TE ROANGA O TE KORERO A TE HIANA I TE PAREMATA.

Wananga, Volume 2, Issue 32, 11 December 1875, Page 416

TE ROANGA O TE KORERO A TE HIANA I TE PAREMATA.

(He roanga tenei no nga korero kua taia.) Ko aku kupu ka korero nei, he korero naku mo Te Wokena. He tangata ano aia i whakamahia e te Kawanatanga ki a ratou mahi, i mua atu o nga ra i mahi pouri nei te Pakeha ki nga whenua o Ahuriri. Ahe mea pei aia a Te Wokena e te Kawanatanga i a ratou, ara, i a ratou mahi. He mea lioki nana ki uga moni ate Kawanatanga. He moni na Ihaka Rangatii*a oTe Wairoa i homai i aia kia Te Wokena, a ngaro noaiho aua moni, kihai a To Wokeua i kaha te whaaki i te take i ngaro ai aua moni i aia, na reira a Te Wokena i peia ai i te mahi Kawanata-

He mea atu t6nei naku kite Pai'emata nci, tena ranei koutou to mea na, e, he tika kia nolio rnana tenei tu tangata 1 nga mahi nui o te Kawanatanga, penei mete mani ona e mahi nei i enei ra mo te Kawanatanga ? E mea ana ahau, e kore rawa te Mema kotahijo koutou e mea mai .• ae, e tika ana aia kia noho ano i te mahi Kawanatanga. A e kore nno hoki tetalii Mema kotahi e mea. He mea tika kia whakamahia ano tana tangata ki nga mahi Kawanatanga. I te takiwa i noho ai a Te Pooki Te Pireiuia (Tumuaki) o te Kawana.tanga i te Paremata nei, a i rwohio ano hoki aTe Pooki ki taua tangata. I mea a TePooki he tino tangata he aia, he tangata mahihianga, a e kore tana kupu e kiia he kupu tika. E kore e mutu taku korero mo te tangata nei i enei kupu aku, nie haere tonu aku kupu raoona. He mea tono aia kia haere kite aroaro o te Komihana, kia korero aia ki nga tikangai tuhituhia ai tetahi Riiri whenua. A he mea ui aia ete lvomihana a he korero oati tenea korero i korero ai ki taua Komihana. I mea aia, he pono te ki i korero teka aia, he kupu teka aana kupu i mea ai, i kite aia i te luhituhinga o te ingoa o tetahi o nga Maori ki taua Riiri. Ho mea korero nui tana kupu teka mona i te aroaro o te tini o te tangata i taua Kooti. A i mea aia ; e wlia, rauei e rima ano nga tangata i kite ai aia, i ta ratou tuhituhinga i a ratou ingoa ki taua Riiri. A koia ra tetahi o nga Pakeha nana i mahi etahi o nga mahi hoko i nga whenua a nga Maori o Ahuriri. E mea ana ahau, e waru pea tekau kotahi ranei rau, nga whenua i peneitia te tuhi tahac i nga ingoa o nga tangata na ratou nga whenua. A koia nei nga Pakeha e kiia ai, ko ratou hoi Ivai Whakamaori 1110 aua mahi nui. A ko nga whenua nei, i tae pea ana eka, kite rua rau e rima tekau ma rua inano eka (252, 000) A ko te utu o taua whenua i enei tau e toru ; kua pahurc tata nci e tae ki te kotahi miriona Pauna (1, 000, 000J A ma koutou e titiro nga moni i lioatu ki nga Maori mo taua whenua, a me titiro ano hoki koutou ki nga moni e tika ai te utu mo taua whenua ano, i muri tata iho, penei ka kite koutou i te iti o nga mea i hoatu ki nga Maori. Mehemea pea e pai ana te Paremata nei, kia maliia e ahau nga whika mo aua moni, penei ka tino mararna rawa kite Paremata nei te tahae kino, i