TUKUNGA MAI O TE RANGATIRATANGA O TARANAWARA.

Waka Maori, Volume 13, Issue 10, 5 June 1877, Page 147

TUKUNGA MAI O TE RANGATIRATANGA O TARANAWARA.

Ko tetahi korero i puta mai i te waea ina tata ake nei ki ana ko te whenua o Taranawara kua huia mai ki nga kainga a te Kuini i Awherika, ara kua homai taua whenua ki raro kite mana ote Kuini Tena matou Tt° T° U / n ß*. hoa Maori > 1 Wrotia e matou 1 te npoko tuatahi o a matou korero mo /at W " lSltone ' te tan S haere whenua i Awherika (IN am a 4, 1874) ,te ahua o taua whenua, o Awherika, tonanm, ona robe, on a tangata, Pakeha, Man<*umangu hoki, ona mea e tupu ana i reira, ona kuri, ona SvTV"? ona i . 11^ arara - . Te roa o taua whenua ite kite raki haere kite taha tonga, ka 5 000 maero ;to whanui, ite taha rawhiti haere kite taha nauauru, ka riina ano mano maero, liui katoa no- a maero tapawha i roto i taua whenua katoa ka tekau ma rua miriona. Ho tinitini ona iwi manguman«>u nei; ko etani he ngaki whenua tana mahi, he whakatupu kaanga me nga kai o tera whenua; ko etahi iwi mohoao o ratou e whiwld kau ana, e ngaki ana ano i etahi wahi iti. nei o te whenua i roto i nga awaawa o nga maunga, engari ekore ratou e roa c noho ana i te wahi kotahi, a ratou kau te tino oranga e ora nei ratou ;ko etahi lie iwi mohoao rawa, mete kararehe puihi nei, to ratou oranga ko nga kuri o te koraha e whaia ana e patua ana e ratou. Ko nga tan <>-ata e noho ana ite taha kite raki o taua whenua kua huama ko nga Mua; ko nga mea i waenganui he JNikaro, ara he mangumangu: ko nga mea kei to taha tonga kua kiia he Kawhera, he llatenetata ; tera atu hoki etahi iwi nui atu i liua ake i roto i te huinga 0 nga iwi kite moe tane kite moe wahine, ara he hawhe-kaihe. Hui katoa nga tangata o taua whenua ka whitu te kau miriona. He kainga ano ta Ingarani kei Awherika; ko te tino kainga o Ingarani kei reira ko te Koroni o te Keepa o Kuru Hope, ko te whenua ia i tu ai a Ta Hori Kerei hei Kawana 1 mua ai. Tera hoki etahi iwi o luropi (Oropi nei) e whai kainga ana kei etahi wahi o te akau 0 Awherika. Ko te Keepa o Kuru Hope i whakaritea e te Tati, 1 te tau 1600, hei kainga unga mo a ratou kaipuke ki te uta kai, muri iho ka timata e ratou te whakanoho i taua kainga hei koroni. (He iwi a te "Tati" no Horana, he whenua kei te taha hauauru o luropi). Ko etahi 0 nga Hatenetata i waiho e ratou hei mokai, ko etahi 1 aia atu ki tua o nga maunga, hcoi, ka nekeneke haere nga rohe o te koroni. Ite tau 1795 ka horo taua kainga i nga kaipuke manuwao o Ingarani, riro ana te kainga; a whakahokia ana hoki ki Horana ite tau 1802, i te hohounga-rougo i Amiene, he taone kei te taha raki o Paraani. I te tau ISO 6ka horo ano, a i te tau ISIS ka whakatuturutia kite iwi o Ingarani e tetahi runanga i hui ki Wiena. Ko etahi o nga tangata o Horana i noho i te Keepa 0 Kuru Hope kihai i pai kia noho i raro i te mana o Ingarani, no reira ka heke atu ratou ki Taranawara noho ai hei kainga tuturu mo ratou, a no te tau IS4S ka whakaturia e ratou he Kawanatauga mo ratou ki reira. Ko taua kainga kei te taha kite raki ote Keepa o Kuru Hope, ara kei te taha ki uta. Ko tenei korero kei raro iho nei he mea tango mai na matou i te Niio Tirani Her ara nupepa, o te 9 o Mei; a he korero ia e aliuareka ai o -matou hoa Maori, e whiwhi ai hoki ratou ki tetahi wahi matauranga. Koia tenei : —" 'Te toauga ote rangimarietanga e rite tonu ana tona nui ki to te whawhai'—he whakatauki Pakeha tena. Koia hoki me Ingarani e neke haere noa ana ona rohe, ehara i te mea na te patu, ehara hoki Ite mea he hiahia nona. Ko etahi tangata e whakanuia noatia ana, e hoatu noa ana he nui mo ratou ; koia hoki me Ingarani, te iwi kaha rawa o tenei wa kite whakanohonoho kainga, e tukua noatia mai ana

