Te Waka Maori. TURANGA, WENEREI, HEPETEMA 4, 1878.

Waka Maori, Volume I, Issue 2, 4 September 1878, Page 18

Te Waka Maori. TURANGA, WENEREI, HEPETEMA 4, 1878.

Hei taonga nui rawa mo Turanga te mira paraoa pai ra i hangaia i Kihipone i mua tata ake nei e aua Pakeha maia ra, ara a Kingi ma—e huri tonu ana hoki taua mira i roto i nga ra katoa. Ma taua mira hoki e whakakaha e kaha rawa ai nga Maori me nga Pakeha ki nga mahi ahu-whenua —ara ia, te whakatupu witi, kaanga, me nga mea pera. He tika te ingoa •e whakahuatia ana e te motu katoa mo Turanga, ara, ko "Te Maara o Niu Tirani." Kei te ngutu o te tangata e korerotia tonutia ana te momona o te oneone o konei mete nui ote tupu ote kai; a, kei runga i te uauatanga a aua Pakeha, a Kingi ma, e mea ana matou e kore e roa te kitea ai e tatou he nui rawa te paraoa e utauta atu ana i te awa o Turanganui. He nui nga rau puhera witi purapura kua tukua e aua Pakeha ki nga Maori i mua ake nei; a, e hari ana hoki matou kite tu o nga Maori inaianei e nui haere nei to ratou whakaaro kite mahi ahu-whenua. He tikanga nui rawa tenei mo nga hoa Maori, hei oranga hoki ra mo ratou. Kite mea ta tahuri nui nga Maori kite ahu-whenua, akuauei ■ehara i te mea he mahi oranga anake ta ratou mo ratou ake ano, engari he whakakotahi ki o ratou hoa Pakeha ki runga ki nga tikanga e mahia ana hei whakakake i to tatou kainga pai ki runga kite turanga ote oranga mete whairawatanga; a hei reira hoki ratou (nga hoa Maori) te kite ai ka noho pumau te ngakau ki runga ki nga mahi ahu-whenua, ka kore ai hoki te whakaaroaro ki runga ki nga he me nga raruraru hanga noa iho e tia korero nei etahi tangata o ratou inaianei. I rongo matou ki etahi Maori e ki ana he nui atu te momonatanga o te oneone i mua ai i to tenei wa, ahe nui atu hoki nga hua i riro mai kite tangata mo tona uaua i to tenei wa; otira e ki atu ana matou ko te take i nui atu ai te whai-rawatanga i reira ai, he nui atu ano na te mahi ate tangata. Kaore ratou i whiwhi i reira ai ki nga parau me nga mea pera katoa, me nga mihini katoa, kua homai e te Pakeha i muri nei; otira na te mahi a o ratou ringa ake ano ka taea e ratou he kaipuke, he hoiho, lie kau, he parau, me etahi tini mea atu, ka taea hoki e ratou te whakaara mira paraoa, whare karakia hoki, ite nuinga o nga kainga katoa. He iti rawa iho te matemate o te tangata i reira ai i to tenei wa, too te mea he mahi whakakaha i te tinana te ahuwhenua ; no te mea hoki kaore ano ratou i mohio noa i reira ai kite riringi ite wai ahi nei ki roto ki o ratou korokoro, ara i te rama—ko tetahi take nui hoki ia, hui kite mangere, i hoki ai te tupu ote iwi Maori. Kite mea ka tahuri kaha rawa ratou kite mahi ahu-whenua, me etahi atu mahi pera, penei e kore e roa kua nui haere te ora o te iwi, mete

