite whakatu i tetahi Kaunihera Maori me te whakakore i nga whakahaere hoko riihi ranei ki waenga i nga Pakeha me nga Maori. Erangi na te kore mohio o nga mema o te Paremete ki nga tikanga o nga whenua Maori i hopohopo ai nga mema kite tautoko. Tukunga Takieua i nga Take c te Kooti Whenua Maori. Ko nga take c tukuna ana c te Ture Whenua Maori c raruraru ana me te kore kahore c marama. Kua maha nga hokonga ate Maori kite Pakeha a c rehitatia ana nga take hoko i raro i te Ture Whakawhiti Whenua. I muri ka wehewehea te whenua etc Kooti Whenua Maori me te tuku i tetahi take hou ki nga Maori kua hoko noa ake i to ratou whenua, a kei te mana tonu aua take c rua a c kitea ana ko tona tukunga iho he raruraru. Nga Kaiwhaeahaeee Maori. Kua tipu ake i roto i nga tau torutoru nei tetahi iwi kaiwhakahaere Maori ara roia Maori otira erangi i ahua tau te mate i runga i to ratou mana. Tena pea i tipu mai i a ratou enei tikanga c mana nei inaianei. Kahore hoki ratou i haere i raro i tetahi tikanga kia tirohia to ratou matauranga, kahore ratou c taea c tetahi ture c tetahi huarahi whakahaere, kahore he mana hei whakahaere i a ratou, c mohiotia ana he kaiwhakahaere ratou, he kaiwhakataki ki nga Maori he kaiwhakahaere, wahi iti kua riro tonu ake i a ratou nga whakahaere a te Kooti Whenua Maori. He mea ano c riro ana i a ratou nga utu c tonoa ana c tetahi roia mohio i roto i te Kooti, he mea whakarite ano ia aua utu ki waenga i a ratou me nga Maori. E whakaarohia ana ko ta ratou mahi he whakaroa i nga keehi i roto ite Kooti, me te whakanui i nga utu. E mohiotia ana ia he maha o aua kaiwhakamaori he hunga tika he hunga matau, a kei etahi c ruarua ana te whakaaro mehemea c tika ana ta ratou mahi,
12
G.—IB.
Nga Kaupapa c Hiahiatia ana Hei Taunga mo Te Tuee Hou. I mua o ta matou tukunga atu ki a koe c te Kawana i a matou whakaaro me a matou tikanga, he maha nga mea c hangai mai ana hei whiriwhiri. E tohutohu atu ana matou kia hanga he ture nga ture ranei kia eke ki runga i nga when.ua o tetahi iwi nui, ko te nuinga nei o ratou, hui atu ki nga wahine me nga tamariki me nga koroheke matauranga kore kahore c mohio kite whakahaere pai i o ratou whenua. He tika ano ia he tokomaha o ratou he hunga mohio he hunga ngakau nui kite mahi, a c kaha ana me te matau ano kite tango ite taumahatanga o nga whakahaere ki runga i a ratou. Xi ta matou whakaaro ite mea c whakamana ana te oranga me te arai i te tini kei mate, he mea tika ano hoki kia whakahaua te oranga o te hunga tokoiti, me te whakangahau me te awhina i etahi kia ahei ai ratou te mohio ki te mahi kite whakahaere me te kimi i tetahi oranga mo ratou. Ko te mea tika hoki me whakaako nga tamariki ki etahi matauranga haunga nga mahi kura anake, erangi ki nga tini mahi hei painga mo ratou c ora ai. Ko te mea tika hei whakamana mo tenei tikanga me rahui etahi whenua nunui. He mea tika hoki ma matou kia whakahau atu ko nga whakahaere katoa mo tenei whenua, me nga pukapuka take katoa mo taua whenua, mo tetahi wahi ranei o taua whenua me penei nga tikanga —ara, (1.) Kia watea i nga raruraru katoa, kia pono, kia marama nga tikanga; (2.) Kia riro mai i runga i tetahi huarahi ngawari; (3.) Kia mama nga utu ; (4.) Kia tino mana; (5.) Hei runga i nga tikanga c tau ai te pai ki nga taha c rua ; (6.) Kia haere i raro o te painga mo te katoa. *Te Mana Motuhake o te Kakauna anake kite hoko. Erite tahi tonu ana nga whakaaro o etahi o nga kaikorero tino mohio, c mea ana ratou he mahi kuare rawa te whakakorenga o te mana hoko i tau ra i mua kite Karauna anake. KOTAHI TONU TE WHAKAARO O NGA MAOEI MO NGA EA E HAEEE AXE NEI. Ehara hoki i te mea i nohopuku te whakaae a nga Maori, c hara hoki i te mea i whakahe kau ki nga tikanga o mua me o naianei, erangi i uru ratou kite whakapuaki i o ratou hiahia mo a mua ake nei. I nga wahi katoa i uru nga iwi kite whakapuaki i o ratou hiahia mo nga whakahaere 0 o ratou whenua a mua ake nei. E whakaoro ana ratou tera ano c kitea nga take aka ahei ano hoki te whakatau, ka ahei ano hoki te whakatau i nga rohe, me te hanga i nga rarangi ingoa c nga Maori ake ano, kia waiho iho kia torutoru nei nga take c whakatetea ana hei whakataunga ma te Kooti. E whakaaro ana ratou ka ahei te Komiti hui atu kite Koinihana Takiwa me te Tiati Takiwa kua whakahuatia i muri iho nei te whakariterite i nga take a ia tangata. E tino whakapumautia ana tenei whakaaro i runga i nga whakahaere a Eenata i te Tai Hauauru, me Tiati Wari o Waitotara, me Tiata Make i Poneke i runga hoki i nga keehi pera me Porangahau me Taharoa, me Kaiti i Kihipane i wehewehea nei i runga i te whakaae a nga tangata kia neke ake i te toru rau tekeiona. Na enei keehi i tino whakaatu ka ngawari te huarahi wehowehe i nga whenua o nga iwi me te whakatau i nga take a ia tangata i runga i te whakahaere tika a nga tangata tino mohio, a nga tangata hoki ekore c wehingia c nga Maori. Kihai hoki i hopohopo nga Maori kite whakapuaki 1 to ratou whakahe kia tukua tenei kia tukua tera tangata kite hoko whenua i te mea kahore ano kia wehewehea kia tau ano hoki ki ia tangata. E whakaaro ana hoki ratou ka taea ano c tetahi Komiti i whiriwhiria i roto i nga tangata whai take me tetahi apiha o te Kawanatanga te whakahaere i nga tuku riihi, a ma te Apiha o te Kawanatanga c tuhatuha nga moni reti ki waenga i nga tangata whai take. Kahore ratou c pai kite hoko erangi c pai ana ratou kite riihi i o ratou whenua. E hiahia ana hoki ratou kia hanga he rahui ki ia wahi ki ia wahi hei utu mo te whakaakoranga o a ratou tamariki me te whakatu i nga kura mahi. E tono ana hoki ratou kite mea c hiahia ana etahi o ratou a c kaha ana kite whakahaere i a ratou tikanga hei painga mo ratou ake, me whakarite i runga ite ngakau whakahoahoa kia riro i a ratou te wahi tika o te whenua o te iwi ki ia tangata ki ia tangata hei mahi paamu me etahi tikanga. Xi te peratia ia te tikanga me whakarere c ratou kia pena te maha o nga inoni reti ote poraka katoa. Kotahi tonu te hiahia o ratou katoa kia tv tetahi Komihana matau hei whakaoti i nga raruraru katoa c noho nei. Mehemea kahore he he o te Pakeha me whakamana tana take, a ko nga wahi kahore he raruraru he tautohe me whakatau etc Kooti kia oti ake ake. Ko etahi c hiahia ana kite whakapai i o ratou whenua. Ko nga Pakeha i tae mai kia uiuia o ratou whakaaro wahi iti nei te rite tonu ai o a ratou whakaaro katoa i runga i nga tikanga nunui i whakaae ai nga Maori. Tera ano ia etahi tangata o nga iwi c rua i rereke nga whakaaro o tetahi i tetahi i runga i nga take ririki me nga whakaotiotinga o nga tikanga, erangi i runga i nga take nunui he mea miharo te rite tonu ote whakaaro. Me te mea nei he mea^to te tangata o ia kara oia hapu oia iwi o ia rangatiratanga kia rite tonu te whakaaro. Nga Mana o te Paeemete ki Te Hanga Tuee. Kahore i ruarua te whakaaro c whai mana ano te Paremete kite hanga ture mo runga i nga whenua Maori. I whakaungia c te Tiriti o Waitangi te mana me te take ki nga whenua o Niu Tireni. A i whakamatauria i nga ra tuatahi ote nohoanga ote koroni kite here kite whakaiti i nga tikanga o te tiriti i hanga c ts Karauna. Akuanei i runga i nga whakahau o te Niu Tireni Kanupani me te tini o nga tangata mana tangata tautoko i tonoa c Erueti Kipini Wekipiri kia awhina i aia ka whakatakotoria c Era Kerei te tikanga i roto i tana pukapuka kia Kawana Kerei, i roto hoki i taua Pukapuka Nga Tikanga
• Kaore a Timi Kara i whakaae ki tenei rarangi c whaikupu nei mo runga mo te mana hoko kia tau kite Kar&una anake. Kei tua atu nei ano tana whaikorero mo runga mo taua tikanga.
13
G.—lb.
