TE Wananga. Kotahi Putanga i te Wiki. HATAREI, 29 HEPETEMA, 1877.

Wananga, Volume 4, Issue 39, 29 September 1877, Page 381

TE Wananga. Kotahi Putanga i te Wiki. HATAREI, 29 HEPETEMA, 1877.

HE pai rawa kia rongo o matou hoa Maori i nga kupu aTE HIANA i korero ai kite Paremata i tona tunga ake i roto ite Whare Runanga kite utu i nga korero a TE OMANA mo te hoko o Heretaunga.

No to 6 o n*a ra o HaMfama nmi i tn TE Omlna i timaS, a, nSte antiSSToSE' K» tu ake ko TE HIANA Kola teneta** kbtfCo.'

hiahia ai me whakahoki ran*®. te utu kite tekau ma rima hereni (15) mo te eka kotahi. Ko to take i mea ai ratou kia penei rawa te iti ote utu mo taua whenua, he mahara no'ratou ki a ratou moni kua pau te utu ki nga Maori tokorua o roto o te Karauna Karaati o taua whetiua ko aua moni he mea hoatu ma taua tokorua hei whakapatipati ia raua, kia kalia ai raua kite tahuri ki tc korero ki te nuinga o nga tangata o roto o tc Karauna Karaati kia whakaaetia te hoko c Ilcretaunga kia Te Omana ma. Na Te Omana toou enei korero i whaaki ki nga Komihana i te tunga oto whakawa mo Heretaunga ki Nepia i era tan. -Ko te pataLhoki tenei a nga Komihana kia Te Omana. "A, he tika ranei i hoatu ano e koutou ko <"> hoa he moni ■whakapati ki enei tangata tokorua." Ka mea atu aTe Omana ki nga Komihana. " ae, i hoatu ano." . Ka peke ake a Te Omana, ki runga ka kara'nga atu kite Paremata, he tito. Kaore au i pena ki nga Komihana. So Te Hiana. Mehemea ka kah« aTe Omana kite ki mai ki au he tito enei korero aku me noho au ki raro mc mutu taku korero, notemen. kite taea e Te Orpana tenei, heoi ano ka taea ano hoki eTe Omana nga inca katoa te ki, te hito. Engari ka £sfnuitia e au nga korero oToto o nga pukapuka a nga Komihana, ma enei pukapukae whakaatu te tika o taaku e ki nei, i pena nga kapu a Te Omana i korero ai kite aroaro o nga Komihana, me taku iki ake ra. Ka taea e au te whakaatp kite Paremata nei akuanei, te tika o taku e ki nei i hoetu e Te Omana ma he moni hei whakapatipati i nga tangata tokorua o roto o to Karauna Karaati, ka taea e an te whakaatu he mea liuna taua mea, he mea kihai rawa i mohiotia e te nuinga o nga tangata o roto o te Karanna Karaati mo Heretaunga poraka. Ki taku mahara, akuanei te kitenga o te Paremata nei i te tika o aku kupu e korero nei, ka tahuri ratou kite whakahe i aTe Omana, a, ahakoa tu ake a Te Omana ki te korero, e kore e whakaponoiiia e ratou ana korero. Kua rongo koutou i te whakahuatanga a Te Omana i nga ingoa 0 ona hoa hoko ia Heretaunga poraka. Na ki taku mohio 1 kotahi anake o aua hoa i whakahuatia nei e Te Omana, te mea i tika tana tnahi i runga i taua hoko. ko Kapene Rata taku e mea nei. E koru rawa ki taku mohio e taea ete tangata te whakairi tetahi mahi h-.', hara ranei, ki runga kite ingoa o Kapene Rata mo taua hoko. Enirari, he maha nga kupu whakahe mo Te Omana. mo Te Tana, mo Mita Hami \Viremu, me Mita Hamiora Wirtinu, kua puta i te waha o te tangata, mo te he o ta ratou whaka haerenga i te hoko o Heretaunga, na, ko enei kupu whakahe i a ratou, kaore ano i taea e ratou te karo, otira, 1 runga i te whakawa a nga Komihana i te tau 1873. kua