Te Waka Maori. TURANGA, HATAREI, HANUERE 18, 1879.

Waka Maori, Volume I, Issue 17, 18 January 1879, Page 243

Te Waka Maori. TURANGA, HATAREI, HANUERE 18, 1879.

N a te ngaro o te etita ki Nepia, na te mea hok i warea o matou kai-mahi kite kawekawe i nga mea o te perehi ki tetahi whare hou kua oti te whakapai mo matou, na reira ka nui rawa to matou raruraru i te mahinga o tenei me tera nupepa i te wild kua taha ake nei; a, kite mea ka kite o matou hoa kihai i ata pai aua Waka, na, me ata whakaaro mai ratou kite take i pera ai. Ivoia ano hold te take i kore ai he korero ma matou mo nga mahi ruhairaro a te Minita Maori i AVaikato ; ehara i te mea he kuare no matou ki nga tikanga o taua takiwa. Me a ake matou whai kupu ai mo taua mea ; ko tenei, ka whakamaovitia atu e matou tetahi korero no tetahi nupepa Pakeha o Ranitikei, hei mea e whakangaokooko ai, v whiwhi maturanga ai hold, koutou. Koiatenei: — " Kua ahua tarure a Teone Hihana: ara kua kore he mana ia ia inaianei. I hoki pongere mai ia i Taranaki. E toru nga take i haere ai ia ki reira, a hihai rawa i oti i a ia "tetahi kia kotahi noa nei o aua take. Te tuatahi—he mea nana kia arahiiia atu ia e Eewi i Taranaki haere ki Waikato i runga i nga 4 whenua pai rawa' e takoto ai te rerewe ki Waikato. Te tuarua —he mea nana kia whakaotia eia nga tikanga mo te hui nni ki "YVaitara i a Maehe. Te tuatoru —rhe mea nana kia tukua mai a Hiroki, te tangata kohuru i te Pakeha, kia whakawakia e te ture. • Na, mo te take, tuatahi, kua ahua ngakau kore a Rewi kite rerewe. Kaore i marama ia ia taua •haere i tenei wa ;he raruraru nana ki etahi mahi; i whakaaro ia me tatari raua kia pai te rangi. Hua atu ko te takiwa pai tenei, he paki ano hoki; ehara i te kupu tikanga na Rewi, he kupu atamai ngutu noa. Otira, e taea hoki te aha ua te Hihana ; noho ana, tatari ana kite rangi pai. Kei te takiwa o Maehe pea te rangi pai : —aua ano. 1 kiia kei taua hui te mana ai nga korero patere a Ta Mori Kerei raua ko Tawhiao i korerotia i te tau kua taha nei; kei taua hui rawa te whai hua ai aua korero, te tuturu rawa ai te rangimarietanga mete whairawatanga ite motu, a, ake, ake, ake tonu atu. Kua ahua he ano hoki i.aua korero inaianei. E kore ano