Hanga Kawanatanga ote tau 1846. Ka mea heoi te mana o nga Maori kei nga whenua anaka c ngakia ana c ratou c ahei ranei c ratou te ngaki kaore i ko atu, a ko nga whenua katoa o Niu Tireni i waho o era he whenua takoto kau no te Karauna. No te rongonga oTa Hori Kerei, te Kawana; me Ta Wiremu Matena, te Tiati ote Hupirimi Kooti; me Pihopa Herewini i enei tv tikanga ka whakauaua tonu ratou kite turaki. Whakatarewatia ake te Tikanga Hanga Kawanatanga, ka tahi ka whiriwhiria c Bra Kerei me te Paremete o Ingarangi aua tikanga a whakamana ana te mahi ate Kawana. He wehi ki taua tikanga kua whakahuatia ake nei i mauahara ai a Hone Heke kite pou o te kara i Kororareka a 1 tahuri ai hold ia me Kawiti kite whawhai. No muri i te Tiriti o Waitangi ka hanga ko te Ture Whakamana o Niu Tireni 1852 me te whakaae o ta.ua ture ki nga mana me nga take a nga Maori ki o ratou whenua katoa me te whakaatu ano i te take ote Karauna anake kite hoko. Ko tenei mana i whakakorea c te Ture o te tau 1862, i whakaekea ano etc Paremete ote tau 1884. Na mo runga ite taha ki nga whenua ote Kingi i whakamana ano c te Ture Arai 1844 te hoko c te Karauna a kei te pera ano i naianei. Tokowha nga iwi hei whakaarohanga ko nga Maori, ko te Karauna, ko te Paremete, me te iwi. Na mo te taha ki nga Maori, c tino marama ana te mana |i whakataua ki a ratou c te Tiriti o Waitangi me te Ture Whakamana o Niu Tireni. I roto i enei tikanga c rua c tino whai take ana te Karauna anake kite hoko i nga whenua Maori. Kaore nga Maori ite tono kia whakarerea etc Paremete tenei mana i runga i te ki c takahi ana taua mahi i te Tiriti o Waitangi me te Ture Whakamana o Niu Tireni. Ko te mana nana nei i whakakore te hoko etc Karauna ka taea ano te whakahoki taua mana ki roto kite ture. Kahore c taea tenei take te whakahe. Kua peratia ano inaianei ki nga whenua c huaina nei ko te takiwa o te Kingi. Akuanei ko te Karauna i runga ite whakaaro c whakaae ana ki nga ture hei painga mo te koroni, whakarerea tona mana kia man ki aia anake te hoko. Mehemea c kitea ana c te Paremete o te koroni kua kore c mana te tikanga hou, a ka hanga ture i runga i nga tikanga o mua, me te hoki kite tikanga ma te Karauna anake c hoko. Ka taea ano etc Karauna te whakaae. Kahore he take a nga Maori c tono ai ratou kia kaua te Karauna c hoko i nga whenua o nga Maori. Ka ahei etc Paremete te arai i nga Pakeha kei hoko ratou. Erangi ekore c taea c nga Maori te arai ite hoko ate Karauna i runga ite Tiriti o Waitangi me te Ture Whakamana o Niu Tireni. Erangi ka taea c nga Maori te tono kia riro i a ratou te tikanga whakahaere i o ratou whenua. Heoi nei te mea me whakahaere i runga i nga ture tika, ka taea tenei c nga Maori. Ko te mana kite hoko ki ta ratou i pai ai, c rereke ana tenei i te Tiriti o Waitangi nana nei i hono a Niu Tireni ki era wahi o te Karauna o Ingarangi. Ko te mana kite riihi i raro i nga ture tika ka taea c nga Maori te ki he mea tika. Ko te take o waenganui i te noho i te whenua me te hoko he mea tena c taea ano c te Paremete a hei whakamana mo te Tiriti o Waitangi me te Ture Whakamana o Niu Tireni ko te mea tika me tau kite Karauna te mana kite hoko a kite Karauna anake. I runga i te keehi a Wi Parata kia te Pihopa o Poneke, N.Z., N.S., 3. S.O. 72 i whakataua c te Hupirimi Kooti he whenua takoto kau no te Karauna nga whenua Maori katoa i raro ano ia i nga take 0 nga Maori. E marama ana te whakataunga, erangi ia a hiahiatia ana c nga take me te ture, kia nui ke te whakahuatanga o taua whakataunga. I runga i nga ture a nga iwi, c whataua ana nga take o nga whenua katoa i runga ite nohoanga ate Pakeha kite Karauna. Ako nga Maori i muri tonu iho i te hononga mai noho ana ratou hei hunga riihi, erangi kihai ratou i matau ki nga tikanga nui ote riihi—ara ote utu. Ko te take ate Maori kite whenua na te noho i runga ite whenua, erangi he noho i runga i te take ekore c taea te whakakore. Ka ahei c te Paremete te hanga ture hei whakahaere i nga whenua Maori a muri ake nei me te tango mai etc Karauna ki aia anake te mana kite hoko. Kua kiia etc Paremete kua riro i aia nga mana a kua whakahaere hoki i nga mana nunui. Kua raupatutia eia nga whenua Maori. Kua tukuna i runga ite tiaki. Kua hanga nga tikanga me nga huarahi c riro mai ai nga whenua. Kua whakatu i nga Komihana, kua whakatu i nga Kooti, me te whakatau i nga take. Kahore he mutunga mai o tona mana. He pono ano hoki tenei kihai rawa nga Maori i whai take ki nga whenua i muri iho ite Tiriti o Waitangi: c puritia anano ia c ratou, otira kihai i taea c ratou te whakahaere kia matua whakaae te Karauna me te Patemete. Ite mea c tika anano kia tiakina nga mana ote Karauna me nga Maori me te mana o te Paramete, me kaua c wareware ki nga take o te tokomaha. Kei te noho taake kore nga whenua Maori. Ako nga Pakeha kei te tonoa kia utua nga hua taumaha i runga i nga moni i nama i whakapaua nei etahi o aua moni hei whakapai hei whakanui ite utu o nga whenua Maori, ko etahi i nga whawhai Maori. He iti noa ake nei nga taake c utua ana c nga Maori; me te taumaha o nga reiti takiwa c whakaekea ana ki runga i nga Pakeha. Erangi kihai i pera te taumaha ki runga i nga Maori. Ite mea ia c korerotia ana enei korero he mea tika kia whakahuatia te taumaha o nga pane Kuini c whakaekea ana ki runga i nga whenua Maori. Tenei ano nga whenua nunui hei mahinga a c omaoma ana te iwi mahi i tenei koroni no te mea kahore he whenua hei nohoanga mo ratou, he mate tenei mo Niu Tireni me ona iwi. Ko tenei c mea ana te tokomaha c whai take anano ratou kite uru ki nga painga c puta mai i runga i te whakatuwheratanga o nga whenua Maori a c whakahe ana ratou-ki tetahi whakarereketanga o te ture c herea ai aua painga kite hunga tokoiti. Tena noa ake ia te puta mai o te maramatanga mo nga mahi kia mahia c te Paremete i runga Ite ture mo nga raruraru me nga tautohe i karapoti nei i nga whakahaere whenua Maori o mua. I tau tonu te nuinga o nga he c kitea nei i naianei kite rereke ote hanga o nga ture. E tau ana te taiinahatanga ki runga i te Paremete, a ma te Paremete anake c homai i te ora ka ora ai. Whakatikatika mo nga Mahi kaoee i oti. Ko te nuinga rawatanga o nga whakaaro, i puta, c whakahe ana kite hanganga o tetahi ture hou hei whakatikatika, ahakoa ahua tika, ahakoa pehea ranei te ahua. Otira, c whakaaro ana nga Maori, me nga pakeha hoki, me he mea, c marama ana te ahua o te hoko, reti, mokete, ritenga pehea ranei. kaore he tautohe, kaore he whakahe ranei a tetahi taha, a tetahi taha ranei, he mea
14
G.— lb.
tika kia whakatungia tetahi Kooti Whakawa Take. Me whaimana taua Kooti ki tetino whakaoti, kite whakapumau i aua tv hoko, reti, mokete me era atu ritenga pera ranei, kaore i tautohetia. Kua oti ano hoki te whakaaro me whai mana taua Kooti, kite uiui ki nga keehi katoa c tautohetia ana, a, kite mea, kaore he mahi takahi i te ture me puta tona whakataunga i runga ano ite mea c kitea ana c tika ana. Kaore c kawea kite Paremete, engari ka whakataua pumautia i runga i nga take, nga korero pono me te ture. Xi te mea ka korerotia tetahi mahi tahae, takahi ranei i te ture, tetahi mahi nukarau ranei, kaua te Kooti Whakawa Take c whakatau, engari, me tuku atu tona whakaaro mo aua tv whakawa kite Paremete. Na, he tino korero nui tenei, i puta, ko nga kaiwhakawa mo taua Kooti me whakatu mo tetahi wa tuturu. Me whakahua rawa i roto i te ture te roanga o te wa kia tv ai aua kaiwhakawa, mo taua Kooti. Ko a matou kupu whakamutunga mo te whaimanatanga o te Paremete, me te tika hoki c whakamahia tana mahi, ma te whakaae, me te awhina hoki o te iwi Maori, c whaikaha ai enei whakaaro mo te pai, me te ora o nga iwi c noho ana i tenei Koroni. Kua kite matou i nga raruraru tino taimaha kua ara nei; nga raruraru c kore c taea etc kanohi tangata te titiro atu i mua, c kore c maharatia era c tupu ake. A, ma te tino mahi mohio ki te taha pakeha, me te whakahaere ngawari, marama, kite taha Maori c iti haere ai enei raruraru. Kia taea tenei, ko ta matou c whakaaro nei ma te pai ano o nga mahi o te Kawanatanga me te Paremete, ara nga kaihanga ture, c uru ai te ngakau whakawhirinaki kite iwi Maori te tika o ta ratou whakahaere. Xi te mea ka whakamamatia o ratou taimahatanga, kite whiriwhiria he tangata hei mahi i enei tikauga era c taea ki to matou whakaaro. Xi te mea hoki ka taea te whakatipu i te ugakau whakawhirinaki i waenga i nga rangatira Maori me te iwi nui tonu, me a ratou whakaaro pono, tuturu, ka taea katoatia enei mea katoa. KUPU WHAKAMUTUNGA. Whakaatueanga. Mo nga Mahi o Mua. 1. Kooti Take Whenua Maori mo nga raruraru o mua. Mo a Muri. 2. Komiti mo ia poraka mo ia poraka. 3. Komiti, mo te takiwa ranei mo te iwi ranei o ia takiwa o ia takiwa. 4. Tiati Takiwa, me te Komihana takiwa ano. Ko te Komihana koia ano hoki hei tiamana mo nga Komiti o te takiwa, mana c whakaputa nga moni ki ia tangata, c whaitake ana ki nga poraka whenua. He Poari mo nga whenua Maori. Ka whai hiiri taua Poari, ko taua Poari, hei mahi i nga mahi, ma, kaore i tahuri era Komiti kite mahi, kite whaka kore ranei. Ko te mana o taua Poari kia rite ki te hunga c whaitake ana kite whenua, kia rite rariei kite mana whakahaere tikanga o nga Komiti. Ara, tana mahi, hei mahi i nga mahi o nga Maori. Ko nga whaitaketanga katoa ma te Poari Whenua Maori c whakahaere mo te hunga no ratou te whenua. Me whakairi te moni c pau ana mo enei whakahaerenga a te Poari Whenua Maori ki runga ki te whenua, penei, c mea te utu i roto i te rau pauna kotahi. Rapunga Take. 1. Komiti Maori mo te hunga c ki ana na ratou te whenua. 2. Komiti Maori mo ia takiwa mo ia takiwa. 3. Tiati, me tetahi Komihana hoki mo te takiwa, me tetahi ateha ano, ko te ateha no tetahi takiwa ke atu. Mo te Hoko. 1. Ma te Komiti o te takiwa c whakarite. 2. Ma te Komihana c rapurapu, c kimi nga tikanga me vga ritenga, a, ka oti era, ka tuhi tuhia ka whakaaturia ona whakaaro. 3. Ma nga Poari Whenua Maori c whakaputa nga Karaati, tiwhikete ranei mo nga whenua. Me mahara hoki tatou, ko te take i whakaturia ai tenei Komihana c te Kawana, hei whiriwhiri i enei putake, hei tohutohu atu hoki i etahi tikanga marama mo runga mo enei mea ara:— 1. Mo nga mahinga o nga ture c pa ana kite hoko me te tuku a nga Maori i o ratou paanga whaitaketanga, ki nga whenua Maori i roto i te Koroni. 2. Mo runga hoki i te ahua o te Kooti Whakawa Whenua Maori, me ona mahi, me ona tikanga whakahaere whakawa, i raro i nga ture c whaimana ana i tenei wa. Ka kimi hoki nga Komihana, me kore ranei etahi ritenga ke atu mo nga mahi me nga whakahaere whakawa a taua Kooti; kia whakatutia houtia ranei taua Kooti i runga i etahi tikanga hou, etahi ritenga pai, marama, kia mama haere ai tana mahi. 3. Mo runga hoki i ona ahua raruraru kua tupu ake i waenganui i nga Pakeha me nga Maori i runga ite hoko me te tuku i nga whenua Maori; nga raruraru ranei i tupu ake ai, na te mea, kihai i tino rite nga mahi tuku i runga i nga tikanga ote ture. Tetahi, ka uiui ki nga raru-raru mo nga whenua pera, c takoto raruraru ana, na te mea, kaore c tino rite nga tuku ki to te ture tikanga, ahakoa ko aua whenua, he mea tuku marama i runga i te ngakau tika, te ngakau pono a tetahi ki tetahi, i muri mai i te whakawakanga me te whakataunga o aua whenua c te Kooti Whakawa Whenua Maori. Ka tirohia c nga Komihana kei te mau tonu ranei te he, te raruraru ranei, o aua tv tuku. Me he
15
g.—iß.