tahaetia ai nga whenua a nga Maori. He mea hoki naku, kahore rawa nei he utu tika i tukua e nga Pakeha ki nga Maoii mo a ratou whenua, kihai i rite kite utu tika i te wa i hokona ai. Ho mea atu taku kite Paremata nei kia maliara koutou, no te tau 1867, a tae noa mai ki4e tau 1872, aua mahi hoko he i te whenua Maori i Ahuriri i maliia ai. A e rima ano tau o aua mahi nei i maliia ai. He mea mahi nui aua mahi nei. E. liara ite mea mahi Komuhumutu a kahore lie whakama o aua Pakeha i maliia ai aua mahi nei. Otiia i mea ratou he mahi tika taua mahi kia maliia e ratou. Kahore he kaiponu a te Pakeha i ana taonga kite Maori, e riro noa mai ana te taonga i nga toa e riro noa mai ana nga waipiro i nga Paparakauhe i te Maori, a kia pau ra ano nga utu o a te Maori whenua i kiia ai na aua Maori, ko reira te mutu ai te homai noa i te taonga a te Pakeha ki nga Maori. Tana pea koutou e ui, e, i pena pu ano te mahi i roto i nga tau, a kahore he kupu whakahe a etahi Pakeha, kahore ranei he kupu a te iwi mo aua mahi lief Ae i tae ano etahi kupn kite Kawanatanga. 1 kiia atu ano, kei te uiahia hetia te hoko o te whenua a nga Maori. He mea korero ano a Meiha Iliwhi kia tu aia hei Komihana, tiaki i nga whenua i rahuiti ma nga Maori. A nui noa atu te utu tau ki aia mo taua mahi, ho mea hoki maana e tiaki nga whenua a nga Maori, kei hokona tahaetia e te Pakeha. A tonoa ana aia kite Porowini o Ahuriri. A ko taana korero i tuhitulii ui o taana haere ki reira, ko ana korero he mea ta ki nga pukapuka o te Paremata nei. A kite mea e pai ana koutou, tena ana pukpuka hei titiro ma koutou i te Paremata nei ano. A e pono ana i aua pukapuka aku korero e korero nei mo tc he o te hoko whenua a te Pakeha i Ahuriri. A i pehea te mahi a Mciha Hiwi ? ko nga whenua katoa i mahia he tia nci, a ko nga whenua anake i kore te mahia he tia, ko nga whenua a taku lioa kote Mema mo te tai rawhiti no

te mea koia anake to tangata i maia te mahi i ajia wheuuau; ko nga whenua a te tini i \vaibo &ia ngaro I poauau. Ka korero ahau ite korero mo teM^it^ A kite mea ka he aku korero, e pai ana aia kia koreiro. mai, ana mutu taku wbai-lcorero. He -mea hoki o whakarongo mai ana aia ki aku kupu. He. ,n\eii : naku i te wa i pa ai te raahi a Meiha, H4wXu. kL. -Bga whenua i riro ia Ta Tanara Makariui, lie mea unga-,a Meiba Hiwbi kia hoki.ki Poneke,. A a-'Mewia Hiwi, ko aria mahi i maHi ai, kihai i otiv Ano ka. Hoki a Meiha Hiwhiki Poneke. He mea tono a Kanana Hateene kia baere ki Ahuriri. Ako ' nga kupu ote pukaouka a Kanana Hateene ki -roto ano hoki.i nga pusapuka- ote Paremata nei. A- he tino nui noa atu nga korero o ; puka puka a: Kanana Hateene. A ko ; ana korero ,e. ana ki aku e korero nei ahau mo te he o te. .whenua Maori. A e korero ana nga kupu o taua.puka puka a Kanana Hoteene, kite he, kite tikanga kore, me 'te.mahi - koniun, a e wbaaki ana ano hoki i te tikanga o te'mahi i mahia i Ahuriri. A i abatia a Kanana Hateene, kihaii roa taua noho i noho ai i Ahuriri, ka