kitea e ahua tika ana ano aua kupu whakahe i aTe Omana ma. Kia rongo mai te Paremata nei, ko Mita Hamiora Wiremu te Minita karakia o nga Maori o Haku Pei, i te taima i hokona ai a Heretaunga e Te Omana ma, koia te tangata i maharatia e nga Maori he tino hoa no ratou taua tangata, hei kai tohutohu kia ratou te huarahi hei haerenga mo ratou e ora ai ratou i nga wa o te mate, hei kai arai atu i te kino kei pa kia ratou ; na, no muri ka kitea he arero-rua taua tangata, no te mea i runga i te mahara o nga Maori, koia te kai whakaatuatu i nga mea hei mahi ma ratou i runga i taua hoko o Heretaunga, mo katoa atu ana iaia o ratou wh&kaaro mo taua mea. Na, kia mohio mai e Te Paremata. ko raua ko tona teina etahi o nga tangata i whi*-hi ki tetahi xvahi o Heretaunga. He tika rawa enei korero, e kore rawa p Te Omana ma e kaha kite ki mai ki au, he horihori enei korero. I penei tonu hoki nga korero aTe Omana i tona taenga atu kite aroaro 0 nga Komihana. Ka taea noatia e te Rnnanga nei te mohio. mehemea ka penei te ahua o to whakahaere o te hoko whenua e te tangata, e kore e pai tona mutunga iho. Ko f'efcahi mahi aTe Omana ma. Koia tenei. I whaia e ratou tetahi tangata Maori o Heretaunga poraka ki Poneke nei, ko taua Maori he Mema no te Paremata : na i te korenga kaore taua Maori e whakaae ki to tuhi'iiki 1 tona ingoa ki ta ratou pukapuka hoko, ka ki atu a To Omana ma kite kore ia e whakaae ka taruan&tia ia c

E te Tamuaki. Ki taku whakaa.ro, ko to tetSnfcetetika 0 te Paremata nei hei utu i enei korero a Te Ottana re tika ana, kaore au i rongo atu i a Te Oman* e whakahua ana 1 taka ingoa i roto i ana korero, engari, kaa raohio ataau ko ona kapa katoa a Te Omana, he whakapae aioktt» he mea nana, kia tan te whakahe a te iwi ki niztga i aiiwme aku mahi Roia katoa. I au e whakarongo ata tin® ktana korero, ka mahara au ki nga kupa o te waiflta • kimei ♦ —(Ka waiata i konei a Te Hiana i taoa waifctaV He tika raw a kia penei ano hoki taka whtkabbki<ato i enei korero a Te Omana me ta te waiiM .'liei otira r e kore an e tnkn i taka whakatekariti kia' puta ki waho, engari, ka puritia tosetia e «u. ki roto i au takoto ai. E kore e roa ka. ntavaaaa rawai au te whakaatu kite Runanga nei, he tito katoa enei konro a Te Omana. E te Tumnaki, he aha te mea, katahi. t»nu nei ka oti temahiite ahiahi nei e te Hupmmi Kotiti ? Kia rongo mai, koia tenei, kua puta te wbakatav a te Huuri o te Hapirimi Kooti mo Te Whakawfe o Te il Waka Maori" Ma tenei, ka mohiotia ai i>e tito katoa enei korero a. Te Omana. Kua ki a Te Onuvia e tino pirangi ana ia kia whakaturia tetahi Kooti tino matau, tino tika te mahi, hei ki«u i te tika, i te he raoai o n?a hokohoko whenua katoa o Haaka Eei. A, i peh*a tana mahi ? Koia tenei tana mahi, kua haere taajfo i ngra rnoni a te Kawanatanga, ara, a te iwi nui to&p, kaa whakamahia ana moni hei whawhai i tana take wbakawa, Ko tetahi kua tikina e ia nga Apiha o te Tari Maori hei kai mahi, ara, hei kiiui korero mo taua whakatra. Ka ui mai pea te tangata, a, i pewhea te otinga ? I he noa ibo a Te Omana, ko te nuinga o ana korero i korero ai - kite Paremata nei mo