mea pera, he aha ranei te mea tika, kia meatia hei whakaora i aua mate, ara, me he mea, c pai ana, kite whakatika i aua he, te whakaoti ranei i aua raruraru. Otira, c kore c ahei nga Komihana, i raro i te mana o tenei rarangi, kite uiui kite keehi a tetahi tangata, kia whakaae rano nga tangata c whaitikanga ana ki tana keehi, te kawe mai ki te aroaro o nga Komihana. Kaua ano hoki nga Komihana c uiui kite take ki tetahi whenua, mehemea kei te takoto raruraru ia, i te aroaro o tetahi Kooti whakawa, ahakoa pehea ranei te ahua o taua Kooti; kei te aroaro ranei o tetahi hunga, tangata ranei, c whai mana ana kite whakawa, kite whirrwhiri ranei i taua raruraru. i. Kia, whiriwhiria c ratou nga ritenga tino pai, tino marama, kia whakatakotoria, a muri atu, mo nga whenua a nga Maori c tukua ana c ratou, hei whenua hoko, hei whenua tuku. Ka uiui ano hoki nga Komihana, ko ewhea nga tikanga pai me nga ritenga marama hei whakatakoto, kia puta tika ai tenei mahi. 5. A, ka uiui ano hoki nga Komihana ki era mea ke atu, c pa ana ki nga mahi o tenei Komihana, kia tino whakaaturia mai kia ratou nga whakaaro mo runga i nga putake uiui katoa, hei uiuinga ma ratou. Nga Kupu Whakahoki enei ki nga Patai i Eoto i te Komihana. (Korerotia tahitia te 1 me te 3.) I. Me penei te whakanohonoho o enei tv raruraru, keehi, ara : — (a.) Ko nga keehi, kua oti te korero nga whakaritenga, a, whakaarohia ana c nga taha c rua, nga tangata katoa ranei c pa ana ki aua whakaritenga, c tika ana, engari, i runga i tetahi kupu o te ture, mana kore ana aua whakaritenga, aua pukapuka, otiia kahore he kupu whakapae i te mahi, he ki ranei he mahi tahae aua whakaritenga. (&.) Mo nga keehi, c tautohetia ana nga whakaritenga i waenganui i nga Pakeha me nga Maori; ite mea ranei, kua takahia nga ritenga ote ture c aua Pakeha c o ratou kaiwhakahaere ranei i te hokonga, i te tangohanga pehea ranei i te whenua. (c.) Mo nga keehi, kua tata te whakaoti nga .whakaritenga i raro i te mana o tetahi ture c whai mana ana i taua wa, otira, na te mea, i hanga hou tetahi ture i muri mama reira kihai i taea te whakaoti. Ko nga tv whakaritenga pera, kei raro i nga ritenga i whakahuatia i roto i te rarangi (a) i raro ranei i nga ritenga i whakahuatia i roto i te rarangi (b) i runga ake nei; 11. Ko te huarahi tenei c whakaarohia ana hei whakaora hei whakatika i aua tv raruraru me aua tv mate katoa, ara:— (a.) Me whakatu tetahi Kooti, ka huaina tona ingoa, ko "Te Kooti Whakawa Take Whenua Maori." Me whaimana taua Kooti kite mahi whakawa i runga i nga ritenga o te ture, i runga ano hoki i te ahua kai whakariterite, kia whai mana hoki kite whakaoti i nga take katoa, kite whaka puta tiwhikete, karaati ranei mo nga whenua, haunga ia nga whenua i kiia i tangohia hetia i runga i nga mahi tahae, i nga mahi he ranei ki ta te ture ritenga. (b.) Kia toru nga Tiati mo taua Kooti. Ma te Paremete ratou c whakatu c whakarite hoki te roanga otewae tv ai ratou hei tiati. Kia tokorua o aua Tiati me Pakeha, kia kotahi me tangata Maori. Ma te ture c whakarite te roanga ote wa, etu ai ratou hei tiati, me te utu ano hoki mo ratou. (c.) I nga keehi i whakahuatia nga whakaritenga i roto i te rarangi (a) me nga keehi i huia ki raro i te rarangi (o) me (a), ma te Kooti, i te mea kua oti te uiui, c whakamana te take o te kaihoko, kairiihi, kaitango mokete ranei. (d.) Ite rarangi (b) me te rarangi (6.) hui atu ki rarangi (c) ko nga keehi me nga mea tautohetohe katoa i huihuia i roto i era rarangi ma te Kooti c whakawa c whakatau i runga i tana c kite ai hei tika ; otira, me he mea kua kiia he mahi he ki ta te ture tikanga, kua kitea ranei tetahi mahi tahae i roto i aua mea c takoto raruraru ana heoi kite mea ka pera, ma te Kooti c tuku atu kite Paremete tana ripoata mo aua whakawa, me te whakaatu ano i tona whakaaro, mo runga i nga korero i puta ake i roto i aua whakawa. (c.) Ma taua Kooti c whakamana c whakatuturu nga whakaritenga nga kirimina, kua oti te whakarite i waenga i nga Maori, ko te nuinga ranei o ratou, me nga Pakeha, i te mea ra kua kitea c te Kooti c tika ana. (/.) I nga keehi, me nga whakaritenga katoa me ka kitea c tika ana kia pera i raro i nga rarangi i runga ake me tv te Kooti hei kai whakariterite i nga raruraru c takoto tautohe ana, a, me puta te whakatau a te Kooti i runga i tana c kite ai c tika ana. (g.) Ko nga whakataunga katoa o te Kooti, he tino whakaotinga, he tino whakataunga rawatanga. Kaore c tika ki ara ano he whakawa. A, ma te Kooti ano c whakahaere nga whakaritenga o tana whakatau. I nga whakawa katoa c kitea ana c pai ana ka tino whai mana te Kooti kite whakarite wawahanga i te hunga, c whaitikanga ana ki aua whakawa, i waenganui i etahi ranei o ratou c hiahia anei kia peratia, ara, ki ta te Kooti hoki titiro c tika ana, kite whakarite whakaoti hoki i nga pukapuka tuku me era tv mea. E hara i te mea no naianei i tipu ake ai enei tv whakaaro. Kaore. No mua no atu enei whakaaro. Hui ki nga Komihana maha kua tv nei i raro i te mana oTe Kuini, ate mana ote Paremete ranei, na Ta Hori Kerei i whakaputa te whakaaro i te tau 1877 kia whakaturia tetahi Komihana hei uiui ki nga raruraru katoa, ahakoa pehea ana te ahua, c tau ana i runga i nga whenua Maori, c takoto ana ranei i waenga nui i nga Maori me nga Pakeha. Xi tana whakaaro, i korerotia i taua wa, me tino whaimana rawa taua Komihana hei tino whakaoti i enei tv raruraru me era whakawa katoa i whakahuatia i runga ake nei. I tono ia, a Ta Hori Kerei, kia Hori Hikinipatama (Sir George Higinbotham) o Merepana, koia hoki te Tiati Timuaki o te Kooti Hupirimi o Wikitoria i naianei. I mea aTa Hori Kerei ko taua Hori Hikinipatama hei timuaki mo
16
e.~ Ib.