puta te riri kiijo a nga Nupepao reira ki aia. E kore abau e miaai proa .aia x ora ai, heoi ra ka mea atu. ahau imahue i aia a Abunri a kihai i oti ana mahi i tnahi ai. • I mea hoki nga.Pak.eha, o Nepia, he tino he rawa a he whakapae kino.ki nga Pakeha 0 Nepia kia tukua mai, te Pakeha hei titiro ite tika-i te he, o te hoko whenua a te Pakeha i nga Maori o Nepia. He nui uoa atu nga korero o taua puka puka, ia kei roto,'i nga puka puka_ oTe Paremata nm. Ahe mea panui auo. hoki e nga tini o te whenua nej aua be mea korero ano boki aua kupu i roto i teßupanganui ano ote Paremata. A i pehea te mahi ate K&waiiatah'ga.; Kahore kau he mahi, waiho ana e ratou ano ka tino jie rawa, ka tino riro rawa nga whenua, katahi ra ano ratQU ka baere ki Nepia mahi whakawa i ai. £ xnohioana ahau, kahore a ratou mahi, a Te A i te tau. 1869 1 to tau i kiia ai te Ture Kooti whakawa .whenua Maori. He mea tino titiro pii e te Paremata nei nga tikanga o taua mahi, i mahia ai i te Paremata nei. A e mea ana ahau. a he pai kia kiia mai taku-kupu ehe ana. E mea ana ahau, be mea tuhituhi e Te Oinana taana pukapuka ki ana lioa hoko o Hex-etaunga, i te wa ano e mahia ana taua Ture mo nga whenua Maori. He inea tuhituhi eia e tahi kupu hou mo taua Ture, a mea atu ana aia ki ona boa, e pai_ ana ranei ratou ki aana kupu hou. He mea korero mai aua korero nei, e tetahi ano o ana hoa hpko i i taua whenua. E maia mai ano ranei aTe Oinana, kia mea mai aia; he teka aua kupu aku. A mehemealie tika aua kupu, e pai ana ahau kia kiia mai e ia. Ep ai ana ahau kia whakina e ahau te ingoa o te Pakeha naana ahau i rongo ai, a mehemea kua korero teka taua Pakeha, e pai ana_ me whakawa taua Pakeha eTe Qu>ana. Ako te Ture tiaki" i nga wheuuu Maori kei tahaetia : o te tau 1870. He mea, i mahia ai taua Ture, kia kove ai e "he nga whenua Maori. Otiia, ko taua Ture i mahia hei. tino. be mo aua whenua. A e mahia aua taua Ture i enei ra hei tiaki i te malii he i mahia ai aua whenua kia riro i aua Pakeha. E tiaki ana taua Ture i nga hoko he katoa i hokona ai to whenua. Ako te Komihaua o taua Ture, e penei ana te mana oona mete mana ote tino Tiati ,o Te Kooti Hupirimi. Nei ano, kia korero ahau i te tikanga o aku kupu, ko tetahi o aua whenua nei, e mea aria tetahi Maori e he ana i a ia te noho. o taua whenua, no te mea he boko he, a he Riiri he te Riiri- o taua hoko a taua Pakeha. A tuhituhia ana e taua Maori tehi Rim hou, a kawea ana eia kite Komihsuia ote ,wbare tauira Riiri kia tuhiluhia nga kupu o tana Riiri hou e taua Komihado. A ko taua Riiri i wbaknhe ra taua Maori, kua tae noa ; a.tu ki reira, a kua tuhituhia nga' korero o tera,'a e kort'e tuiiitulna te Riiri tika ; ta to .Maori i mau hou atu nei, , A be aua taua Maori, i te uiea bold kahore.kau he' kat tautoko mo aana korero ; a he ana aia. ; Teria : pea,. : 'e mea te Paremata nei. He aba ia fe '.malii . Kawanatanga, i te mea hoki e. kite ana ratpu, e rongo au'a ratou i aua korero mo nga tiixi mahi i~inahia jujo^ftua.