tea. e pai te rangi ina tae ki.tauawa; ina hoki kai •e kore e pai i tenei wa, eaiki ta ratou. Kua kore 0 puta te karanga ki nga tangata kiahaere.ki taua hui; kaore hoki e mohiotia ana te tangata mana e karanga—ko wai ranei, ko wai ranei. Ko Tawhiao raue ko te Whiti, ara nga tumuaki mo taua hui, kai te kore e hohoro kite whakaoti i nga tikanga. Ko nga manuhiri anake pea ka tae ki reira, ara a Ta Hori Kerei raua ko te Hihana, kowai ka hua e tae nga tangata whenua ki reira. Aue! me pewhea ra ? E maharatia ana e puku riri ana a Tawhiao mo te whakanuinga i a Rewi, mo te whakaitinga hoki i a ia. Akuanei ka pewhea ra tona whakaaro ina rongo ia kite moenga tahitanga ote Hihana raua ko Rewi i "Waitara, i Taranaki ano hoki; te kainga tahitanga hoki a Rewi raua ko te Mea (i Taranaki) i te ti ma raua, a, muri iho haere ana a Rewi kite whare purei; noho tahi ana ratou ka nga rangatira Pakeha, korero atu ana, korero mai ana. Me. he mea i hae te Kingi i mua ai, katahi rapea ia ka tino riri rawa —katahi ia ka ngakau kore rawa ki tena hanga, ki te hui whakaugahau, ki nga mahi whakamarie hoki. Tena kua raruraru etahi o nga tikanga mo taua hui o Maehe i kiia ra ma reira e oti ai nga tikanga katoa, e tau ai hoki te pai kite motu katoa —kua mohio ano hoki te Hihana inaianei. Tena hoki a Hiroki raua ko tona kai-whakaora, a te Whiti, me pewhea he tikanga mo tena taha ? I puta te patai ki a'Kanara Witimoa i roto i te Kaunihera kite take i kore ai e hopukia taua tangata ete Kawanatanga kia whakawakia; ki mai ana taua "Witimoa, ' ka mau noa atu taua tangata te hopu e nga pirihi i te ra e hiahia ai te Kawanatanga kia mau ia.' Tena, he aha i kore ai ia e hopukia ? Eki ana te Hihana he mana nui tona i runga i nga tikanga Maori. Ina ra, ko te tohu tenei o tona mana. I tata ia ki Parihaka, te pa o te Whiti, i tona haeretanga mai; e kiia ana hoki kei reira a Hiroki. He aha i kore ai e whakaputa i tona mana i reira ai, a ka hopu i taua tangata ? Kaore ano matou i rongo ite tono ia kia tukua mai taua tangata; ko te tono kau noa iho nei, kaore rawa. Eki ana nga tangata mohio ki nga korero a nga Maori o Parihaka e kore rawa e tukua mai ki runga kite ' mana tangata 'o te Kawanatanga. Kua he katoa taua mahi. Eki ana a Ta Hori Kerei ' katahi ano te rongo ka mau, kua houhia nei.' Kei hea koia te tohu ote rongo mau ? Ina ra, oma atu ana tetahi tangata kohuru kino, whakarihariha rawa nei, oma atu ana kei whakawakia ia e te Ture, tae ana ki tetahi o nga rangatira Maori nana nei taua rongo i hohou, a tiakina ana, whakaorangia ana. Muri iho haere ana te Minita Maori ma reira, wehi ana kite tono kia homai taua tangata. He houanga rongo wairua kau tenei; he taha tahi anake. Me he moa he tangata Maori tena i kohurutia e tetahi Pakeha, a oma mai taua Pakeha ki tetahi o nga tuone Pakeha hei oranga mona, kia hia koia nga rangi e kore ana e tonoa e nga Maori? Kia hia hoki nga rangi e waiho ana e te Pakeha, e kore ana e kawea kite Whare Herehere ? Me he mea ko tetahi Kawanatanga ke atu, ka marama matou ki tona whakangawaritanga i te korero mo taua tu mea. Tera pea ratou e whakaaro he tika kia pera; e ahei ano hoki ratou te ki, he rere ke te ahua o tenei mea, he tika kia whakangawaritia te Whiti, kaore he tikanga o te mahi kaika, katahi tonu ano hoki ka mau te rongo ki tena iwi, me whakamanawanui tatou ki etahi kohurutanga rua, toru ranei, he mea noa ia, e pena tonu ana te ahua i etahi kainga Pakeha, a ka pena haere te ahua o te korero. Otira e kore rawa e tika ena tu kupu i roto ite waha ote Kawanatanga o Ta Hori Kerei. • Kua roft noa hoki ratou e korero whakahi ana ki to ratou

mohio me to ratou mana; kua roa noa e haparangi una ,o ratou waha kite korero ito ratou kaha kite whakahaere i nga tikanga ote taha Maori; kua nui raw a o ratou whakaaritanga i a ratou mahi whakauriharo nui ki a Tawhiao ; kua karanga noa ratou ki te iwi kua mea katahi ano ka tnpu te pai i te motu i a ratou nei; kua nui noa a ratou korero mo nga tikanga pai e oti i a ratou i runga i o ratou ' mana tangata.' Tetahi; hei kuaretanga rawatanga ia mo Ta Hori Kerei kite mea ka whakarerea eia tona turanga i tu ai ia i runga i tenei tu mea. Ina hoki, ite tau 1876, i kohurutia tetahi Pakeha i Akarana e tetaH Maori, ko Winiata tona ingoa. Ehara ite kohurutanga i puta i runga i nga tikanga nui ote motu; he pera ia mete kohuru a Hiroki, eaikita te Kawanatanga eki mai nei. I honea taua Winiata; i maharatia kua tae ia ki a te Kingi, he penei me Hiroki i oma nei ki ate Whiti. Muri ino kaore ana a Ta Tanara Makarini kia kite i a te Kingi, kia korerorero ai raua mo nga tikanga Maorio te motu nei. Kaore ia i kite i a Winiata, kaore hoki ia i mohio me he mea i reira ranei taua tangata, i whea ranei. Mete mea kaore ia i tae kite pa o te Kingi, tona ahua. Kihai a te Makarini i touo kia homai taua tangata, kaore hoki i korerotia he korero mo taua tangata. Heoi, i te Paremete i muri nei, ara i te 6 o Hurae, 1876, ka korerotia e Ta Hori Kerei taua mea i te aroaro o te Whare Paremete ; korero kino rawa atu ana a ia i reira ai mo Ta Tanara Makarini, he korero whakarihariha rawa ia mo te haerenga o te Makarini ki reira, aTa ki Waikato. Tetahi; kaore i mutu tana mahi i te korero anake; ina hoki, e mahi ana ano a Ta Tanara kite korero ki ate Kingi, tuhituhia ana eTa Hori Kerei tetahi reta ki nga Maori Kingi, he reta I whakakino mo Ta Tanara mo tona haerenga kia kite i te Kingi ite wae tiakina ana e ia etahi tangata kohuru. Kiatu ana ia ki a ratou e kore rawa tetahi iwi rangatira o te ao katoa e tuku karere ki tetahi iwi o huna ana i etahi tangata kohuru i a ratou tangata (ara, a te iwi e kore nei e tuku karere) ; a i tino whakahe rawa ia ki a Ta Tanara mo tana mahi whakakuare i te iwi Pakeha ki ro paruparu, ara mo tana haerenga kia kite i a te Kingi i te wa e huna ana ia i a Winiata. Otira e mohio ana tatou katoa i wareware a Hori Kerei raua ko te Hihana ki tauamea; i haere ano raua kia kite i te tangata e tiaki ana i aua tangata kohuru ; i pura hoki o raua kanohi ki nga tangata kohuru kino rawa, tokowha, tokorima, i uru ki roto ki nga hui whakangahau i haere ai raua, i kakama hoki aua tangata kohuru i roto i aua hui. Tera hoki a te Kooti e tupekepeke noa ana i reira, kei te hope anake te kahu, a e karanga ana, *Ko au te tangata i kiia kia utua taku upoko kite moni'; ko Tapihana tera e manaaki nui ana ia Ta Hori Kerei, e mea ana mana (ma Tapihana) ia e arahi haere; tera a Porikoruti me ona kakahu hoia whakapaipai nei, ko ia te rangatira o te hunga whakacau i nga Minita i te taenga atu ki reira, ko etahi etu ana ano i reira e matakitaki ana. Katahi marire te hanga whakakuare i a Ta Hori, ko te horomanga i ana kupu ake ano ! Ko ana kupu whakahe kino rawa katoa mo Ta Tanara, kua hoki taimaha Tawa ki runga ki a ia ano hei tino whakakuare i a ia. Tena pea te whakama ; tena te pouri mete mana- * wapa mo tana korero kino i korero ai ia mo Ta Tanara i runga i te ngakau mauahara i re tau 1876! He tika ano ra i totoa marire ano te Hihana te kii i roto i te Paremete kua taha ake nei, kaore rawa a Ta Hori i mohio he tangata kohuru i reira, (ara i aua hui i Waikato). Otira kaore rawa a Ta Hori i toa kite kii pera he kupu mana ano ; e kore ano hoki e tika te kii kaore ia i mohio —i mohio ano, i kite ano hoki i ana haereerenga ki reira, Ko taua kupu ate