taua Komihana, a, whakaae ana ia. Na, no te hinganga ote Kawanatanga o Kerei ite tau 1879, kaore taua tikanga Komihana i hapaitia c o ratou Kairiwhi. Otira, ko nga Paremete o muri nei i: hiahia kia tukuna kia ratou nga kupu whakamarama mo te ahua o nga raruraru me nga tautohe kia riro ma te Paremete mana c whakaoti, mana c whakatau. Xi to matou whakaaro, me tino whakaoti enei mea whakataimaha, enei mea nunui c takoto raruraru ana. A, ki to matou tino mohio, mehemea ka whakaturia etahi Tiati c tino mohio ana c tino whai whakaaro ana ki aua mahi nunui c tukuna atu ana ki a ratou hei mahi hei whakaoti, tera ka kitea ka pai atu ka tika atu a ratou whakataunga i whakatau ai, i to te Paremete whakataunga, i runga i nga Pooti o nga mema 0 nga Whare Paremete, haunga nga whakataunga mo nga tv whakawa tautohe, kua kiia, kua kitea ranei he mahi tahae i roto, i kitea ranei kua takahia nga ritenga o te ture. Me tau ano ki runga ki ia whenua te utu mo taua Kooti me nga whakahaerenga o taua whenua. Mo te Patai Tuakua. Ko te whakamahinga a te Kooti Whakawa Whenua Maori c taimaha ana, a, whakahengia ana c te tangata Maori, Pakeha hoki. Me Penei te Whakatikatikanga o te Kooti Whakawa Whenua Maori. (1.) Kia kotahi te Tiati hei tumuaki, kia rima Tiati takiwa, kia rima Komihana takiwa. (2.) Ko nga whenua katoa c kawea ana kia whakawakia me matua whakaatu nga tikanga c te Komiti me te Komihana o te takiwa, ma raua c tuku atu a raua ripoata i te tuatahi mo aua whenua. (3.) I roto i aua ripoata me whakaatu nga rohe o te whenua nga rohe o nga hapu me nga iwi, me nga rarangi ingoa. (4.) Xi te mea kaore he whakahetanga i taua ripoata me tuhi te take kite whenua me ta raua ripoata i whakaatu ai. (5.) Mehemea, c whakahengia ana, ma te Tiati Timuaki, me nga ateha tokorua, kotahi mo ia taha c whakarite te mea c tautohea ana. (6.) Xi te mea kahore i paingia te whakatau ate Kooti Takiwa, ka ahei te Poati Whenua Maori kite whakaae kia kootitia tuarnatia i te aroaro o te Tiati Tumuaki,, me tetahi Tiati Takiwa me nga ateha tokorua. (7.) Ko nga Komihana, hei Tiamana mo nga Komiti Takiwa katoa, a ka mahi tahi ratou ko nga Komiti, i te whakahaere tikanga mo nga whenua. (8.) Ma te Komihana c utu nga monireti, me ngamoni ke atu c puta mai anai roto i tona takiwa, ki nga tangata mo ratou aua moni. (9.) Nga mea katoa c uru ana nga korero ote ture, epa ana kite taha Maori anake, ma te Poati Whenua Maori, me te Kooti Whenua Maori c whakatau. (10.) E kore c tika kia whakakorea atu tetahi Tiati, Komihana ranei, ma te Poati Whenua Maori c whakaae 1 te tuatahi, a kia marama ano hoki te take. Kupu Tuawha.—Whakaatueanga. I. Me whakatu tetahi Poati mo nga whenua Maori. 11. Me whai liiiri ano taua Poati, me whai mana ki nga mea c whai paanga ana kite whenua Maori, haunga ano aua mea c uru mai ana kite taha Pakeha. 111. Me whai mana te Poati, hei Kaitiaki mo nga whenua Maori. IV. Me whakatu he Komiti c te hunga no ratou te whenua, ara me whakatu he Komiti mo ia Poraka, a, ma taua Komiti c whakarite ngawahi hei whenua rahui mo te iwi, a, ka whakaatu atu hoki kite Poati Whenua Maori, nga wahi whenua hei tuku atu kite reti, hoko ranei. V. Kaore c tika ma te tangata kotahi c tuku atu tona whenua kite hoko, riihi, mokete ranei, i te mea, he tokomaha nga tangata no ratou ake taua poraka, haunga nga whenua i motuhake kite tangata kotahi i runga i tona ingoa anake, i puritia ranei c nga Maori i runga i ta ratou patanatanga (partnership). VI. Ko nga whenua katoa, haunga nga whenua c man ana i runga i te patanatanga, c te tangata ranei i runga i tona ingoa ake, me riihitia ki raro i te ahua o te ture mo nga whenua takoto noa, a te Kawanatanga, a ma te Poati Whenua Maori c whakaputa, c whakaoti nga tiwhikete, pukapuka take ranei kite whenua. VII. Me utu katoa nga moni reti kite Kooti Whenua Maori o taua takiwa c takoto nei te whenua, a, ma te Komihana o taua takiwa, i te mea, kua tangohia mai te mea c tika ana kia tangohia, c wehewehe kite hunga mona, o ia poraka, o ia poraka, i runga hoki i nga rarangi c takoto ana i te Kooti Whenua Maori, c whakaatu ana i nga paanga o ia tangata, o ia tangata, c whai take ana. VIII. Ko te Karauna anake c tika ana hei kaihoko i nga whenua Maori. Na, ma enei whakaritenga c whakakore atu te mana o nga ture o nai a nei, ara ki nga wahi c rere ke ana. Poati Whenua Maoei. Me whakatu tetahi Poati Whenua Maori, hei whakariterite tikanga mo te tuku i nga whenua kite reti, me nga mahi huhua, ka ara i raro i enei whakaritenga. Ko taua Poati Whenua Maori me whaimana i raro i te ture, me whai hiiri ano. Kia toko ono nga mema mo taua Poati. Kia tokotoru o ratou ma te Kawana c whakatu; kia tokotoru, ma nga Komiti katoa o nga iwi o tenei Motu o Aotearoa c whakatu. E tika ana kia whaimana taua Poati kite tiaki i nga whenua rahui katoa o tenei Motu, me nga whenua rahui hoki kei te ringa ote Kaitiaki ote Katoa, c pupuri ana i tenei wa. Kia riro ma taua Poati anake te mana tuku whenua a te iwi Maori kite reti i raro ano ra i nga kupu tohutohu a nga Komiti oia poraka, oia poraka. Kia whaimana ano taua Poati kite whakatu kairiwhi, kaiwhakahaere, mo nga hunga no ratou te whenua, mehemea ka turi ratou, ka kore ranei ratou c mohio kite whakahaere tikanga mo ratou. Xi te pooti Komiti, ite mea kua tae atu he whakaatu kia ratou, a, i te mea hoki, ka mangere, ka ngoikore nga Komiti kite mahi i o ratou mahi, hei reira ma nga Poati Whenua Maori c mahi. Ka whaimana ano kite whakahau atu kite Komiti o te Takiwa, kite Kooti Whenua Maori ranei, kia rapua nga take ki nga poraka whenua, c hiahiatia, c kitea ana ranei, c tika ana hei 3—a. Ib.
17
G.— lb.
nohoanga tangata i te mea i turi te hunga nona te whenua, kite kawe mai, kia whakawakia i te aroaro o te Komiti, o te Kooti ranei. Ma taua Poati c whakahaere nga take o nga Maori c hiahia ana i te aroaro o te Kooti Take Whenua Maori, kite riihi o nga hea o nga tamariki, i te korerotanga o nga Kaitiaki. Xi aia katoa hoki te mana ki runga ki nga whenua kaore ano i whakawakia c te Kooti Whenua Maori. A i runga i te whakaaetanga o nga hunga c kiia ana no ratou te whenua kits tuku raihana i ia tau i ia tau, kite tapahi harakeke, kite tope rakau, kite kokoti patiti ranei. Me whai mana ano taua Poati, i runga i te hiahia me te whakaae o te Komiti o te Takiwa kite whakaara kura mo nga tamariki; kite hokohoko whenua, ama te pai ote Maori, me te whakaae ano ote hunga nona kite whakariterite kereme i runga i te whenua kite hoko hea, otira, ki nga mahi katoa c ara ai te pai ki te iwi Maori, kite whakahaere ritenga kite Kawantanga, tangata ke ranei. Mana hoki c whakahaere nga ruri, rori, whakapainga, me era tv mea, ratou tahi me nga Komiti o te takiwa, o ia poraka, oia poraka. Mana hoki c tirotiro, c tuku atu tana kupu whakaatu kite Paremete, mo runga i nga whenua kua tapaetia c nga iwi Maori mo te mahi kura. Me whakamana ano taua Poati kite whakariterite i nga kereme a te Kawanatanga, a te tangata ranei kite whenua c keremetia ana, c tv ana ranei ite ingoa ote Maori. Engari, ko tenei whakamananga c kore c ahei kia whakamahia kia whakaaetia rano c te tino nuinga o nga Maori c whaitake ana, me te Kooti Take Whenua Maori, 1 runga ano ite ata rapurapunga. Me whaimana kite hanga tikanga, ture hoki, i runga ite whakaae a te Kawana, i roto i te Kaunihera mo te whakahaere, me te riihi o nga whenua Maori mo te whakahaere hoki i nga mahi ote Poati. Ma tenei Poati c whakarite te nuinga o nga mea c kawea nei kite Paremata i runga i te pitihana. Ma tenei Poati c whakarongo nga tono whakawa tuarua. Ma konei c whakamana te mahi o te Paremata ;ma konei hoki c ara ai te tino pai mo nga tangata Maori me nga Pakeha hoki. Ina hoki, ka riro ma te Poati Whenua Maori, te nuinga o te mahi Maori c whakawahatia kite Paremata, kaore nei c mohio ana ki nga tikanga, ma konei ka whakamama nga mahi o nga Kooti. Ko te niahinga ka noho ki runga kite Poati Whenua Maori. Ka whakamamatia hoki nga mahi o te Kooti, o te Kaitiaki mo te Ka.toa, Te Hupirimi Kooti, te Kooti Whakawa Tuarua, nga Apiha o nga Tari Pane Kuini, Tari Eehita hoki; Tari ruri, te Tari mo te taha Maori, me te Kooti Whakawa Whenua Maori. Ka whakaorangia te tari o te Kaitiaki mo te katoa ite taumahatanga ote whakahaerenga i nga rahui nui c whakararuraru ana i taua tari. Ka ahei te tokomaha kite whiwhi whenua i nga takiwa kaore nei c tata i naianei mo te utu iti, he take tika, kaore he whakaroanga. Taha kite Moni. Ma te Kawanatanga c nama atu he moni kite Poati, nga moni c tika ana mo te whakahaeretanga, mo nga ruri, me nga whakapainga. Ko aua moni me whakautua etc Poati i roto o nga moni ka puritia c te Poati i runga i nga whenua Maori katoa. I nga whakahaerenga whenua a muri nei i te mea kahore c mau takitahitia ana me hoki ano ki nga tikanga o mua i waenga i nga hapu. Ma te whakatunga o nga Komiti i runga ite ahua o te Pooti, c hoki mai te wahi pai o te mana o nga rangatira. Ko nga tikanga o mua whakawhaititia iho kite ahua me nga ritenga hai pupuri c tautokona ana hoki c nga ture, ki to matou whakaaro tera c pai rawa atu i te ture c whakahaerea ana i naianei. He iti te moni mo te whakahaeretanga, he maraina, ma konei c nohoia ai te whenua c te tangata. Xi te mea, ka kiia c kore te Maori c kaha kite whakahaere i enei mea mo to ratou nei ano mahi, ka korero matou ki nga whaikorero tino whakaaro nui i korerotia mai ai kia matou c te iwi Maori. Me titiro hoki ki nga motini maha, hangai, whaitikanga, i puta i tetahi hui nui kite Wairoa ; c waru nga ra c whiriwhiri ana taua hui, ko ratou anake, tino whai matauranga, whakaaro nuio ratou whiriwhiringa. Kahore c ngaro ana te whakaaro nui ote iwi Maori. Heoi, c tika ana kia whiwhi ai ratou kite mana whakahaere i o ratou nei tikanga. Me whai mana nga Komiti o ia takiwa kite whakatakoto rahui i nga wahi ano i tohungia c te hunga no ratou te whenua i roto ite runanga. Ko te toenga ote whenua me tuku kite reti i raro i nga tikanga i hangaia c te Poati Whenua Maori, me te whakaae o te Kawana i roto o tona Kaunihera. Ko te Kawanatanga anake c whai mana kite tuku moni i runga ite nama kite Poati, kite tangata ranei. Ko te Komihana o ia takiwa hei tiainana mo ia Komiti, ko ia hei tiaki i nga mahi katoa, me te wehewehe i nga moni katoa. KOIA NEI NGA PAINGA E PUTA MAI ME KA MAHIA HOUTIA HE TURE E TE PaEEMETE. Me tv tonu tetahi Kooti Whakawa Whenua Maori, me te ture ano mo te whenua Maori, no te mea, c tika ana kia tv tonu tetahi Kooti mo nga mea nana, kahore c taea te whakarite, me tetahi ture c kaha ana mo te katoa. Otira, me mutu te Kooti Whakawa Whenua Maori, me nga ture mo nga whenua Maori i raro ra i nga ture c whakahaerea ana i naianei. Ko nga ruuri utu nui nei c kore c whakaaetia i raro i nga whakahaerenga hou nei. Ko nga ruuri wehewehe ka whakarereketia, kia mama haere ai te mahi mo aua ruuri. Ko nga tino ruuri ko aua ruri i nga whenua hai whakanohoanga tangata, pena me nga whenua ote Karauna c ruritia ana. Ko nga rohe i waenga i nga iwi me waiho ite maunga, ite awa ka maakatia c te kai ruri kite mapi, c hara i te mea hai rohe mo te whenua, engari mo te wehewehenga o nga mea i puta mai o runga i te whenua. Me pena ano nga rohe te whakatakoto i waenga i nga hapu. Ko te mahanga hoki o nga whakawakanga keehi i nga Kooti, me nga mea kino c tupu ana i aua Kooti ka iti haere. Tena, c oti i nga Komiti i nga runanga te whakarite i nga rohe me te hunga nona. A, ko nga keehi tino uaua ka kawea, ma te Kooti c whakaoti i runga ano i nga korero i puta kite aroaro o te runanga. A, no te mea ka taea te riihi, te" aha ranei i te whenua ite mea kua uiuia noa ihotia te hunga no ratou te whenua, a, ka waiho, a muri ata whakawa ai. Na, no te mea ko nga
18
G.—lb.
