TE WHARE I RARO.

Waka Maori, Volume I, Issue 20, 8 February 1879, Page 289

TE WHARE I RARO.

Manei, 21 o Oketopa, 1878. TE POKIHA MO NGA TIKANGA MAORI A TE KAWANATANGA. Te Pokiha.—Ko ahau kua tonoa (e te Kawanatanga) kia whakaaria ta matou whakaaro mo te mahi whakahaere a te Kawanatanga i te taha Maori. Engari e kore pea au e kaha rawa kite korero, no te mea e mate ana ahau ; kua kite hoki nga mema kua kotahi taku wiki i ngaro atu ai au i te Whare nei. Ko tenei, kaore ano au kia ata ora, i kore ai pea au e kaha rawa ki tenei korero. Ete Tumuaki; ie timatanga o taku korero he patai; he patai naku: Hei whea kitea ai e tatou te tikanga whakahaere a te Kawanatanga ite taha Maori ? Kei whea e takoto ana ? Me pewhea e mohiotia ai ? Tera kei -te teepa etahi Pire e takoto ana—ko tetahi, he Pire mo te mahi hoko waipiro; ko tetahi, he Pire arai i nga tangata kei hoko ratou i nga whenua kua taunahatia to te moni ate Kawanatanga. Heoi ranei te tikanga a, te Kawanatanga mo te taha Maori, ko tena anake ? I te kimi tonu au i roto i enei ra kua taha ake nei me 1 kore e kitea taua tikanga i roto i nga pukapuka katoa e taea ana e au. Kibai i waiho taku kimihanga l nga Pire anake, i nga pukapuka ouou ranei i whakaaria mai e te Kawanatanga i tenei tau ; engari l hoki rawa au kite whai-korero a te Hihana i tera tau kimi ai—tona whai-korero i te wa i tu ai ia hei Minita, i whakaari ra ia i te whakaaro o te Kawanatanga mo te mahi whakahaere i nga tikanga Maori o te motu. Tena i pewhea nga tikanga i roto i taua whai-korero ate Hihana? Kai te mahara tonu au ki taua whai-korero i korero ra ia/ Oho mauri ana nga mema o te taha ki a matou nei ki taua korero, a whakamiharo ana, whakapaingia ana; no te mea heoi te tikanga o taua korero he whakapai kite whakahaere a nga Minita o mua atu i a ia; kotahi marire te tangata i kaha rawa ai ana kupu whakapai, ara he tangata ia i korerotia kinotia i roto i nga tau maha, i ngauatuaratia, i whakahengia rawatia atu, -mo whakahaere i nga tikanga Maori (ko te Makarini). I roto i taua |korero i whakapai ate Hihana kite tangata kua ngaro atu i a tatou, ko te nuinga o taua whai-korero he whakapai ki nga tikanga aTa Tan ara Makarini. Kaore ia i whakaputa tikanga hou hei tikanga mana, i waiho tonu i ta te Makarini he tikanga mana. I whakamoemiti rawa ia ki a te Makarini; i ki ia na nga tikanga pai a te Makarini i noho pai ai tatou ko nga Maori o tenei motu i te takiwa katoa o muri mai o te tau J869. Katahi nga korero rere-ke i nga korero i