h» oh* ra I noho ngoikpre ai te Kawanatanga. li.ua utu* e ahaa tana patai mo te noho parangia o te Kawanatanga, kba mea hoki ahau, ko tetahi o 5> ir°Wwtm,K6TeApihabtetino Kawanatanga, ai penei ?. o ana ™ahi mete iiui o te mahi o te tinO" KaWanatanga i te Porowini o Ahuriri, koia ko taua jf-Hi-'L aua tini mahi naie aami ana ki aia rl" ' ,po tetahi o nga Pakeha naana i mahi hoko koia na te take i parangia ai nga mahi * jv?qgftga * kore ai e puta he mani whakaora ki ' Mm whaakina eia ana tini mahi he, penei, ka a ko ana whenua i hoko ai maana ake, p kore e mau ki aia. Otiia kotahi atu hoki Maori, he* whakoora ia ratou ko F fl ara ko Ta Tanara Makarini, koia te atu tba nga Maori ki aia, a maana ratro nra MBori e Whakaora. I mea ano'ahau kiakoutou . * ata nei, k ah ore aku pai kia mahi ngakau ahau i , 6 hara ahau i te tangata whakapae nott ' ki _te tangata. • A. kahore aku pai kia korero •Wj'ij*' Ta Tanara Makarini. I tae ano nga ' TaTanara Makarini,'. a i pera ano ana kupu me — mana « "ga Maori, kahore ana mana ® tana mahi' i aua he mo aua whenua i hokona mw?' B, ■ Ahuriri.' He mea hoki ihoko whenua ano a ameiraahi aia i nga he o te hoko o Pakeha, penei ka whakahe mai ano hoki aiia xfni Pakeha i te hoko he ano hoki aana a Ta Tanara i m' 0 nga whenua kua riro i a Ta Tan ara Makarini I Ahuriri, e rtfA tjekau mano eka (20,000), a kihai i mamao te oaatara atu'o taua whenua i Nepia, tekau ano ma rima xqmto. A he whenua tino pai rawa taua whenua, a he whenua utu nui. A ko taua rua tekau mano eka, i nui ke ake,. ona utuite rua ran mano eka i nga waahi katoa 0 nga Motu nei. Kei Taranaki anake pea te whenua pai hei rite mo taua whenua i a Ta Tanara Makarini i Ahuriri. 1 mea ahauetata una taua whenua kite Taone i Nepia, ® rua ranei ma rima ranei maero te matara atu i te Taone. A he whenua tino pai rawa taua whenua, a he whenua pai rawa hei kaainga ngaki ma te iwi, a hei whenua kia tn&u ma nga Maori, hei kaainga nia nga Hapu katoa. Ka hoha pea te Paremata nei i aku korero : heoi ra me penei ano he kupu maaku, i timata te hoko o tana whenua e Ta Tanara Makarini, i te mahi e hengia ana e *®, i nga ra ki aro i mahia taua whenua e Te Kooti Whakawa Whenua Maori. A he mea mahi he e Ta Tanara.Makanni te hoko o tana whenua i te mea hoki, ko t aana; mahi i mahi ai i he ki ta te Ture i alco ai, a he tini ngai,Pakeha i mahi pera ratou, a ko ratou i he, a peia ana aratouwhenua i hoko pera ai, a koia ko Ta Tanara Makarini i pupuri tonu ki taana i mahi ai. Ko nga whenua a Ta Tanara Makarini i hoko penei ai, e rima aua whenua. He whenua ano kotahi mano e waru rau eka, he whenua ano e rima mano eka o aua whenua. He mea noho he eia aua whenua i nga ra ona i noho mataati ai i ana I muri iho he mea Riihi aua whenua eia. He mea Riihi eia, a he mea korero i roto i nga kupu o te Riihi, me utu aia a Ta Tanara Makarini e nga Maori mo tana mahi ngaki tarutaru Pakeha ki aua whenua, a me utu Maori ki_ aia mo nga whare, me nga taiepa e hanga