take c whakaputaina ana c te Poati i raro 1 nga tikanga kua whiwhi i te kahanga o te ture ; c kore c tirotirohia c nga Tiati nga tikanga, ka kore hoki nga Kooti whirlwhiri mo te hoko tahae. Kaore he tiiti Maori i uru nei te tahae, te pohehe, te utu nui, nga tuku tahae ranei, me te raruraru noa iho. Ma konei c ora ai te iwi Maori, na te mea, ka marama nga tikanga whakahaere ote Poati Whenua Maori. Ko nga whenua hoki ate iwi Maori ka whakamahia mo te pai ote Katoa. Kaua c waiho ma te hiahia o te tangata c mana ai te Tube. Ko etahi kaikorero kua mea ma te tangata tonu c hiahia, ka whakahaerea ona whenua i raro i te ture hou. Xi to matou titiro, c hara taua huarahi ite huarahi tika, matau ranei. Xi te mea ka pahitia he ture hou me whakamahia tonutia; kaua rawa c waiho ma te hiahia oia tangata, o ia tangata. Kaore. B hara te iwi Maori, ite iwi huna i ona whakaaro. Na, ko nga iwi nunui tonu i whakaputa i o ratou whakaaro. A, me he mea ka hangaia he ture, a, ka waiho ma ratou te whakaaro kite haere mai ki raro o taua ture, kite noho atu ranei ki waho, tera ratou c mohio kei te awangawanga ano te Kawanatanga kite tika, kite aha ranei o ana mahi. He maha, he kaha hoki n'ga whakamahinga o waho kia waiho ano ki nga ture o naianei. Kia marama te ture, engari, kia v. Whakatunga mema mo tb Whake o Eunga. I a matou c hoatu ana i tenei hei ture hou, c horoi ana, c whakatahuri ana i nga ture o nga tau c toru te kau ka mahue ake nei, c mohio tonu ana matou i te whakahe kei mua ia matou. Ite Whare o Earo c ahua riterite nga mema Maori mo te iwi Maori, ki o nga mema Pakeha i taua whare ano mo te Iwi Pakeha. Otira, kaore i pena te ahua rite i nga mema Maori ite Whare © Eunga. Na, tokorua, anake, nga mema Maori kei te Whare o Eunga. Na, ko Hon. Taiaroa, otiia he tangata whaimatauranga, he tangata puku mahi, kaore ia c mohiotia ana c nga iwi Maori o tenei motu, c whakahaere tikanga ana ia mo ratou. Na, c tv kotahi ana a Meiha Eopata Wahawaha hei mangai mo nga whatekau mano Maori, o tenei motu, ia ratou tetahi wahi ote whenua. Na, ko tenei c korerotia ana, hei whakahaerenga mo te iwi Maori katoa, mo te pai ranei, mo te kino ranei, a ko nga ture mo nga whenua Maori kia hurihurihia a tino whakarereketia pea, c whakaaro ana te iwi Maori, kia maha atu, nga mema Maori i roto i te Whare o Eunga, kia nui atu te whaimohiotanga mo te taha kia ratou ite Kaunihera. B tohe ana hoki ratou tera nga mema Pakeha o taua whare c hiahia kia tine mohio ratou i nga whakaaro o te iwi Maori ki tenei hurihuritanga ite ture. Na reira ka mea ratou me korero matou kia karangatia etahi rangatira Maori, kia tokorua, me whiriwhiri i nga tangata tino mohio, kite whakahaeretanga 0 nga Kooti, i nga ture whenua, kite Whare o Bunanga. E tino mohio ana matou, he mea tino pai rawa, mehemea ka peneitia, he mea tino pai tenei mo te iwi Maori, hei awhina i nga mema o te Whare o Eunga i nga whiriwhiringa, i nga mahi a nga Komiti hoki. Kua korero wehi kore matou 1 runga inga mea katoa i whakamana ai tenei Komihana kite rapu. Tera pea, c kiia kua whiti atu matou ki waho, i te kaha ra o to matou whakahe ki nga mahi o taua Parernata, i tv nei tokorua o matou hei mema. Engari, kihai i pena to matou titiro iho ki to kupu whakahau ia matou. I whakaaro nui matou kite honore o te Karauna, kua maha noa atu nei te whakaatu ki nga iwi Maori o Niu Tireni, kua whakauaua matou kia kaua c whakanuia, c whakaitia ranei nga kupu, me te ahua o nga korero kua whakaputaina kia matou, me te korero hoki o te tuatahi mai o tenei korero mo te taha kite tangata Maori. Kua whiriwhiria c matou etahi o nga kupu whakaaro o etahi o nga tangata ingoa nui i uru ki taua mahi, ara, a Kawana Kerei, Pihopa Herewini, Tiati Eetimana, Penetana Timuaki, me nga tini noa atu, kua tv mai. I whakaae katoa nga rangatira Maori ki o ratou korero. Kua whakaae nga rangatira katoa, kaore kia kotahi i whakahe, ara, ki nga kupu nunui i korero tahi ai ratou ko nga Pakeha. Kaore ano i penei te kotahitanga o nga whakaaro o katoa i mua. Ia Te Whiti te tangata noho marire tae noa kia Te Kooti, tangata o te whawhai, kotahi ano te whakaaro. Te tangi o katoa timata mai i te Eerenga Wairua, tae noa ki Poneke, he kino te mea kua mahue ake nei, hanga tetahi huarahi hou kia pai ai te noho a muri ake nei. E kore matou c huna i a koe, c titiro titaha mai ana te Pakeha me te Maori, ki to matou mahi, c mahara ana tera ano c pera tenei whakamahinga me era i whakamahia i nga wa kua hori ake nei. He maha hoki no enei tv mea kua kore noa iho, ka ahua ngakaukore, kei pera ano tenei. Kaore matou i whakamama i to matou mahi, a taiawhiotia te motu, tutaki ana matou ki nga iwi c rua. Kua kite te tino whairawatanga o tenei motu o Niu Tireni. Kotahi ano te mea c toe ana hei tina whakakake haere, whakanoho pai, ara, ko te whakatikatika i nga take ki nga whenua Maori, ko te whakanohoanga i te whenua. To matou tino hiahia nui kia kaha o Kai-tohutohu, Etc Kawana ! te whiriwhiri i tenei mahi nui, i runga i te ngakau kaha me te tika. Na, ka mahi i runga i enei o matou maharaharatanga ka hanga he ture hai whakakake i te honore o te Karauna me te noho pai o nga iwi c rua i raro o te maru o te Kuini, i Niu Tireni nei. Kupu Whakamutunga. Etahi Atu Komihana. I a matou c hanga ana i tenei ripoata kahore i ngaro i a matou tenei, ara kua maha nga Komihana kua noho i nga tau kua hori nei kite tuku ripoata mo runga i nga take whenua Maori, me nga tautohe i runga i nga whenua Maori. Timata mai ano ite ra i timata ai nga mahi a Komihana Peina i te tau 1843 —me te tau 1844 a taea noatia tenei wa puputu tonu te ara mai o nga take c tika ana kia uiuia nga takinga. Ka rua nga whakatunga Komihana i roto i tenei wa poto kua hori ake nei. A i te tau 1872 ka whakaturia ano c te Paremete tetahi Komihana i runga i te Ture, no te mea he maha nga aue me nga tautohe a nga tangata ki nga tangata o te iwi Maori kite huarahi i riro ai nga whenua Maori i puta i te Kooti Whenua Maori i Haaki Pei. Ko te Komihana tuku whenua 0 Haki Pei taua Komihana. Ko Tiati Eetimana me Tiati Maningi me nga rangatira Maori' tokorua c tino mohiotia nei ara ko Hikairo me Te Wheoro nga tangata i noho i runga i taua Komihana. 1 katia mai nga take uiui kia pa anake kite rereke o nga whakahaere ki nga Maori i Haaki Pei. He maha nga marama i noho ai taua Komihana, a he maha nga korero tikanga nui i whakapuakina
19
G.— lb.