te tika o te hoko o whakaliengia kateatia e t* Houri o te Huripimt Cofcti. Koia nei pea te take i kitea ai te riri, mete manehart o Te Omana i a ia i korero ake nei. * * • • © © o o o a 1 te timatanga o nga korero a Te Omana i te ahiahi nei i ki ia he iti noa iho nei aga whenoao te Maori kei ai'a. Ko taku whakahoki mo tenei kopq a Te Omana. he aha te tekau ma rima mano (15,000) eka iJEpvaima He aha te tekau ma ono mano (16,000) 4ka i Tahoraiti. He ahatekotahi mano mete roajau (1,200) eka i Heretaunga, he whenua iti naftfti mmi whenua o te Maori i riro i a ia? Ma tenei e mnhioaf te Paremata nei ki nga mahi a tenei tangata a Te Ko tetahi mea he i mahia e Te Omaba, ko tatia whakahaere i te ara o te Btriwe. No ton a kitecga kaa riro a

ia a Heretaunga Foraka, whakarerea ana e ia te ara tika wo te Beriwe, te mea kna oti noa atu te whakarite, %vhakakotltiketia ana e ia te huarahi mo te Reriwa kia haere raa runga i ton a whenua, kia nui ake ai te utu o taua whenua. KotetanimahiheaTeOmana, ko tonamahi mo ngawhenua ote Maori i Taboraiti, i hokona nei etc Kawanatauga. i webea nei etabi wahi o aua whenua hei Rahui u;o ngn Maori. Kaore hoki itaro kua riro ano euei whenua, ara, ngjflfcbenu%>kfl^^iei"ui Maori, ! a Te ratop ko JkEPeti. Hilton a hoa»a Raka ki t&Xei Oma®il£' e toru f MHpDgi ho|pt>a ai, ai e ia i te XflSrL He tito tena, ka taeanoatia atu eau te tatau nga whenua e tima o te Maori, kua riro i a Te Omaoa ratou ko ona boa, ara, ko Mangarara Poraka, ka tahT; ko "ETparaima Poraka, ka rtifc# ko .tetahf Poraka kei Taboraiti, Ka* wha ;~ko* tetahf atu VeT" Taboraiti aDo, ka rima ; a tena ano.-pea-etahLatii .kua.wareware i au. Ma tenei e mohio ai te Paremata nei, kua kua be rawa i au eoei toragrra/Fa Oraapa e ki eei, he iti noa iho nga whenua * Jfaaa— km k> a T« Omaoa, e hara i te mat be pirangi nona ki Heretanngo Poraka i hokona ai e -ffc4anfc< r «rh*tHa. Sua ki ia, te take i riro ai i a ia taua whenna, he tohe tonu no nga kai-hoko kia tangohia e ia. "ffMTV BHJIIfU Alii Iluff ictAftDTftiga Mema o te Paremata pafo tenei whenua? Ki taku .mohio, ;km>fr i atainohiD.. Kia roogo mai, kaore rawa ' U whetraa i'rttd'ite Koroni* nei hei rite ki tenei whenua 'l* pai,kOwmi ka mohio, ko t6nei piihi whenua pea te VhransM nmga «ke inga whenua katoa o te ao te pai. (£1 81 utu mo te "eka kotahi o te whenoa JMOH le ? Moata whnkaatu e au te take i riro ai tenei iHwootftnei uttriti. Me ata whakaatu hoki eau te Ot* wbakahaere o tona hokooga. Engari kia rongo Oil • t« Paremata nei, e hara i te mea na taku hiahia i tu ai Mffoaifcnei kite korero mo tenei hoko aTe Omana, - hotaaktt i piling* ai, me kawe tenei korero ma te Kooti e WlMjfcawa; (ko te Hopirimi Kooti ta Te Hiana e mea nei) ' lieittMTtfW* ano oo t»go korero whakapae- aTe Omana flMOku I'tU ike ai au inaianei kite tono atu kia kooton kia tnkna au kia korero. Kia rongo mai ko tenei pOVtka ko Heretaunga kotahi tekau ma whitu mauo flT,00) Ona ekt te nui, e takoto tata ana ia kite taone o Vepia. Ko tenei whenua na Tt« Omana ratcn ko ona hoa 1 MikOf ko Te Omana to ratou rangatira. Kaore aku kupu tofcakahemo etabi o nga boa o Te