ai aia ki ana whenua. A he mea ano o aua whenua: he mea korero i roto i nga o to Riihi, kite mea ka hiahia a Ta Tanara Ma&anni kia utaa aua whenua, kia riro rawa atu i aia, he pai ano kia riro rawa aua whenua ki aia. A riro ana auA whenua i aia. E inea ana hoko ahau ko aana utu i utu ai mo aua whenua, he utu iti, kihai i tae ki ona utu tika. A e mea ana ahau, ko te hoko o aua whenua. i hoKoa mamingatia. I korero ano ahau i te take i kiia ai e qii, enei korero. A e penei ana ano taku kupu, he pai ano kia kiia mai te take i penei ai te mahi o nga hoko o engi whenua, na nga Kai Wkakamaori te he i lie ai aua holj£.~ A ko te tini o aua mahi i mahia nei, na Te Wokena iinahi aua mahi, he mea mahi eia ma Ta Tanara

Makarini. He mea pana taua Pakeha ite mahi o te Kawanatanga, te take he mahi nukarau naana i nga moni. A i peia ia ite mahi Kawanatanga. A i tino whakahengia taua Pakeha e te Paremata nei, mo tana mahi he. A i whaaki ano hoki aia i taku aroaro, e, i korero teka aia mo tetahi Riiri. A koia nei te tu tangata i mahi i nga tino mahi ma Ta Tanara Makarini. Ai te mahinga o aua whenua i hokona ai eTa Tanara Makarini. He Paparakauhe tetahi o nga take i maliia ai nga he o aua hoko. He korero taku i nga kupu aTe Tewe, he Paparakauhe hoki taana, a i huihui, ki taua whare Paparakauhe, nga tini tangata no ratou nga ingoa i roto i te Karauna Karaati. A lie mea mea atu e Ta Tanara Makarini, kia Teewe, e pai ana kia tuku nama aia a Teewe ki aua Maori, i te me ia he pukapuka nama a ratou, na Ta Tanara Makarini ranei, na Kinirohi ranei. Ka mea aTa Tanara Makarini. He kupu take kore. Ka mea ate Hiana. E korero ana ahau i aku korero, kite mea e pai ana ata Tanara Makarini, kia korero aia i ana korero utu mo aku kupu e pai ana, taihoa e korero, kia mutu ahau. E mea ana ahau kua mohio te Paremata nei. kite tika o aku korero i korero nei, E mea ana ahsu te take i tukua ai aua Pakeha nei, kia mahi tonu ratou i a ratou a i tukua ai ano hoki kia whakaotia etahi mahi kia tino oti. He mea hoki he tangata Kawanatanga etahi i pa ki aua whenua. A te take i kore ai aua Pakeha Kawanatanga e mahi i aua he kia mutu, he raru apo hoki no ratou i aua mahi ano. Koia nei te take i kore ai aua Pakeha Kawanatanga e maia, kia ora nga Maori ia ratou. Nei tetahi o aua mahi ka korerotia e ahau. Ame korero ano hoki aua Pakeha, kia rongo ai ano hoki te Paremata nei i a ratou kupu. Ame mea mai hoki te Paremata nei, ko ahau ranei i he, ko aua Pakeha ranei i he. mea naku kite hea a Tarehai Mangateretere. E kiia ana he mea hoko tetahi o nga hea o taua whenua o Mangateretere eTa Tanara Makarini. Ahe hoko tika taana i taua hea. I mea mai a Tareha ki au, e kove rawa aia e tuhi tuhi i tona ingoa kite Riiri tuku i taua hea kia Ta Tanara Makarini. He mea, kihai i utua e nga Pakeha nga moni reti utu tauki nga Maori mo aua whenua, koia ngja Maori i mate ai, a koia i mahi Motete ai i mahi hoko ai aua Maori i aua whenua. A koia ra ano tetahi o nga whenua i