kia ratou ; erangi kihai i whakahaerea nga tikanga o ta ratou mahi i runga i te huarahi c puta ai he hua: Tau ana mai te pouri i runga ite mea kihai nga mahi me nga tikanga nunui i whakapuakina c Tiati Eetimana i kawea kia hanga hei ture whakahaere tikanga. Tau ana mai hoki te pouri i runga i nga tikanga i whakapuakina. Erangi kite titiro atu kihai i whakahaerea tetahi tino tikanga kia kitea he ora. Akuanei ite ohonga o nga whakaaro ite tau 1880 i runga ite ahua taritari me te mat aku mai o te ahua o nga Maori o te Tai Hauauru ka whakaturia ano tetahi Komihana hei whiriwhiri i nga tikanga, me te tuku korero mai. A tau ano te pai kite Komihana o te Tai Hauauru i runga i nga mahi aTa Tirana Pere me Ta Wiremu Pokiha. Ko ta raua mahi he kimi i nga tika o nga tono a nga Maori kupapa c noho ana i runga i te takiwa i raupatutia, me te titiro hoki i nga mea c hiahiatia c nga Maori ahakoa i mau patu ratou i inua kite Karauna kua hoki ki o ratou kainga tawhito me te noho i reira i runga i te rangi marie. Heoi tahuri ana te Paremete me te Kawanatanga kite mahi i runga i nga ripoata i hanga c te Komihana o te Tai Hauauru. Ahakoa c whakaaro ana matou he tika kia whakarereketia nga tikanga, kua tino v te whakaaro i roto i a matou he nui te pai o nga ture i hanga i te tuatahi i runga i nga ripoata a taua Komihana, a c mahi manaki ki nga Komihana me te Koroni. Kotahi nei te he ko te kore ahua tau 0 te pai i runga i nga whakatikatikanga i aua ture c te Paremete. Itukuna ki aua Komihana, ko tenuinganei o ratou he hunga matauranga nui he hunga ngakau tika, nga take c pa ana kite hunga tokoiti o nga iwi c rua o te Maori me te Pakeha, a kotahi tonu nga tv keehi i whakahaerea i roto i ia Komihana, a, i katia mai nga whakahaere ki nga wahi anake 1 tohutohu atu ra kia mahia. Kei te takoto tarewa tonu a tatou tikanga ki era kua mahi i mua i a tatou, kahore hoki matou i hopohopo kite tango mai i to ratou matauranga, i ata kimihia haeretia i kohikohia mai hoki i runga ite uaua tonu o ta ratou mahi. Otira, mehemea c maharatia ana kei te neke te nui ote marae o ta matou mahi a i uru katoa a Aotearoa ki roto i taua marae i tukuna nei nga patai me nga take hoki a nga iwi o rua c noho nei i runga, a c pera hoki te noho a muri ake nei; a kua tau ko matou hei whakaari atu i nga tikanga c puta mai ai te ora i runga i nga he o mua, me nga tikanga mo te whakahaere o nga Kooti, o te ture, me nga whakahaere a muri nei o nga whenua ko tona rahi c rite nei ki tetahi kingitanga; heoi, c mahara ana matau he tika kia riro i a matou te tikanga kia tono atu ki tou tino painga c te Kawana kia tau ou whakaaro i runga i te rahi o ta matou mahi. Ehara hoki te mahi i whakaekea mai ki runga i a matau i te mahi hangahanganoa iho. Tera ano pea kua raruraru nga tino matauranga o nga tangata c neke ake ana nga matauranga iau pononga c te Kawana ; kua whakamatau matou kite whakatuturu ita matou mahi. Ma ta matou ripoata ano c whakapuaki i tona painga. I tukuna mai c matou i runga ite tumanako tera c tipu ake he rangimarie he ora ake tonu atu i Aotearoa, kite wahi i tino piri ai ta matou ripoata. Ma tona mana tonu c whaki i tona tukunga iho. Ma te wa me nga whakamatauranga c whakatau ite rahi o tona painga. Mehemea c taea ana tetahi wahi ote ora me te pai i hiahia ai matou kia tau ki nga iwi c rua i Niu Tireni ka tino ea au whakamanawatanga i whakaekea c koe c te Kawana ki runga i a matou. Ekore ia c taea c matou te whakainutu i ta matou mahi kia oti marire te whakapuaki i a matou mihi mo nga awhinatanga i te mahi a te Komihana c nga tangata o i ia ahua o nga iwi c rua. Tena noa ake ia te tika kia tukuna a matou mihi kia J. M. Kirihi kaituhituhi poto hekeretari hoki ki. te Komihana, me M. J. Kenana, kaiwhakamaori mo te nui o to raua mohio me te ruha kore o rau i runga i te hono tonu o te mahi i taua mahi taumaha. I tukuna i raro i o matou ringa a i hiiritia ki a matou hiri i Poneke, i tenei i te ruatekau ma torn o nga ra o Mci 1891. W. L. Eiihi, Tiamana. (1.5.) Timi Kaea. (1.5.)
EEBEKETANGA. I te mea c rereke ana aku whakaaro i runga i etahi tini wahi o tenei ripoata, a i te mea hoki c whakaae ana ahau ki etahi, a i te mea he inea uaua te wehe tetahi ripoata i tetahi kua whakaaro .ahau he mea tika kia tuhituhia c ahau he ripoata ahua ke hei tuhono mai ki tenei. Tamati Make.
TE KUPU WHAKAHE A TIMI KARA MO TE EIEO XI TE KAWANATANGA TE HOKO 0 NGA WHENUA MAOEI. E whakahe ana au kite take c hapainga nei c oku hoa, ma te Karauna anake te mana hoko i nga whenua Maori. Xi taku whakaaro kaore ite tika taua huarahi, kaore he ora c puta mai ana roto; aki taku mohio hoki kei tehe ano i runga ite ture. Ehara i te mea i mana ai te Karauna ki Niu Tireni he whenua kite nana, he whenua raupatu ranei. Kaore. Engari i whanau mai i roto ite Tiriti o Waitangi tona mana ki tenei motu. I runga hoki i taua Tiriti i puritia c Te Kuini te hoko whenua Maori ki aia anake. Kaore i puare te hoko ki katoa, ara, nga wahi ano c hiahia ana nga Maori kite tuku kite hoko. Na, i man tonu taua mana kia Te Kuini mai ano i te tau i tuhia ai te Tiriti o Waitangi tae noa kite whakaaetanga aTe Kuini i" Te TureWhenua Maori, 1862." Na, titiro ! nuku atu ite rua te kau tau c niau ana taua mana kite Karauna, a, waihoki kua roa tatou c matakitaki ana i nga hua o aua tv hoko a te Kawanatanga me te kite i nga he. I ahua mea tonu te iwi Pakeha, he whaitikanga ano to ratou ki nga whenua Maori, me nga Maori hoki kihai i tino whakapono ki nga huhua Kawanatanga c mahi nei i nga tikanga o te Motu, ara, ki ta ratou whakahaere mo nga whenua Maori. I tipu mai i kona nga raruraru. Heoi, i roto i nga tau i mau na te mana hoko kite Karauna anake, he nui rawa nga mate i pa kite iwi Maori. Ka maharahara ake ano te ngakau ki nga kupu i kiia c Kawana Hopihana ki nga Maori i te wa i tuhia ai te Tiriti o Waitangi. "Ka huia nga iwi c rua kia kotahi, kia kotahi tonu he Karauna mo
20
G.—lb.
raua." Kaore enei kupu i rite i nga Kaiwhakahaere ote Motu. Ko te kotahitanga i kitea etc iwi Maori ko a ratou miriona eka ka riro atu ite ringaringa ote Kawanatanga; he hoko ano he parenga mo te eka, he hoko ano te mohiotia: Ahakoa ko te Karauna te ingoa i roto i aua hoko, ko te tuturutanga ano o aua whenua c riro atu ra, mo era ano tamariki kai-ngakau a Te Kuini, mo te Pakeha. Ko etahi o aua hoko a te Kawanatanga kihai i arikarika, no kona hold i tv ai etahi tangata nunui i roto i te Paremete kite whakahe. Na wai a, te ahei te Paremete kite huna i nga he c mahia ana ki runga kite iwi Maori. Kua inarakerake haere hoki, katahi, ka hangaia he Ture Whenua Maori ite tau 1862. Ko te kupu nui i roto i taua ture i mea; —hei whakatuturu i te rangimarie o te motu, hei whakanui atu i te maramatanga kite iwi Maori me whakawa me whakatuturu nga take me nga mana o nga Maori ki o ratou whenua, a, ko o ratou whaitaketanga, ana kitea, me ahua whakarite ki nga take pera i raro i te Ture 0 Irgarangi. Kia mana ai enei tikanga ka whakahokia atu c Te Kuini ki nga Maori tera wahi ote Tiriti o Wait an gi i puritia ra ki aia anake kia Te Kuini te mana hoko. Itimata i konei te tuhera o te hoko ki katoa. Kati, i naianei kaore rawa i te marama ki au te tango atu ano a te Kawanatanga i taua mana ki aia anake te hoko o a tatou whenua. I runga i nga kupu o" Te Ture Whenua Maori, 1862," ki au, me whakaae rawa te iwi Maori, katahi ka mana. I runga i te huarahi o te pai kaore c tika kia tango ano te Kawanatanga i taua mana, no te mea kua toru te kau enei tau i whakarerea ai c ia. Xi te hanga te Paremete i tetahi ture pena, ki taku whakaaro katahi ka kore rawa he whakapono ma te Maori ki tenei iwi kite Kawanatanga. Otira, kua whakateka noa atu hoki i mua, ma konei ka tino huri rawa kite po. Era hoki c penei te tiro atu ate Maori, c whai ana te Kawanatanga kia whakawhiwhia, ko era pononga a Te Kuini, ko nga Pakeha; kia whakamatea ko enei pononga ona, ko nga Maori, ara, ko nga whenua o nga Maori kia toremi atu ki era ringaringa. I te mea, kaore and i mau i tenei tupuranga Maori nga ara tipua katoa o te ture, kotahi tonu te whakahua mo tenei tv mahi a te Paremete, he ratipatu, he mum. Era c mea te Maori kei te taiepatia mai ia kite ara whaiti, kaore i te wetewetea vga here o tona tinana c puta atu ai ia kite ao marama kai ai i nga hua c tumanakohia nei c tona ngakau. Kei te whatoro hoki te Maori i enei ra ki nga hua ote ora. Kati, c mea ana au, kaua c kaiponuhia. Xi taku whakaaro, kite tango ano te Kawanatanga i te hoko ki a ia, kia kotahi anake he makete mo nga whenua, c kore c tipu pai nga mahi o te Motu, me nga huarahi whakanohonoho whenua, ka kopuru haere. He maha nga Maori inaianei, ara, nga mea c ahua whiwhi ana kite rnatauranga, kua aro nui kite whakatipu paamu hipi, me etahi atu rawa i runga i te whenua, kua tahuri ratou kite whai i te tauira.o ratou hoa Pakeha c ahu nei i te whenua, c whakatipu nei i te taonga. E taea ai enei mea, tera ano ona wahi c mohiotia ana c nga Maori hei tuku ma ratou, nga wahi kaore nei c tau mo a ratou hiahia, hei huarahi rawa ma ratou, hei whakapai whenua, hei taiepa, hei hoatu kararehe ki runga, c puta ai he ora kia ratou. Na, i te mea kei te penei te aro o te tangata Maori i naianei, kei te hiahia kite ahu whenua, kei te hiahia kite whakatipu rawa, kite whakakaha i nga uaua o te Koroni, he aha oti te hanga ai he ture marama, hei awhina i a ia, c tinana ai enei whakaaro ? Mehemea hoki ka peneitia me taku c ki nei, kaore he take c mataku ai tatou ka kaiponuhia c nga Maori o ratou wahi c takoto kore tikanga ana. Xi taku mohio ka whakatuheratia ki katoa. I korerotia etahi korero kite aroaro o to matou Komihana mo nga whenua here ite takiwa ki Waikato. I ki nga kaikorero, no te herenga a te Kawanatanga kia tau ki aia anake te mana hoko, kore rawa i puta te utu tika mo te whenua. Te utu a te Kawanatanga, c toru hereni mo te eka, ta nga Pakeha i whai ai ki taua whenua kotahi pauna mo te eka. Na! Titiro! Na, konei i mangere ai nga tikanga o tera wahi, no te mea kite araitia te utu nui ki nga tangata Maori, c kore ano ia c tuku i tona whenua, ahakoa te Tiriti o Waitangi nga ture ranei o te Paremete, c kore ano c ahei te mea kia hoko te tangata Maori i tona whenua, mehemea kaore ona hiahia kia pera. No reira, ka pupuri te Maori 1 tona whenua, te take, he here na te Kawanatanga, he moni iti na te Kawanatanga; engari te mea pai, waiho kite Maori ano te tikanga o tona whenua. Mo runga i te mana hoko o te Karauna tenei nga kupu a tetahi tangata nui o te Paremete i mua, ko Tomete. Iki ia: " Mehemea c whakahaerea ana he Kawanatanga ki runga kite tini tangata me ata titiro ano o ratou mamae, ano he mate tinana. Ahakoa, kaore i tino hangai, i heipu ranei ki nga huarahi ake o te tuturu, kaore he ritenga, mehemea he pera kua pa kite iwi, koia tena, he mate. Waihoki, ko te titiro a nga Maori ki taua mana hoko ate Karauna, he whakawhiwhi mate ki a ratou." Kua toru te kau pea nga tau i puaki ai era kupu i roto i te Paremete o Niu Tireni, a, kei te tika tonu aua kupu i naianei hei whakatau mo taua take. Ehara i te mea hei te take nei anake, hei te hoko, i ki ai au me watea atu te Kawanatanga, engari tenei ano etahi: no te mea ko tenei iwi ko te Maori kua rima te kau tau c piri ana kite taha Ingarihi —tetahi iwi c nuku atu ana pea tona matauranga i etahi iwi ote ao—i te ako haere ano te Maori i ana tikanga; he whenua nunui o te Maori, he matauranga ano tona, a, he aha te take i kiia ai, kaore c taea c te Maori te titiro nga kino me nga pai o tenei mea o te Kawanatanga. Kei te kite tonu te Maori i nga he, koia au c whai kupu nei—Puritia to ringa hao c te Kawanatanga! Xi taku i mohio ai ko tenei mea ko te Tari Maori i whakaturia hei whakahaere mo te taha kite iwi Maori. I whakaarohia, ko reira te arawhata hei kawenga atu i ona hiahia kite ao Pakeha. I mua ko te ringaringa whakahaere i nga tikanga Maori o tenei motu ko te Kawanatanga o Ingarangi, no muri i tukuna mai kite Kawanatanga o tenei Koroni, engari, ko te whakaritenga i reira, ara, te kupu tuturu a Ingarangi, me whakaputa c te Kawanatanga o Niu Tireni kite iwi Maori ia tau nga moni c whitu mano pauna (£7,000), hei koha tenei ki tona iwi Maori, mo ana hiahia mo ana mate. Ko taua moni c whakapaua ana i nga tau katoa, otira, c kimi ana te ngakau, i ngaro ki whea,
21
G.—lb.