Omana. Ko teiahi o iatou ekore rawa au ekabaki te whakahe, no te mea he pai la ki taku wbak&aro, e kore rawa e mutu taku •roaa k! tana tangata. Ko Te Makarini tenei tangata. Killkvnohio; ine" i kore a 'Te Omana, kua kore rawa e • toagbn* he.knpu whakahe iaTe Makarini e puta i te waha te tangata, nana i whakarongo kia Te Ornana i rarufarn ai*ona ra whakamutunga ite ao nei. Kaore lie ritenga kia Te Omana mo te mate me ka pa kite tangata i tnngai ana mahi, heoi ano tana e whakaaro ai koia kia whiwhi ite rawa, me alia me ka mate atu tona hoa whakawhiwhi ia ia. KoTe Omana Te Hupiritini o Haku Pei i W wa i hokona ai a Heretaunga, na, kei te mohio mai a Te OflMMk) hemaha noa to nga tono a nga tan gat a o Haku 'Wi taeatn ' fri a ia, ; 'kia hokona eTe Kawanatanga a Atvtuasa poraka-hef Whenrra mo te Koroni raus ko te titan, kfa kaua 6 tnicuna e ia, kia hokona e te Pakeh«. Heoi kihafa Te Omana i whakarongo, hokona ake c u ro*4dk*ho« mo tatoa : ake taua whenua. Na, inaianei hi te-UtlUa te fcf i tetahi whenua liona ■ hi tMwti'Beiitu, me alia tonu atu ia ma ruikTe Omana ratbu kq ona hoa. kouMW ki Mkb i kTake nei, kotahi paunaewa«ateenf me' tVMkipenfe,' (£1 8 6) te utu mo te eka eiEDttiii'i utba e-Te Omaoa ma ki nga Maori -mo tenei whe--:»«a£*fifa, Wa nkfh io ami koutou, e hara tenei i te To Ooaaßft ma, ko ratou i - o- : - £.' l -

ratou mo ona nama kia ratou, na kite kore e ea i a ia aua nama ka kawea ia ki te whare herehere, na, raru ana taua Maori, mau aua te wehi ki a ia. whakaae ana, tubia iho e ia tona ingoa. Na tenei ano tetahi main aTe Omana raa ; no te korenga kaore etahi Maori o Haku Pei e whakaae kite tuhituhi i taua boko, taburi ana aTe Omana ma ki nga kai tiaki o nga toa liokohoko taonga, ka mea atu me tamana katoa e ratou nga Maori e nama ana kia ratou, na, katalu ka tukua te tamana, anana, penci tonu me tc bukarere te rererere b.aere 0 taua mea pnta noa i wahi katoa o Haaku Pei. Ko nga tangata katoa kaore i whakaae ki taua boko ka hopukia e te tamana. ahakoa kihai aua Maori i pirangi kite hoko, e taea te aha i te wehi kite tamana. whakaae atu ana ki taua hoko kia ea ai a ratou nama. ETe Tumuaki, kua whakaatu mai aTe Omana i tetahi hara nui i meatia e Hori Keroi. Ko te mea e kia nei e Te Omana be hara nui, ko t<"> tahuritanga 0 Hori Kerei kite boko whenua insna i a ia e tu tonu ana hei Kawana mongamotu nui. Na, kaore e tika tenei korc-ro ale Omana. me whakaatu mai hoki e Te Omana ana mahi 1 taua wa. Kia mohio mai koutou, be Mema ia no te Kaunihera o Te Porowini o Haaku Pei. koia tonu hoki te Ilupiritini. Otira ki taku mahara ko te Minita tonu mo nga Mahi Nu nui ote Koroni aTe Omana i taua wa. Ko te mahi a Te Omana i taua wa e tu nei i a hei Ilupiritini hei Minita mo nga Mahi Nuuui o Te Koroni. he whakahaere i ana boko whenua he whakamahi i n;ra kia-whaka-maori a Te Kawanatanga ki ana rnahi ake, kia whiwhi ai ia kite whenua. Kaua aTe Omana e haere mai kite whare nei wh?kaatuatu ai i tona riri mo nga mahi he a te tangata ke, kei kataina ia. Kua oti iaute ki atu ki to wbare nei, kotahi pauna e ono hereni mete warn kapa (£1 G 8 -te utu mO te eka kotahi o