utu ai a Ta Tanara Makarini i nga moni e whitu rau (AJ7OO). He moni i Kaiponuhia i roto i etahi tau mo nga Reti. A e mea ana ahau, i utua hetia aua moni e Ta_ Tanara Makarini, kite tangata ke. E~mea ana ahau, kia puaki ano i au tenei kupu, na etahi o nga tangata nunui oTe Kawanatanga enei tu mahi. E pai ana kia kiia mai aua kupu nei aku, e, he kupu take kore, kite mea ka akona mai ahau kite kupu tino pono ehe ai aua kupu aku penei ka mea atu ahau kite Paremata nei, a kite iwi katoa, e, ko aku kupu whakapae ki aua Apiha nui ote Kawanatanga ehe ana. Kia mohio koutou eTe Paremata nei, i nga ra e mahia hetia ana aua whenua, a ko nga Pakeha hei rapunga atu ma nga Maori kia ora ai ratou, ko aua Apiha uei ano, ko aua Apiha e korero nei ahau. E haere aua Maori kite Apiha ote Kawanatanga, he mea hoki koia te tino Kawanatanga. Aki te mea e kore ratou e ora i a ia, penei ka haere nga Maori kite Minita Maori kia Ta Tanara Makarini. E mea ana nga Maori i haere ano ratou kia Te Omana, kia Ta Tanara Makarini. Otiia mei haere aua Maori kia raua kia Te Omana ma, e kore ano aua Maori e ora i a raua, i te mea hoki, c kore ano raua e maia, i te tini o nga he kua korero nei aliau kia koutou kite Paremata nei. Kua korero ahau i nga take he i riro he ai tetahi whenua e tata ana ki Nepia. A e mea atu ana ahau kite Paremata nei, he tini noa atu nga whenua penei i te tai Rawhiti i riro he, 1 penei te riro he me taua whenua i korero nei ahau. E rongo tuturu ana ano ahau, i peneitia ano te hoko he o nga wheuua, atu ano i Ahuriri a tae noa ki Turanganui. A e korero mai ana nga Pakeha rangatira o Turanganui, ahakoa kino nga hoko he o nga whenua o Ahuriri, e pera pu ana ano te kino o te hoko a te Pakeha i nga whenua Maori o reira. E hara i te mea he hialiia whakapae na

aku i nga Pakeha hoko he i te whenua, ehara i te hiahia nooku kia korero whakaolio i te mauri o te Paremata nei x korero whakapae ai ahau ia au e tu atu nei, otiia he mea naaku, kia tino rongo te Paremata nei, kia tino rongo te whenua katoa nei a Aotearoa a Te Waipounarau, i nga he e he ai tatou a nga tau e tatoko ake nei mo aua hoko hianga i aua whenua a nga Maori o Ahuriri'. Kua korero ano ahau i aku kupu penei, e, na te rnahi he a tatou 1 ngaTnre. Na te tiakitika tatou i nga Maori, ara J "S&.roahi poauau o nga Apiha Kawanatauga, na reira hoki 1 murua ai nga Maori. A he aha ra to mutunga o aua tmi rnahi nei? Ma te Paremata noi e utu nga Maori mo nga mate i mate ai te Maori mo a ratou whenua. A nga ra amua, a nga ra aku kua kore noa atu i te ao nei ko a aua ra ka tae mai nga Pitihana a aua Ma<sri, a a. raton tamariki, nga uri a nga Maori i murua nei a ratou whenua i kua noho whenua kore nga uri, i nga mahi he ki nga whenua a nga Maori. E raea ana ahau kia panuitanga e ahau taku panui ki te Paremata nei. E mohio ana ahau, he nui noa atu aku kupu whakapae i korero ai ahau, a he nui noa atu aku kupu nui i puta i au i te korero kia koutou e te Paremata nei, a ko aua