a, keiwhea tona ngarornanga. E rongo ana ano au i tetahi kupu, ko aua moni c haere ana hei whangai i te Tari Maori, engari ko te mohio atu, i pewhea, i pewhea te haerenga, kaore i roto ite rohe o te maramatanga. I tohea ano i roto ite Paremete kia hurahia te tikanga o aua moni, kia whitia c te ra, aue ! takoto tomi rnai ia i roto te kopu o Hinenuitepo. I korero ai au i enei, he whakaatu naku i etahi o nga take i taimaha ai nga whakaaro o te iwi Maori, i tore ai c rata ki nga haere taikaha ate Kawanatanga. Kei te ngakau whakapae te Maori kite ngaro o era moni. Kaore ite titiro pai kite Tari Maori, i hua ia, hei Tari rangatira, hei Tari totika. Kaore ia ko te mutunga mai o nga mahi tipua me nga mahi raweke kei roto i ana whakahaere. Ahakoa ki whea, ki whea o Aotearoa nei kotahi tonu te tangi ote reo, he whakahe i nga mahi o taua Tari. Ahakoa haere ki nga wahi katoa; c korerotia mai ana nga mahi a taua tari, he tinihanga, he ngakau hao, he takahi i ana ake whakaaetanga, he kohuru ana tikanga, a, te mutunga iho, ko te iwi Maori ano te papa. Ko etahi o enei mate he mea pakeke rawa, c kore c pai kia waiho noa, engari me whiriwhiri tika c nga mana whakahaere ote motu nei, a, tae noa ki ona tutukitanga. Xi te kore c ata rapua aua take he, ki taku whakaaro tera c eke atu he tauixu ki runga kite Karauna o Ingarangi, notemea, c whakataukitia ana kei aia c pupuri ana te tika me te ora; kite iti, kite rahi, i raro i tona mana. Na, ite mea, kua kai te Maori i nga hua katoa o te mate, kati ano kia whakaparahako i tenei wa ki nga ture c tukua mai ana etc Tari Maori. He aha te hopohopo ai; kei raru ano hoki pea ia. I tipu mai hoki i reira nga he, a, ko reira hoki te takawaenga ote Kawanatanga me nga Maori. Ko ia te Maori i naianei katahuri ano kite rapu i tetahi huarahi mona engahoro atu ai enei taumahatanga. Engari c hara ite tahuri tika, na te pouri noa nana i tutoko i roto me kore c tupono. Kaore hoki c mau ite Maori nga mahi whano-ke ate Tari Maori. Kaore c mau ia ratou nga take whakahaere ate Kawanatanga. Kotahi anake te ara c toe nei hei whakamatauranga ma te iwi Maori —koia ta ratou c tumanako nei—koia ta ratou c titiro atu nei, c whakamau atu nei —ara —kia homai etc Paremata kite tangata Maori ano te mana whakahaere i ana mea. Ko te tino inoi tenei ate Maori. He aha ra i kore ai c tukua mai ? Ko taua mana tonu hoki pea c whiwhi nei o ratou hoa Pakeha, c kaunihera mai na,'e poari mama, c Komiti mama,i na, c kapi mai na nga whakahua katoa. Tetahi wawata nui a te Maori kia tipu ia hei tangata ahu whenua, kia puta ake ai i roto i te oneone tetahi koha mana kite motu. Xi taku mahara tera tonu c pahure tenei wawata, mehemea, kaore nga huhua ture c taiepa mai nei i te aroaro o te tangata Maori. Xi taku titiro atu ki nga kaihanga ture, i hanga ratou i nga ture i runga i te whakaaro he iwi ngaro te Maori, mea ake, ko te ingoa anake hei wairua kite ao nei. Otira tera ano te kupu a tetahi tangata i penei— " heoi ano te mahi ma tatou, he ata pakipaki i nga urunga o ta tatou tupapaku, c marie ai tona haerenga atu i aitua." Kua roa au c matakitaki ana ite tipu ote tangata Maori iia wahi, iia wahi. Na, ki taku mohio kei te he taua mahara ate Pakeha he iwi ngaro tatou. I ahua tika ano taua mahara, mehemea, c tauiratia ana kite takiwa i kainga ai te motu nei c te pakanga, a, me nga tau i muri tata iho ; engari tena ! Otira, kua kore atu aua kino, kua kore c aranga mai ano, kua tutum i naianei te rangimarie ki runga kite iwi Maori. No konei au i mea ai, c hara tatou i te iwi c heke ana, engari, i nga takiwa c ahu whenua ana tatou, c mahi paamu ana, c hopu ana i nga tikanga Pakeha, kei te piki haere tatou. Ma te rarangi huihui i te nui o nga Maori ote Motu nei mana au c whakapono. Xi te haere noa te tangata haere i nga takiwa o te motu nei, c kore c ngaro tona kite i te nui o nga tamariki Maori c tipu ake ana, he ora o ratou ahua :he ora tinana, he ora pueru. Ko enei painga i puta mai i roto i te rangimarie, i roto i te ahu whenua, i roto i te whai tinana a te tangata kite ora. Engari kite hoki ake te whakaaro ki nga tau katoa c hanga ture nei te Paremete o Niu Tireni mo nga whenua Maori, tau ana te pouri; ko te pouri tenei—kore rawa tetahi tikanga kotahi i mahia c te Paremete, c nga kaihanga ture ranei, hei whakanohonoho i nga Maori ki runga ki nga whenua whakatipu rawa ai. Kore rawa etahi tikanga i meingatia hei whakaako i nga Maori ki nga mahi c whiwhi ai kite ora. Ko to ratou ora, ko ta ratou c noho nei, na ratou tonu i kimi; na to ratou matauranga tonu i hopu. Ka whai-hara rawa te Paremete, ki taku mohio, mehemea, i runga i ana whakahaere kaore ia c tahuri kite whakatakoto ritenga, kite awhina ranei i nga Maori, c pahure ai ia ratou nga whakanohonoho whenua me nga mahi whakatipu taonga. Ka taea noatia enei mahi c te Maori, mehemea, c whakapuaretia ana tetEihi huarahi ki a ratou c kalia ai ratou kite ngaki whenua c hua mai ai he ora. E hara ite mea me nui rawa te whakamataratanga i aua huarahi. He aha oti te hoatu i etahi wahi whenua hei whaka-kaingatanga ma etahi Maori c hiahia ana kite pera, penei me nga Pakeha c whakahaerea nei ki runga ki nga whenua Kawanatanga ? He terete Maori kite ako, hui atu ki nga ritenga o enei wa, c kore c roa. I pai ano nga wa o mua hei peneitanga, otira, kaore i tirohia ake, kaore hoki i whakaarohia i reira. Na, kite pera ano te koroukore o te Paremete i naianei, me nga ra i mua, kite kore tonu c hanga i etahi ture ora mo te iwi Maori; heoi, kotahi tonu taku kupu, kei te tata te ra c kore whenua ai te tangata Maori. Tena, ki te tae ki taua ra " Ka pewheatia ra c te Kawanatanga, te iwi Maori? " Xi te Hanga he Tube Hou. Me mohio te whakaaro kua ngaro noa atu nga kino o mua i kino ra nga Maori o etahi wahi o to motu nei kite noho tika ate Pakeha i runga i o ratou whenua. Koia hoki ta nga Komihana i kite ai, i a ratou i taka haere nei ite motu. Ka mutu tonu te wahi c wehewehe ana te whakaaro o nga tangata Maori, ko te taha ki nga riihi me nga hoko, me pewhea ranei nga tikanga mo te riihi,, me pewhea ranei nga tikanga mo te hoko? Ko etahi c mea ana, ko te riihi anakee tuku kia puare, ko etahi c mea ana me puare tahi te hoko raua ko te riihi. Otira, kei te whakaae katoa ratou ki te riihi. Ko te mea c uaua nei ko te hanga i tetahi ture c rite ai nga tikanga c hiahiatia ana etc tangata. I tino rite, i tino marama hoki nga korero a nga Maori i korero mai ai ki nga Komihana me ta ratou whakaatu ite ahua o nga ture c pai ai ratou. No konei au ka mea, kaore c ahei te ki penei a te Paremete—ki te whakamanaia te hiahia a nga Maori tera c riro hei arai i nga mahi "whakanohonoho whenua.
