TE KORERO A NGA MEMA O TE PAREMATA, MO NGA WHENUA I HERETAUNGA.

Wananga, Volume 2, Issue 23, 9 October 1875, Page 273

TE KORERO A NGA MEMA O TE PAREMATA, MO NGA WHENUA I HERETAUNGA.

I mea atu a Hiaua kite Paremata, kia rapurapua e nga Mema o te Paremata nga tikanga o nga kupu a nga Maori 0 Heretaunga, mo a ratou whenua i riro i te Pakeha. He tino nui no ana tikanga koia aia te Hiana i mea ai, kite mea ka noho kupu kore aia, ka tino herawa tana inabi noho hangu. I korero a Te Uiana i nga kupu a Te Tapata i ki kite Parernata i mua kia turia te tahi kornihana hei whakawa mo ttua whenua. A no te tini o nga mea. e korerotia ana i roto i nga Parernata. koia pea i kore ai ano e korerotia taua mea o te tau 1873, a tae noa mai nei ki tenei tau 1875< A he kino kite mea © kore auo o korerotia i te turanga o tenei Parernata. Ka tekau ma ono pea tau o te Porcwi.ni o Hoku Pei, i kiia ai he Porowini. A ko nga mahi'ki te taha Maori i roto i nga tau tekau ma tnhi he mea mahi na Te Minita Maori (Ta Tanara Makarini) raua ko te Mema mo Karaewe (Te Oinana). I aua ra na te Maori te nuinga o nga yrhenua i 1 Heretaunga. A no te mea. he Maori aua Maori kihai i i tino noho i te taha Pakeha. Koia ratou i kuare ai ki o t« Pakeha mahi, me o te Pftkelia tikanga. ITa reira aua Maori i kuare ai ki nga tikanga o nga Ture o te Kooti Whakawa Whenua Maori. A oho rawa ake te mohio o aua Maori noho taute ana ratou i te Pakeha. Na reira i ahua pau more more ai nga whenua o reira i te Pakeha. A ko nga take i riro ai, tena pea e ketekete te Parernata sna rongo ki aua take. E tino mea pu ana tana whakaaro, na Te Kooti Whakawa Whenua Maori ana he, i te mea.boki kihai taua Kooti i ata mahi marire i aua mea. Na Te Kooti Whakawa Whenua. Maori te take i pangia ai nga Maori o Heretaunga e to kino, a i rangona kinotia ai ano lioki te Porowini o Haku Pei. A ko tana kupu whakahe hei korero inana ki tenei Parernata: he kupu whakahe raaana mo aua Kooti. A'korero ana a te Hiana i nga mahi i mahia ai nga whenua a te Maori, i riro ai i te hoko. I nga mahi i noho raru ai nga Maori, ki nga kai hoko

waipiro,ki ngakai tiaki toa hoko taonga. A i nga mahi i nwkwi# |il <sgi Uiori i a ratou vrhenua, a muri iho i te mokete ko to two boko, i riro ai nga whenua a te Maori i tePakeha,akihai rawanei te Maori i mohio ki nga tikanga p tensi mea ote mokete. Ko nga ra o enei ta mahi i mahiaai, i tlmata ite tau 1867, tae noa kite tau 1872. A l roto i ana ra, ho mea ano e haurangi tonu ana nga Maon,kahore he mauri i oho kite mahara. A he riro ooa mai to taonga mete waipiro i aua rate homai ete Pakeha ma nga Maori. Ako te tino.mea he rawa, koia nei, ko nga Maori kihai i mokete i hoko ranei, ko nga whenua a aua Maori i riro i te mahi tnaminga a etahi Pakeha te , mahi nukarau, kotahi mahi he a tetahi Pakeha ko Te Wiremu. Ikiiae mahiako ana aia i tetaha Maori. Otiia i mahi hoko whenua ano aia, mana ano, ma Hamuera Wlrerau. Ko To Oraana. fKo te Mema mo Karaewe) ko Tanara, ko Te Bata, me tetani Pakeha ano ko Kotana, he hunga hoka whenua katoa ana Pakeha. A kia tuhi tuhi ai ana hoa nga tangata no ratou tahi te wahi whenua i hoatu aia te £SOO mom, a nana i mea ana hoa kia tuhi tuhi i te tnku o te whenua. A muri iho he mea mea kia tin o riro taua whenua ite hoko. Ahakoa kua kiia, kaua tetahi o ratou e hoko, i nga ra o te katoa ki ano i rongo noa, a i \rhakaae kite hoko. A korero ana aTe Hiana ite mea a Tareha