Heretaunga. Engari ko te utu tuatahi a Te Omana ma, he tekau ina rima hereni mo te eka, ara hui katoa, tokau ma torn mano panna te utu mo Heretaunga. Na kia rongo raai koutou ki te take I auku. ake ai te utu i taua tekau ma rima hereni nei» i noho ai kite kotahi pauna e ono hereni mete \caru kapa mo te eka : koia tenei, na nga moni whakapati e tora mano panna e wha mano pauna ranei i utua nei ki etahi anake o nga tangata o taua whenua i piki ake ai te utu. Ko tetahi, na tetahi o nga Mema o te Paremata nei i toly?, a, riro atu ana te rua ran pauna, to 'toru rau pauna ranei, ma ia tangata. ma ia tangata 0 roto ote Karauna Karaaii. Koi nri nga take i taea ai te utu o taua poraka kite kofcalii pauna e ono hereni mete warti kapa mo te eka kotahi, i whiwhi ai nga tangata o roto o te" Karauna Karasui ki tetahi jr.oni iti nei ma ratou : a. na te moni takoha ma te Kawanatanga ka tae te utu i utua ai e Te Omana ma mo taua whenr.a kite rua f*katj mano pauna (£*20.000). Kua ki a Te Omana kanni te ahua nobo mat.-, i te kore moni. o nira iwi pnta noa i nga wahi katoa oNui Tireni, i to taima i liokona ai e ratou ko ona boa taua whenua. na reira i ngawari ai te utu a nga Maori. ETe Tumaki, kia rongo mai ite taima e ki nei a Te Omana, kanui te ahua nobo mate, noho pohara o n o- a iwi katoa o te Koroni nei, koia tetahi o nga Minita o te Kawanatanga, na reira, i te mohio ia, ahakoa e ahua noho mate ana te iwi, e kore e roa ka puta tetahi mahi nui a te Kawanatanga e tupu ai he oranga mo te Koroni ; kua mohio hoki ia e kore e roa ka pnta te kupu a to Kawanatanga me mahi he Reriwe mo te Koroni ; na, he mohio nona akuanei ma runga tonu atu ia Heretaunga te huarahi mo te Reriwe o te takiwa ki Haaku Pei, i tino kaha ai ia kite hoko i taua whenua, kia ngata ai ona hiahia, kia whiwhi ia kite taonga nui. Kia mohio ai te Paremata nei kite tika o aku korero. no muri tata tonu o te rironga o taua whenua i a Te Omana ma, ka kawea e ratou riwe ma runga ia Heretaunga poraka. Engari kia tino mohio ai te whare nei kite titotito noaiho o nga korc-ro a tenei tangata, me whakaatu e au etahi korero_ e toru. Tuatahi. I te taima i tu ai nga Komihana ki Nepia, 1 karangatia e ratou to rangatira o Te Tari i Nepia o nga boko whenua a te z kia korero atu ai taua

tangata i oua whakaaro mo nga whenua ofiaakfrPei.l to uinga atu e nga Komihana, kia whakaatuna m4i e I%'fcttfk utu tika i whakaaro ai mo Heretaunga i te taHaa i lxtAbittil ai e Te Omana ma, ka ki mai taua tangata ki tona Wbiifca* aro, ko te utu tika mo taua whenua e torn patina Emm atu k; te wha pauna mo te eka kotahi. Na kua rongo koutou i a Te Omana e ki aoa, ko te utu tika mo tau* whenua i te taima i hokona ai e ratou ko ona hoa ko tana tekau ma rima hereni kua korerotia ake nei o au. Tuarua. Kua ki aTe Omana he repo katoa taua whenua. A > aha i taea ai e tetahi o ona hoa, i roto tonu i nga mar*ma e uno o muri iho o te rironga o taua whenua i&Te Otnatta. ma, he haha i taea ai e ia te hoko nga eka e ono ratx too te tekau pauna mo te eka kotahi ? He tekau pauna ranei te utu mo te whenua repo? Tuatoru. I te talma I hokona a: a Heretaunga