22
G.—IB.
Kaore nga Maori i te tu-a-whakatete ki nga tikanga, c puta ai hei painga mo te koroni katoa. Ko te tohe a te Maori he mea kia hangaia c te Paremete tetahi ture c riro ai ma ratou ano c whakahaere o ratou whemia, i runga ano i a ratou huarahi c mohio ana; me ta ratou kupu kaore aua ritenga a ratou c haere hei takahi i te tika, hei whakararuraru ranei i nga, painga mo te Koroni. I runga i te kaha o enei mahara a nga Maori, kei te aro tonu atu ta ratou titiro kite Paremete, me kore c ahu mai i roto i tera whare te ora c tumanakohia nei c ratou. B whakaaro ana au tera ano c tau tetahi tino tika ki runga kite Paremete, mehemea, ka whakaaetia te tono a nga Maori kia huia ratou ki roto ki nga whakahaere. No te mea, kite kore c uru te nuinga o nga Maori ki roto ki aua whakahaere, c kore rawa c pai te tutukitanga o nga tikanga, me nga ture c mahia ana c te Kawanatanga. Ma te whakahoa kite iwi Maori ka tahi ka tika. Ko te takiwa tika tenei hei hanganga i etahi ture tika c pai ai te whakahaere a nga Maori i o ratou whenua nunui. Ko etahi o aua whenua kei te takoto kore tikanga; ko etahi kei te ahua mahia ano. Kei te whakaae tonu nga Maori kite awhina i nga ture c tono nei ratou kia whakamanaia i runga i te mahara ma reira c tipu ai tenei iwi te Maori. Ma reira c tirohia ai ratou he tangata, a, ma reira c whakaae ai ratou kite waha i tetahi wahi tika o nga taumahatanga o te Koroni. Xi te rata mai te Paremete kite iwi Maori penei me te ngakau pai o nga Maori i tae nei kite aroaro o nga Komihana korero ai, tera c taea te horoi atu nga mauahara me nga pouritanga i tipu mai i roto i nga kino o mua, tera hoki c taea te whakatakoto etahi ritenga ngawari c puta pai ai nga mahi whaka-kainga whenua, c rewa ai ki runga a Aotearoa me te Koroni katoa, a, c pumau ai te ora ki nga iwi c rua. Na Timi Kaea.
TIEITI 0 WAITANGI. Ko Wikitokia, te Kuini o Ingarani, i tana mahara atawai ki nga Eangatira me Nga Hapu o Nu Tirani, i tana hiahia hoki kia tohungia ki a ratou o ratou rangatiratanga, me to ratou wenua, a kia mau tonu hoki te Bongo ki a ratou me te ata noho hoki, kua whakaaro ia he mea tika kia tukua mai tetahi Eangatira hei kai wakarite ki nga tangata maori o Nu Tirani. Kia wakaaetia c nga Eangatira maori te Kawanatanga ote Kuini, ki nga wahi katoa o te wenua nei me nga motu. Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei wenua, a c haere mai nei. Na, ko te Kuini c hiahia ana kia wakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino c puta mai kite tangata maori kite pakeha c noho ture kore ana. Na, kua pai te Kuini kia tukua a hau, a Wieemu Hopihona, he Kapitana i te Eoiara Nawa, hei Kawana mo nga wahi katoa o Nu Tirani, c tukua aianei a mua atu kite Kuini; c mea atu ana ia ki nga Eangatira o te Wakaminenga o nga Hapu o Nu Tirani, me era Eangatira atu, enei ture ka koretotia nei. Ko TE TUATAHI. Ko nga Eangitira o te Wakaminenga, me nga Eangatira katoa hoki, kihai i uru ki taua Wakaminenga, ka tuku rawa atu kite Kuini o Ingarani ake tonu atu te Kawanatanga katoa o o ratou wenua. Ko te Tuarua. Ko te Kuini o Ingarani ka wakarite ka wakaae ki nga Eangatira, ki nga Hapu, ki nga tangata katoa o Nu Tirani, te tino Eangatiratanga o o ratou wenua o ratou kainga me o ratou taonga katoa. Otiia ko nga Eangatira o te Wakaminenga, me nga Eangatira katoa atu, ka tuku kite Kuini te hokonga o era wahi wenua c pai ai te tangata nona te wenua, kite ritenga o te utu c whakaritea ai c ratou ko te kai hoko c meatia nei c te Kuini hei kai hoko mona. Ko TE TUATOEU. Hei wakaritenga mai hoki tenei mo te whakaaetanga kite Kawanatanga o te Kuini. Ka tiakina etc Kuini o Ingarani nga tangata maori katoa o Nu Tirani. Ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarani. (Signed) William Hobson, Consul and Lieutenant-Governor.
ETAHI BABANGI 0 "TB TUBE WHAKAMANA O TE KOBONI, 1852." Ka ahei te Kuini ki to whakahau kia rnau tonu nga Ture a nga Maori. 71. Notemea hoki tera ano pea c whaitikanga kia waiho tonu kia mana ana mo tenei wa, nga ture, me nga tikanga., me nga ritenga whakahaere a nga iwi Maori o Niu Tireni, mehemea ra ia kaore i te rereke atu ona tikanga, i nga ritenga kua oti nei te whiriwhiri hei painga mo nga tangata, me nga iwi katoa (aranga hara kai tangata me era tv mahi kino), a me ata whakarite hoki nga rohe 0 nga takiwa c tikaai kia whakahaerea aua ture, me aua tikanga, me aua ritenga whakahaere. Ka ahei te Kuini, i ia wa i ia wa, i runga i te mana o tana pukapuka c whakaputaina ana i raro 1 te Tino Hiiri o Te Kiingitanga o Ingarani o Kotarani me Aearani, kite whakatakoto tikanga mo runga mo aua tv ritenga, ahakoa c rereke ana ia nga ture, me nga tikanga, me nga ritenga whakahaere a nga Maori i nga ture o Ingarani, i nga ture me nga ritenga ranei c mana ana i Niu Tireni, i etahi takiwa ranei o Niu Tireni. To mana o te Kunanga Nui kite whakahaere i nga hoko o nga whenua takoto kau. 72. Na i raro ano i nga tikanga c whakahuatia ake nei, me whaimana taua Eunanga Nui o te Paremete, kite mahi ture hei whakahaere i nga hoko, me nga riihi, me nga tukunga, me nga tikanga
23
G.—lb.
c nohoia ai nga whenua takoto kau a te Karauna i roto i Niu Tireni; a ko nga whenua katoa c whakakorea ana nga take o nga Maori, i runga i nga tikanga ka whakahuatia ake nei, me era atu whenua katoa, kua oti nei te whakahua i roto i tetahi Ture o te Paremete, i tv nei i te tahi tekau me te tahi tekau ma tahi o nga tau o to tatou Kuini, upoko tahi rau tekau ma rua, hei whakakaha i te whakanohonohonga tangata ki Niu Tireni, hei whakamana hoki i te namanga moni kite Kamupane o Niu Tireni, he whenua na te Karauna, ka kiia aua whenua ka meingatia hoki, he whenua watea ena na te Karauna, i runga ano i nga tikanga o tenei Ture. Te kupu mo nga whenua o nga iwi Maori. 73. Kaua c whaimana i runga ita te ture, kia tahuri tetahi tangata kite hoko, kite whakahaere tikanga ranei c riro ai i a ia, c hoatu ai ranei ki a ia te whenua a nga tangata Maori, te whenua ranei c nohoia tahitia ana c ratou, i runga i te noho tahi o nga iwi o nga huihuinga tangata ranei,. kaua hoki c whakaae kia riro atu ki a ia te whakakorenga o nga mana whaitaketanga o nga Maori ki taua tv whenua, haunga ra ia ate Kuini, me ona uri me ona kaiwhakakapi; ako ia pukapuka tuku, whakawhiti ranei, me ia whakaaetanga kia tukuna, kia whakawhitia ranei tetahi whenua pera, ahakoa he tuku tuturu atu, he tuku ranei mo tetahi wa ano, he mea tuku rere atu he mea tuku ranei i runga i etahi tikanga c whakaritea ana, ahakoa he tuku atu i te whenua, he tuku ranei i runga i nga tikanga o te riihi, i runga ranei i te ritenga c taea ai te noho taua whenua, me kaua rawa c whaimana, a kaua hoki c mana taua tv riihi, taua tv whakakorenga ranei o te mana whaitaketanga o nga Maori, engari ano ra mehemea c whakaritea atu ana ki a te Kuini, me ona uri me ona kaiwhakakapi, a c whakaaetia ana hoki c ia: Engari hoki me whaimana ano te Kuini, me ona uri, me ona kaiwhakakapi, i runga i tona kupu whakahau c tuhia ana i raro i te mana o tona Hiiri ake ano, me tona tuhinga i tona ingoa, i tuhia ranei c tetahi o nga Tino Hekeretari a te Kuini, kia whakataua nga mana o te Kuini, kia tau kite Kawana o Nui Tireni, kite hupiriteneti ranei o tetahi porowini, i roto ano i nga rohe o tona porowini, te mana o te Kuini c ahei ai ia kite whakaae kia tukuna peratia te whenua, kia whakaaetia ranei kia tukuna atu, kia whakakorea ranei nga takeo nga Maori, me te whakarite i nga tikanga whakahaere mo aua tukunga whenua, me aua whakaaetanga, me aua whakakorenga atu i nga take o nga Maori ki aua tv whenua.
Authority: Geobge Didseuby, Government Printer, Wellington.—lB9l.
24
Permanent link to this item
https://paperspast.natlib.govt.nz/parliamentary/AJHR1891-II.2.2.5.3/1
Bibliographic details
RIPOATA A NGA KOMIHANA I WHAKATURIA HEI WHIRIWHIRI I NGA PUTAKE E PA ANA KI NGA TURE WHENUA MAORI., Appendix to the Journals of the House of Representatives, 1891 Session II, G-01b
Word Count
29,253RIPOATA A NGA KOMIHANA I WHAKATURIA HEI WHIRIWHIRI I NGA PUTAKE E PA ANA KI NGA TURE WHENUA MAORI. Appendix to the Journals of the House of Representatives, 1891 Session II, G-01b
Using This Item
No known copyright (New Zealand)
To the best of the National Library of New Zealand’s knowledge, under New Zealand law, there is no copyright in this item in New Zealand.
You can copy this item, share it, and post it on a blog or website. It can be modified, remixed and built upon. It can be used commercially. If reproducing this item, it is helpful to include the source.
For further information please refer to the Copyright guide.