ft to Pakeha a Paaka, aTe Tuati Pakeha, nana nei te mca kia bokoaa e ia a Heretaunga, ako Je Hemara, ko Kirinara, ko TeWobena nga kai whakaraaori. I kororotia ano hoki e Te Hiana tetahi Tcta a Te Hemara kia To. Tanara Makarini, nio aga mahi a Te Wokena, i whakaliangia e Te Hemara. A he nui nga kupn whakahe mo Te Wokena, ki ano noi i whakawakia. A korero ana a Te Hiana i te mahi i aaahia ai a Heretaunga kia tine hokona rawatia. A i nga' moni £ 3500 i homai kiaHenare Tomoana rana ko Karaitiana, hei ntu kia mahi ai rana kia riro ai tana whonua i te hoko. A kihai boki etahi o nga tangata na ratou nga ingoa i te Karauna Kuaitf mo taaa whenua ; i rongo ki aua moni £3600. i kiia nei e te Pakeha kia hoatu kia* Henare Tomoana rauako Karaitiana. He tnea hoki aua moni, kia riro ai a Heretaunga mo nga mohi £ 13, 500, mo nga eka whenua 19,000 £te kan ma ono mano.) A me korero aia i nga moni i riro ki nga Maori mo taua whenua, £ISOOO, anake nga moni pakeke i riro, he nama Waipiro etahi,. he taonga etahi. A i arau amu nga Maori - mo tana mahi, i riro nga moni i te utu nama. A he roea utu ki nga £7OO, kia kore ai e korero nga Maori. He roanoa atu nga korero a Te Hiana, mo te hoko he a te Pakeha i nga whenua o te Maori i Haku Pei, a i korero ano aia i nga korero i tuhi tuhia e Tiati Betimana raua ko Te Manene i nga korero i korerotia i te whakawa i te Komihana i Heretaunga. He mea hoki naTe Hiana i korero ai i aua korero kia kitea ai te he o nga mahi i mamingatia arnga Maori o Heretaunga kia hokona a ratou whenua e ratou kite Pakeha. He mea ano i tuhi tuhia nga ingoa o nga tamariki ki nga Riiri o te hoko mo te whenua. He inea ano ko nga ingoa o te hunga e takoto mate ana. I mea aia a Te Hiana e hara te Ture Whenua Maori o te tau 1870 i te Ture tiaki i te Maori, engari he Ture tiaki kora taua Ture. £ mea ana aia ko nga Kai Whakainaori e wha e noho nei i Nepia, e tu take kore ana ratou i a ratou turanga Kai Whakamaori. A e pouri ana aia a Te Hiana, no te mea, kahore he mea a Te Minita mo nga Maori, me Te Omana, i mahi i tetahi mea e riro ai te tika ki nga Maori. ■ He mea hoki pea, e he ana raua, i a raua hoko whenua i nga Maori. Kua riro i Te Minita Maori nga mano eka e rua te kau, a ko aua whenua mei tika te mahi, penei kua riTO i te Kawanatanga. A mea atu ana a Te Hiana ki Te Pareinata, me penei he kupu ma te Paremata nei. ".S ki ana te kupu a Te Paremata nei, e pouri ana tenei Paremata mo nga mahi tahae a te Pakeha i a ratou .mahi Whenua. Ka.mea a Ta Tanara Makariui, Ka he te whenua katoa nei i nga korero a Te Hiana, ara, te Koroni katoa. He mea hoki e ako ana i nga Maori, kia whakateka ratou ki a ratou mahi hoko katoa. Kahore kau he take o nga kupu a Te Hiana, nio nga hoko whenua a aana a Ta Tanara