e Te Omana ma, ara, i mua tata atu o te rironga mai o nga miriona pauna moni Del i to Kawanatanga o Nui Tireni, hei whakahaere i nga Beriwe me a ratou Mahi Nunui mo te Koroni ; ko te wa tonu teTa i hokona ai nga whenua e piri ana ki Heretaunga mo to tekau pauna mo te eka kotahi. He aha hoki i tika ai kia noho to utu mo Ileretaunga ki tenei tekau ma rima hereni mo to eka. Kua ki mai aTe Omana kia katou kaore ia i tu ake i roto i te Paremata kite turaki i te Pire hci whakatu Komihana hei whakawa i nga whenua 0 II aakuPei, engari i tu ake ano ia i taua taima kite tautoko i taua Pire. E mohio ana an .kaore tahi he kupn a Te Omana i taua taima hei turaki ranei. he hapai ranei i taua Pire, i noho puku noaiho ia, te take i noho puku ai ia he mohio nona kaore he tikanga i a ia :no tana Pire, notemea kua tutura noatu nga whakaaro o nga Mema o te Pareraata nana i mahi taua Pire me tu rawa taua Pire. Engari kotahi ano. te kupu a Te Omana mo taua Pire, ko taua kupu ana he ki me patu tetahi wahi o taua Pire kia kore ai e tino rite te mana o nga Komihana ki to Te HuprixnS Kooti. Na tono kaha tonu kite tohe, i patua ai taua wahi o taua Pire. Ka i n&ianei kua tu ake ia, kua ki mai kia tatou, mehemea i waiho tonu taua Pire i ruoga 1 tona ahua tua-tahi, i runga i tana i hiahia ai, ara, kaore i patua te wahi kua kiia ake nei, kua tipo pai rawa te mahinga a nga Komihana i nga whakawa o nga whenua o Haaku Pei. Katahi te horihori, nana tona nei hoki i tohe, i tohe. i patua ai taua wahi o taua Pire e nga Mema oTe Paremata. He ahakoa, kua tinga ano aTe Omana i taua ake mahi, mehemea hoki i ora taua wahi o taua Pire, kua raru rawa atu nga Maori o Haaku Pei. Ka tu ake aTe Ox ax a i konei, ka mea ki a Te Hiana. I rongo koe ki ena korero ki whea, eta ? KoTkHuna, i roto tonu ra au ite Paremata i tana taima. na aku karu tonu i kite, na aku taringa tonu i whakarongo. nga mahi katoa me nga korero katoa mo taua Pire. Kua rongo koutou kua, tae ano nga korero a IV Omana ki nga pukapuka a nga Komihana, ara, ki nga whakaaro i puta ai ia Te Manene raua ko Te Bihimona mo nga hoko whenua o Haaku Pei. Ko raua anake ranei nga Komihana o taua whakawa?-- Kua wareware raaeta Te Omana tw:ua ano etahi atu Komihana tokcrua, he Ateha Maori tetahi, no te. Kooti Whakawa "Whenua Maori, he tangata matau, whai whakaaro, ahua Qui atu'tona matau i to te nuinga o nga Maori katoa, he tangata mohio reo Pakeha. Ko t£t*Kf he trfbgafam&tatrano, he kei Waikato e noho mai nei, e arai atu i.ei i tekino kei pa kite Pakeha ite Kingi Maori. E mohio ana au, kaoro he tangata kore hara o tatou e noho nei, a, mehemea i ahua whakahoa atu uga Komihana Maori nei ki taha Maori, ki ta koutou whakaaro, kaore ~boki canei t»ga Komihana Pakeha i whakahoa kite taha"Palc«Ha ? : Na reiraau ka ki atu inaianei kaore e pai ko nga korero anake a nga Komihana Pakt-ha e whakaaturia kite Paremata nei, engari meronjpo na ano hoki nga whakparo i pota i nga KotaihaDa' Maori. Kua ki mai a Te Omana kia tatou, kaoro rawa kia'kotahi tetahi hoko he, boko trnihaugn rftnei, ikitea enga KOiHihana i ta ratou wfrakawaka-nga"? aufthoko "wbemna o Haaku