kupu aku, he kupu mo etahi o nga Mema o te Paremata nei, amo etahi Pakeha ke atu ano hoki. E mea atu ana ahau kia koutou, kaua aku kupu e whakahawcatia e koutou. A kite mea e kore aku kupu e whakaponohia e koutou, heoi ra ka mea atu ahau ki nga Mema o te Paremata nei, ki nga Mema e mohio mai ana ki au, e kore ahau e korero noa i te kupu whakapae kite tangata, mehemea e kiia ana aua kupu e au ano he kupu take kore, e mea pu ana ahau he pono aku korero i korero ai kia koutou. X nga ra i tae mai ai ahau ki Ahuriri i te tau 1873, i kite ahau i nga Maori katoa o taua takiwa, e tatari mai ana kia tea atu ahau ki reira. A ko nga whenua hei whakawa, he whenua i hokona e nga Pakeha o nga ra mai ano i timata ai te whakwa whenua eTe Kooti Whakawa Whenua Maori. Ahe tini 0 aua whenua i kiia kia kaua e whakawakia. Ako aua whenua i kiia nei kia kaua e whakawakia, ko nga whenua e whakahengia ana e nga Maori nga whenua i Reti i Mokete i hoko kia Ta Tanara Makarini. A i peheatia i kore ai ano aua whenua e whakawakia e Te Komihana. 1 peneitia, na nga Pakeha, i kiia, ko ratou nga Pakeha a Ta Tanara Makarini, i mea atu aua Pakeha lei nga Maori e whakahe nei kite Reti kite Mokete mete •hoko o aua whenua kia Ta Tanara Makarini, kia haere aua Maori ki roto ki nga whare Paparakauhe a hoatu ana e aua Pakeha a Ta Tanara Makarini nga rnoni ki aua Maori, kia kaua e tukua aua whenua kia whakawakia i te aroaro o te Komihnna. A koia rate mahi i kore ai i whakawakia nga whenua i pa ai te Minita Maori ara a Ta Tanara Makarini. He kupu enei ka korero nei ahau moku. A e whakahi atu ana ahau kia Te Omana raua ko Ta Tanara Makarini e kore aua kupu ka korero nei eho ia raua. A koia nei taku korero. I nga ra katoa oku e mahi nei ahau mo nga Maori o Ahuriri, kua tino mahi ahau hei whakamana i nga mahi katoa o Te tino Kawanatanga, me nga mahi o te Kawanatanga ote Porowini o Gaku Pei. Ako aku mahi katoa, he ako i nga Maori kia mana nga Ture katoa o te Kawanatanga, me o te Porowini i nga Maori katoa o Ahuriri. Otiia e mahara ana ahau i te mahi oto Runanga o te Porowini o Ahuriri ite tau 1873 i mahi ai moku. I mea taua Runanga i nga kupu whakahe moku. A i mea taua Runanga he tangata whaka tari pakanga ahau kia mahia e Te Maori. A i mea taua Runanga oTe Porowini o Ahuriri, ko aku kupu ako ki nga Maori, e ako ana kia whawhai ki nga Pakeha o te Porowini. A i te ra i puta ai aua kupn e Te Runanga, i taua ra pu ano i Waikato ahau. E aliu mai ana taku haerc rnai kite Paremata nei. I haere rnai aliau i Akarana i nga ra ki ano i kohurutia tc Pakeha a Harawana i WaUato. A. i noho ahan i Waikato ki to whakarongo korero ma Ta Tanara Makarini, a tukua ana aku korero ki aia i Akarana. He mea hoki naku kia rongo a Ta Tanara Makarini, i nga whakaaro a nga iwi Maori katoa mo taua mahi. A i aua ra ano aku e mahi ra mo