Makarini. No te mea i hokona aua whenua i nga ra o Kawaua Kerei e Kawana ana. A kahore kau he kupu amuarau a nga Maori mo aua hoko whenua aana aTa Tanara Makarini. Kahore kau aana pai ki nga Kooti Whakawa Whenua Maori ; he pai mei waiho ma Te Kawanatanga anake e hoko nga whenua ate Maori. Ite mea hoki e pai ana kia hoko te tini o te Pakeba i nga wlienua Maori, a he aha te he ona o Ta Tanara Makarini i tana hpkonga i nga whenua maana. A ko nga kupu a Te Hiana mo te whenua mo Heretaunga. A i korero aTe Hiana i nga korero aTe Tiati Retimana raua ko Te Manene, i a raua kupu i rapurapu ai raua i nga tikanga o te hoko o Heretaunga, a i mea rana, kahore he he o taua mahi. Ako nga kupu i takea ai taua uiui mo te hokonga o Heretaunga, ko aaa kupu whakapae, kiliavl pono, ranei kihai i kitea te tika o aua kupu whakapae. 'Ko.te take a Te Hiana e mahi nei, e hara ite rapu kia mahia nga mahi he kia tika, engari, he ako i te tikanga whakakahoro i nga mahi hoko ate Maori kite Pakeha. Kei roto i nga kupu a aua Komihina, nga knpu utu mo nga korero katoa, o te korero e whakapaea nei e Te Hiana, he kupu era hei tauioko i nga mahi a nga Maori. Ka korero hoki aTa Hori Kerei. A i tino whakaae aia kite tika o nga korero aTe Hiana. K.& mea a Te Omana, he kupu whakahe nga korero a Te Hiana i ana hoa tautohe. E hara taua tu mahi ite mahi hou. Ho mahi whakaiti taua tu mahi nei ite man a o nga Meraa o te Pare&iata, no te mea he tangata utu tau a To Hiana ra etahi tangata. A e utua tautia ana aTo Hiana e nga tangata © tb.ngona nuu "Ko to liuoanga "Whskokahoro ite hokc-.'- BiuOj ina ii Te Hiansx, he fcito taku kupu. Otiia e mea aua ahau aTe Omana, kotahi o aku hoa Pakeha i haere kia Te Hiana, a mea atu ana aia, kia akona taua Pakeha eTe Hiana. A mea atu ana aia taua Pakeha rae utu aTe Hiana eia. Ahe mea whakakahore taua tono a tana Pakeha ate Rangatira a Te Hiana e Henare Bata, no te mea e utua ana a Te Hiana mo taua ako i te taba kia Henare Bata ma. Ka m*a a Te Hiana, he hori kau aua kupu a Te Omana. Ka mea ano a Te Omana. ' He mea korero pu ano nga tikanga mo nga mahi a " Ngati-whakakahore hoko " i Nepia, a he tini nga whakawa i tukua e ratou ki nga Kooti, a hore nei te mea kotahi i' puta kia ratou te papa. Ka mea atu aTe Omana kite Pareraata. Oti ranei, ka whakaae koutou to Paremata ki nga kupu korero aTe Hiana, a ko nga korero a Tiati .Betiuiana raua ko Te Manene, ka wbakarerea e koutou. I mea hoki raua aTe Betimana ma, (a e riuaa wiki o raua i whakawa ai i aua whakawa,) a imea raua, kahore kau he take he e tau ki nga Pakeha kai hoko i nga whenua. Ako te take 1 turia ai taua whakawa, e hara i te mea, he he te mea i rapua k*a whakatikaina, otiia he tnea kia whakHhengia nga mea tika. A korero ana a Te Omana i nga mahi katoa 0 te hokonga o Heretaunga. A ki taana korero e hara i te mea utu taua whenua ki nga moni £1,500. Otiia i korerotia kite aroaro ote Komihana, ahe mea Oati aua korero. Ko nga utu i utua ai a Heretaunga £21,000 (e rua tekau ma tahi mano) tino moni pakeke. A korero ana aTe Omana i nga kupu whakapae katoa a To Hiana, a i whakahe aia ki aua kupu katoa. I mea aTe Omana kahore kau he whakawa, kotahi 1 riro i a Te Hiana ma, i roto i nga Kooti Whakawa : whai hoki e kore ano e taea eia te mahi whakahe i nga Mema o te Paremata. Kihai i whakaetia te tono a Te Hiana. He mea ki a kupu, te ki kia kahore.