taonga, mete tatutanga ote ngakau. Tena oti, e pehea ana koia te ahua inaianei? Ka ki ano matou i ta matou kupu i puaki i a matou i mua ai, ara, e kore ratou e mahi i nga maH ahu-whenua e whaixawa ai e ora ai ratou, mete kainga ano hoki; «ngari lie tokomaha o ratou e moumou ana i o ratou ra ki nga mahi hanga noa iho, kite mahi amuamu noa hoki ki nga mate hanga noa na te whakaaro. Ko etahi koroke ngakau whakararuraru tikanga e takahi haere tonu ana i te motu, me o ratou ope, e kai kau ana i nga kai a nga iwi mamahi, mete kauwhau haere kite whakahe i nga ture, kiia ana nga ture e aua tu tangata he mea pehi i te iwi Maori kia mate, a ,ko ta ratou mahi tonu he whakakiki i nga iwi e pai ana kite whakarongo ki a ratou, kia tupu ai hoki pea te pouri ote tangata mete ngakau kino; te take i pena ai aua tu tangata he mea kia puta ai to ratou rongo, ara kia kake ratou i roto i nga iwi—a, ko etahi tangata tinihanga o te iwi Pakeha kite whakahau i aua tangata kia pera he mahi ma ratou. Ka huri tena; ka hoki tenei ki ta matou korero nei ano. Na, he kainga pai to tatou kainga nei, a Turanga ; he whenua pai hei whakatupu witi, kaanga, me era atu mea pera ; a ko te tikanga tika rawa mo tatou, kaua tatou e tiki atu i etahi wahi nga mea e aheitia ana kia mahia kia whakatupuria ranei i konei e tatou ake ano ; ara ia, ko a tatou moni me pupuri i konei ano i roto i o tatou rohe whakahaere ai. Ko nga mea katoa e tikina atu ana i tetahi wahi, he mea tango atu ena mea i etahi o a tatou moni o tenei wahi; a ko nga mea katoa e mahia atu ana i konei, e kawea atu ana ki etahi wahi, he mea taki moni mai ki to tatou takiwa ena mea katoa, hei oranga mo te katoa, te rahi mete iti. Kite mea ka tiki tonu tatou i tawhiti he paraoa ma tatou, tona tikanga o tena he tuku i etahi moni nui o a tatou moni ki era wahi ki waho atu o tatou i roto i nga tau katoa; otira kaore rawa he tikanga e kore ai e taea e tatou te mahi nui i te paraoa hei tuku ki era wahi i tawhiti, haunga te paraoa e kainga ana e tatou ake ano. E mohio ana koutou kite whakatauki o mua a o koutou tupuna, ara:—" He toa paheke te toa taua; ko te toa mahi kai, e kore e paheke." Koia hoki kei nga iwi o mua o te ao katoa, he mahi whakanui na Tatou te mahi ahu-whenua. Ko etahi kingi me etahi tino rangatira toa taua o mua, kihai i whakaaro he mea whakakuare i a ratou te mahi ahu-whenua. Me korero e matou etahi tikanga o nga iwi nui o te ao hei whakamarama i tenei —tera e ahuareka o matou hoa Maori ki taua korero. Ko tena iwi o mua o 3loma, ara nga Uomana, i whakaaro nui ki taua mahi kite ahu-whenua; ako nga tino tangata o taua iwi i mahi tonu i taua mahi i nga wa e watea ana ratou i nga raruraru ote iwi nui. Ka hoki mai ite whawhai o ratou tienara toa taua, ara ka hoki mai i ta ratou mahi whakahoro taone, patu i nga tauiwi, ka tae mai kite kainga, e kore e tatu te ngakau, kia tae ra ano kite mahi i o ratou paamu katahi ka ora te whakaaro. Ko Hekiurahi tetahi o nga tino rangatira toa taua o taua iwi; tae ana taua tangata ki Awherika ratou ko ona hoia tini whaioio (250 nga