Te Tino Kawanatanga, ko aua ra ano nga ra i mahi whakapae tika ai te Runanga o Ahuriri ki au. A 110 te po i tu ai te Runanga naana nei ahau i tutara, ko te po ano tera 1 moe ai ahau, maua ko te Make ite ngahere, kite rapu i nga tanga Maori na ratou i kohuru taua Pakeha i Waikato. I kiia hoki, ko te take o taua mahi, he ako i nga Maori kia oho kite whawhai. Ako te tikanga o taku mahi, he tono i te Maori kia whawhai. He korero cnei i kiia ai au maaku ano, he mea naku kia maratna ai aku mahi i a koutou te titiro'mai. He roa noa atu aku kupu i ki nei ahau mooku, heoi ra, mehemea e whakateka ana etahi o koutou ki aua kupu, tena, rapurapua te he te tika o aua kupu aaku. E kore ahau e pouri mo nga kupu kino moku. E kore ahau e wehi ki nga knpu utu moi mo taku korero roa nei. E mea ana ahau ko aku kupu whakapae i whakapae nei ki nga Pakeha, ntua mai aua kupu aku, utua mai kite korero pono. E mea ana ahau tena e Jsite te Paremata nei, mete whenua katoa nei. He kupu pono katoa aku kupu, whai hoki epono ana aku whakapae e whakapae nei ahau, kite tini. E hara iau te hiahia kia mahi whakapae ahau, engari he rapu naku i te tika ino te ora mo te hunga i mahia hetia. Otiia kite mea ka titira tatou ite ahua ote Maori i mua, a tae noa mai kite Waitangi. He iwi te Maori no te Kiingi o Ingarangi. A ko te maua o a ratou mea katoa, i kiia ponotia kia ratou mau ai, kia rite ki to te Pakeha inana. Aki te rneaka mahara tatou ki nga kupu oati pono o te Paremata nei, e, i mahia ai te Kooti Whakawa Whenua Maori, hei pai anake, e hara ite kino mo te Maori. Aki te mea ka mahara tatou, k: a tatou korero e puaki nei ia tatou kite ao katoa, e, he whenua a Niutireni e tino atawhai tika ana i ona Maori. Aka mahara tatou ki aua tini kupu, aka mahara tatou kite mahi a nga Pakeha i mahi maminga nei i nga whenua a nga Maori o Ahuriri. Ara ko nga whenua a nga Maori kua murua, kua tinihangatia e nga kai hokotaonga me nga kai whangai Waipiro, me nga whenua a nga Wahine, a nga tamarki e riro he, ana, kihai nga tikanga o te hoko i mohiotia e aua wahine, me aua tamariki, a i nukarautia aua wahine me aua tamariki e nga kai hoko o aua whenua. E mea ana ahau, mei noho hangu ahau mei kore te korerotia e ahau aua tini mea nei, penei ka mea te Paremata nei, he tangata he ahau no te mea hoki, e noho mohio ana ahau ki aua he kua mahia ki nga Maori, a mei huna e ahau, penei kua mahi kohuru ahau i to Maori. Heoi ra, kua puta katoa i a au aua korero, a kua watca te ara mai mo nga kupu iitu mo aku korero, kite mea ia e korero mai nga kai utu mo aua whakapae aku, heoi ano aku kupu. Ka mea atu ahau kite Paremata nei, ka panuitia e ahau aku kupu i kiia ra e ahau kia panuti kite Paremata nei e haau. " E mea ana te Paremata nei, e pouri anate Paremata nei no te mea kua rongo tenei Paremata, i nga mahi kino me nga mahi tahae hoki a etahi Pakeha i nga whenua a nga Maori ite Porowini i Ahuriri. A ite mea ano hoki ipa ano etahi o nga tino Apiha oTe Kawanatanga, i rongo ano ranei aua Apilia ki aua mahi nukarau. A e inea ana Te Paremata nei, ma aua mahi ka kiia Kinotia ai te ingoa o te whenua nei o Niu-Tireni."