Hihana lie kupu tuapeka, tupehau, rupaliu noa ; ko tona ahua tonu ia, kaore lie tangata e whakapono ki tu korero. Ahakoa, me he mea kaore a Ta Hori i kite i aua kai-kohuru, me lie mea kaore ia i mohio ki a ratou, engari kua mohio rawa ia kaore i tawhiti ratou katoa e noho ana; e pera tonu ana ratou me ."Winiata i te tau 1876, kotahi ano te tikanga—ara, e tiakina ana e te Kingi. Na, ko Hiroki tenei; ka ea ano i konei te mate o Ta Tanara i mate ra i a Ta Hori. Ko taua tangata kino, kohuru, e whakaorangia ana e te "Whiti, lie rangatira no te Takutai Hanauru. Eki mai ana te Kawanatanga ehara taua kohuru i te mea e pa ana ki runga ki nga tikanga nui ote motu; he mea mauahara ia na tetahi tangata noa iho mo te he a tetahi tangata ki a ia, mo te aha ranei. Ko„ tenei kai te kore e toa te Kawanatanga aTa Hori Kerei kite tono i taua tangata kia tukua mai e te kai tiaki i a ia, a honea ana taua tangata kohuru kuapokea nei i te toto o te tangata. puta ana i te whiu tika mona, ara i te tarawa. E ki ana te liihana he Kawanatanga c mana tangata' ta ratou Kawanatanga—ara, he mana marire no nga Minita ake ano o te Kawanatanga. Akuaneipea kei tenei tu Kawanatanga, tera pea nga mahi ngaro e maliia ana ki a te Whiti i runga i a .' mana tangata' noa -nei. Tenei e rongo hakirikiri ana, e kiia ana ko nga kai-tiaki i Hiroki e mea ana kia waiho taua tangata hei take e riro ai tetahi rawa i a ratou ; e tu a ahua kurutete ana to ratou whakaaro kite ; e waiho ana e ratou ko taua kohurutanga a Hiroki i tetahi taha, ko nga whenua i riro i te rau patu i tetahi taha takotp ai; rite ana ki ta ratou whakaaro, ea ana tetahi, tetahi—a, ko te otinga iho, ki ta ratou mahara, me whakahoki aua whenua ki a ratou, me tuku hokia Hiroki kia honea ana. E pai ana kia kore tenei e pono ; engari e tino he ana kia waiho te iwi nui tonu kia kuare ana ki nga mahi e mahia ana e tenei Kawanatanga ' mana taagata.' Ko nga Pakeha hoki o te Tai liauauru e tino pangia ana e tenei mea; a, e he rawa ana kia waiho ko te korero kau a te ngutu tangata noa hei mea e rongo tikanga ai ratou."