tau i mua atu i a te Karaiti), a kihai i roa kua horo iaia e 200 nga tino taone i taua whenua; otira i roto i tona kahanga me tona rongo-nuitanga kihai i tatu tona ngakau, tuhia ana e ia tetaH reta kite Kawanatanga o Roma kia whakahokia ia kite kainga, lie awangawanga nona ki tona paamu kei kino i a ia e ngaro ana; tuhia atu ana e te Kawanatanga, ki atu ana ma ratou e whakarite lie tangata hei tiaki i tona paamu, ko ia me noho atu kite whawhai. Ko te Kingi o Haina hoki, he tangata whakatau ia kite parau whenua i nga takiwa koanga o nga tau katoa, haere ai ano hoki nga piriniha katoa me nga tino rangatira o tona iwi kite arahi i aia ki taua mahi. He iwi whakatupu nui rawa i te kaangjp te iwi o Ihipa, he momona hoki no te oneone o to ratou •whenua i te hurihanga o te wai o te awa, ara o te Naera, i nga tau katoa. He iwi mohio rawa ratou ki nga painga e puta mai ana i te mahi ahu-whenua; a, i ki ratou na to ratou atua na Ohiri te take o taua mahi—he atua parau ia no ratou, i whakaritea kite ra e whiti nei. Eki ana hoki ratou na tetahi atua o ratou, na Aihihi, i whakaatu i mohio ai ratou he kai te witi mete pare—i mua ai e tupu noa ana aua mea ite koraha, kaore i mohiotia he kai. Koropiko ai taua iwi ki nga kuri parau whenua, ara nga kau, karakia ai, he whakanui na ratou i te mahi ahuwhenua. Ko nga kingi o Pahia hoki eki ana i whakarerea e ratou to ratou rangatiratanga i tetahi rangi i roto i nga marama katoa, a haere ana kite kai tahi ratou ko nga kai-ngaki whenua. Ko te iwi hoki o Pinika, ara ko nga Pirihitini e korerotia nei i roto i te Karaipiture, he iwi mohio rawa ki nga mahi ahuwhenua. Engari na te nui o to ratou raru i nga patunga a te iwi o Iharaira i a ratou ka marara ke atu ratou ki nga moutere i te moana Metitareniana noho ai, me to ratou matauranga kite ahu-whenua. Na nga tangata o Atene, i te Karaipiture ra, i ako kite iwi nui o nga Kariki kite kai kaanga, kite ngaki hoki i te whenua. No mua noa atu te matauranga kite Ahu-whenua, no mua atu i nga matauranga katoa atu; inahoki e ki ana te Karaipiture i tonoa atu a Arama i te kari o Erene hei ngaki ite oneone. E mohiotia ana i korero o mua he iwi mohio rawa kite ahu-whenua nga iwi katoa ote taha rawhiti ote ao; inahoki he iwi whiwhi ratou i nga kai papai o te whenua o mua iho. Ka tau nga uri o Aperahama Id Parehetina, ka waiho tonu e ratou te mahi ahu-whenua hei tino mahi ma ratou—pena katoa ai ratou, nga rangatira o te iwi o Hura tuku iho ki nga hapu o raro rawa o te whanau o Peniamini. Kihai i whakaaro i reira ai kite rangatiratanga ote tangata; no te mea ki ta xatou whakaaro he mahi rangatira rawa te ngaki whenua*—inahoki a Kireona, a Haora, me Rawiri ano hoki. Tera ano etahi mahi ahu-whenua e tika ana kia tangohia e nga Maori hei oranga mo ratou, ara ko te whakatupu tupeka, hapi hoki; a, ka pai tonu matou kite whakaatu ki a ratou ita matou e mohio ana ki taua mahi. Ko tenei, kia kaoa ratou kite whakatupu i te "witi kia nui rawa.

Kua kite matou i tetahi kupu i tukua mai i te waea i Werengitana e ki ana kua whakakorea e te Miiiita mo Maori te raihana whakatu i a te Karini hei Kai-whakamaori i raro i te mana o te Ture "Whenua Maori—te take, kei aia pea, kei tana Minita, e inohio ana. Otira, ahakoa whakakorea tona raihana, e kitea ana e te Karini te ara e ahei ai ia, e kaha ai hold ia, te mahi i nga mahi Maori kite mea e pai ana ia kia mahi pera—hei aha te raihana ? E mohiotia ana he mea whakawehiwehi taua mahi hianga a te Minita mo te Taha Maori kia kore ai e korerotia i roto i te WaJca Maori ta te whakaaro i kite ai mo tana whakahacre i nga tikanga Maori. Otira, e kore e taea i tona mahi whakawehiwehi tana •e tohe nei. [Kua oti tenei i runga nei te tuhi, muri iho ka tae mai he reta na te Karaka, Hekeretari nei, ki a te Karini, he mea whakahau na te Minita mo nga Maori taua reta, he ki mai kia mutu tona Kai-wha-kamaoritanga i raro i te Ture "VVhenua Maori, 1873 ; ehara i te kupu kia mutu rawa atu inaianei, tera pea te kupu pera kei muri atu —engari, ko te take kaore rawa i korerotia mai. Ko taua reta i tuhia mai ite 21 Akuhata, a ko te kupu i roto i kiia mai ki a te Karini me hold atu Id muri kite 13 o Akuhata te whakakorenga mai o tona raihana. Ka, he ahatanga na te Karini i taua te kau ma toru o Akuhata i hold ai ki_ taua rate whakakorenga o tona Kai-whaka-maoritanga ? Kaore ra, engari mete mea e hiahia ana ratou kia ki ai te tangata he mahi he na te Karini i kitea i era ra i mua atu o te putanga o te WaJca Maori, kei hewa te motu na tona mahinga i te WaJca nei i whakamutua ai tona raihana. Otira e kore e ngaro te take, koia ano tenci Ico te mahinga a te Karini i te WaJca nei. Inahoki, i tae atu te Wdka tuatahi ki a te Minita mo nga Maori i te ra hi mua tonu atuj) te ra i tuhia mai ai taua reta ate Karaka ki a te Karini—na, ko te talce tonu tena ko te WaJcaJ]