hoatu ki roto kite waha o te Kawana hei korero mana i. te timatanga o tenei.. Paremete, i kiia ra ** katahi and " ka tuturu te pai i te motu nei i runga i te mahi a te Kawanatanga i roto i nga'marama e ono kua taha ake nei. Engari i tera tau i pai tana korero, i kiia ra ia kite Whare nei na nga mahi tika a te Makarini i tu ai te pai i te motu i te takiwa katoa o muri mai ote tau 1869. Katahi ka korero te Hihana i reira ai ki nga tikanga whakaako i nga tamariki, a i whakamoemiti ano ia ki a te Makarini mo aua tikanga, kiia ana kia waiho aua tikanga hei tauira mana. Heoi, pena tonu ia; kihai i whakaaria he tikanga hou a ana ake ano, engari i ki ia ka whai tonu ia i -nga whakaaro me nga tikanga a te Makarini. Ikiia he tokomaha rawa nga apiha a Ta Tanara Makarini, a mana e whakaiti kia tokoiti, engari ko nga kaiwhakaako tamariki ka whakanuia e ia. Kotahi te mea i whakahengia e ia, ara ko te whakahaere ate Makarini o te mahi hoko whenua ; a he tika ano pea tana whakahe ki tena, engari i ki ia tera e ata whakatikaia taua mahi kia tika. I penei katoa te korero ate Hihana i tera tau. He whakapai anake ia ki nga mahi a nga Minita o mua atu i a ia, a te Makarini rawa ano, te tangata i waiho hei akinga mo te kupu, te tangata i korerotia kinotia rawatia e niia mema o tera taha (ara te taha o, tenei Kawanatanga). I kite Hihana me whai tonu ia i nga waewae ate Makarini, he wahi iti te wahi e peau ke atu ai; heoi rawa te whakaaturanga a tenei Kawanatanga i to ratou whakaaro mo te mahi whakahaereingattkanga o te taha Maori, ara ko tena i ki ra a te Hihana me ■whai i nga tikanga ate Makarini. E tino pai ana me he mea i pera he tikanga ma ratou, a e mahara ana ahau i pera ano. pea tetahi wahi. If a, i taku kimihanga i te tikanga a te Kawanatanga mo te taha "Maori i tupono au kite whai-korero a"te Hihana i korero ai ia kite Whare nei i era wiki kua taha ake nei, I a'ca tirohia eau taua korero, i rongo pu hoki aku taringa ki a ia e korero ana i taua korero i roto i te Whare nei; engari kaore au i kite i tetahi tikanga tuturu, taketake rawa, i roto i taua korero hei whakahaere i nga mahi ote taha Maori. I kite au ite kupu inoi kite Whare, i roto i taua korero, kia whakapono kuare noa nga mema kite Minita Maori ratou ko pna hoa—i kiia ko ratou rawa nga tangata mohio, kaha, nga tangata e tika rawa ana kia tukua ki a ratou nga mahi o te taha Maori kia whakahaerea e ratou, kaua hoki ratou e pataitia ki te pewheatanga o ta ratou whakahaere, kaua e aha. He nui nga kupu i roto i taua korero a te Hihana mo a ratou mahinga i mania e ratou, mo nga hui Maori hoki i batre ai ratou, engari kaore he kupu e mohiotia ai te aaua o to ratou whakahaere tikanga Maori & whakahaere ai ratou. Kua kimihia kaloatia e au nga take e e marama ai au ki nga tikanga a te Kawanatanga mo te taha Maori, kaore hoki au i marama; heoi te kupu i kitea e au ko te kianga mai ka whai tonu ratou ki nga tikanga a nga Minita o mua i a ratou, mete inoi kau "mai kia whakapono rawa nga mema ki a ratou. Katahi au ka mau kite pukapuka whakaatu i whakahuatia ra e te Kawana i roto i tona whai--korero, ka roa rawa nei e taria ana e tatou. fci'a, i roto i taua pukapuka, e korerotia ana nga mahi noi a la Hori Kerei raua ko te Hihana, i a raua korerotauga ki nga Mao.i i te tald.va katoa o muri mar o tera Paremete. ivua ata lirohia e au taua pukapuka ite timatauga taa noa kite mutunga, a kataoi rawa ano au ka kite i te pukapuka pera—he whanoke rawa. 1 whaka matia taua pukapuka ete Kawaua mete mea he pukapuka tikanga.nuiia ote motu. Kihai ia i ata kit he pukapuka tikanga 'nui taua..pukapuka; engari 'i mea ia he pukapuka!

whakaaiu taua pukapuka i nga mahi nui i mahia e Ta Hori Kerei i ana korerotanga ki a. te Krogi, te rangatira o ena iwi Maori ka roa nei e wehea atu ana i a iatou. Kua tirohia e au taua pukapuka; kitea ana e au ehara ia i te pukapuka -mo nga tikanga nunui o te uiotu, e tika ai - kia waihotiai rolo i nga whakhaereianga tikanga o te motu, engari ko te nuinga katoatanga" o ana wharangi i kapi tonu nga korero ware, wairangi noa, a etahi langata kai-tuhituhi korero ki nga nupepa Kawanatanga e utua nuitia ana ete Kawanatanga. Heoi rawa tona ahua. He korero tino kuare rawa ia. Teraano pea e pai mo etahi nupepa ware ; engari e kore rawa e pai kia waiho i roto i nga pukapuka tikanga nui ote motu takoto ai. E mea ana ahau kia whakaaturia ki nga meina te aliua o nga korero •o tenei pukapuka, e kiia nei ho pukapuka tikanga nui o te motu. a e mea ana kia kohikohia e tatou he nmtanranga i roto i aua korero e mohiotia ai te ahua •o_ nga tikanga i mahia i nga kitenga a Ta Hori Kerei i a te Kingi, e whakanuia noatia noi e te taha Kawanatanga. Ka panuitia eau etahi wahi o taua korero, kia kite nga merna i te whakakuaretatiga o te Whare mete Kawana, i whakaurua nei (e nga Minita) ki roto kite whai-korerd raa te Kawana he kupu whakaputa ki tenei tu pukapuka ware. E rite katoa ana nga wahi katoa o taua pukapuka, tona ahua. Na te kai-'tuhi korero kite ' Ta, nupepa kei Akarana, tenei ka panuitia nei e au. I tonoa hoki taua tangtita kakama kia haere tah'i i a Ta llori Kerei hei kai-ruhituhi korero. [I konei ka panuitia e te Pokiha etahi korero wairangi rawa, i tuhia e nga kai-tuhituhi a Ta Hori Kerei, mo tana haerenga kia kite i nga Maori o Waikato. Ekore e whakamaoritia e mafou aua korero ware. Kaore rawa he tikav.ga nui o aua korero, ahakoa mo te Maori, mo te Pa'keha ranei. He tu a korero tamariki ia mo nga rerewe, nga paparikanta, nga ruma purei piriata, nga tina i kai ai ratou, nga hawhe-kaihe, nga aha noa atu o nga mea pera.l Na te kapi o te nupepa nei i mahne ai te ro&nga o te korero a te Pokiha mo tera nupepa.