he whenua, he mana hoki ki a ia. Kai te mahara tomi matou kite tukunga mai o nga motu o "Whiitii, ahakoa ngakau-kore noa whakakahore noa nga rangatira o te Kawanatanga o Ingarani. I era tau e rua te kau kua taha ake nei ka mea nga iwi o aua motu kia tukua mahi to ratou kainga ki raro kite mana o Ingarani, kihai i whakaae atu ; a, i enei tau e toru kua taha ake nei katahi ano ka whakaae atu i runga i te kaha o te tohe a nga rangatira Maori o aua motu me nga Pakeha e noho ana i reira, mete tohe hoki a nga Pakeha o te koroni o Atareiria, katahi ano ka whakaae te Kawanatanga o Ingarani kia uru mai a Whiitii ki roto ki nga koroni o Ingarani. Inaianei kua rongo tatou kua whakaurua mai te kainga o te iwi o Taranawara ki roto kite rarangi o nga ioroni maha o Ingarani; ko aua koroni hei iwi nui whakaharahara, reo Ingarihi anake, a mua ai, a lea waiho ratou hei hoa aroha mo to ratou putake i tupu ai ratou, ara mo Ingarani, i runga i te rangatiratanga, mete aroha, mete manaaki nui. Na taua iwi ake ano o Taranawara to ratou hiahia kia uru mai ratou ki roto ki nga koroni o Ingarani. Tera ano tetahi kainga nui kei te taha pitonga o Awherika i whakaurua mai (i runga i te hiahia o te iwi no ratou te kainga) ki roto kite mana o Ingarani ite tau 184S, tona ingoa ko te Hangatiratanga o Orangi; ko te tau ia, ara IS4B, i whakaturia ai taua Kawanatanga o Taranawara. Nga tangata o Taranawara e toru te

kau ma ma mano nga Pakeha, nga mangumangu e rua rau e rima te kau miriona, lie iwi ngawari noa iho ratou, aua mangumangu. Te moni nama ate Kawanatanga o taua kainga e £65,000 ; nga moni koha e huri mai ana ite tau e £49,000; nga moni e whakapaua aua ite tau e d£45,000. Te nui o taua whenua, e 70,000 maero tapawha; nga tangata i a ratou te mana o taua whenua katoa i te takiwa kua taha nei, ko nga tangata Tati i heke atu i te Rangatiratanga o Orangi me etahi atu kainga o Awherika i te taha tonga. Ko aua tangata kua hoha rawa inaianei ki nga mahi rarurar u.me nga mahi tutu i puta ake i roto i to ratou rangatiratanga, a kua rere mai ki roto kite maru o Ingarani hei oranga mo •ratou, lie pera mete iwi ote Rangatiratanga o Orangi; na, kua honoa mai nei tenei taonga nui ki nga rupi e kanapa ana i te pare o te rae o Ingarani." Kei te putanga o taua nupepa o te 12 o Mei tetahi korero mo taua mea ano; ko tenei kei raro iho nei he mea kapi mai i taua korero —koia tenei, ara:— "He mea nui rawa tenei te urunga mai o te Rangatiratanga o Taranawara ki roto ki nga koroni o Ingarani ; no te mea he tohu ia o te nuinga-haeretanga o te Rangatiratanga o Ingarani i runga i te hiahia o etahi iwi ke kite rere mai ki roto ki tona nui ki tona maru, eliara hoki i te mea tohe atu na Ingarani. Tera e ahuareka o niatou hoa ki etahi korero whakamarama i nga tikanga o taua kainga, no te mea e mahara ana matou ki tenei whakakotahitanga hei tikanga timatanga ia e puta noa atu ai i era atu whakatupuranga te mana mete rangatiratanga ote iwi reo Ingarihi, timata atu i te Koroni o te Keepa o Kuru Hope puta noa atu ki uta, ara kite takiwa e takoto ana te moana whanui o Naianaha (he roto wai-maori nui rawa) ki waenganui o tera whenua tino nui tino momona, hei oranga e ora ai te iwi Pakeha, tinitini whaioio ; me tera whenua nui hoki kei waenganui ote awa o Tamapahi mete moana Ataranatiki i te taha tonga, ka nohoia katoatia e taua iwi ano a tona wa marire e pera ai. " Ko te whenua o Taranawara kei te taha kite raki o te Koroni o te Keepa o Kuru Hope e takoto ana, ara kei uta atu; ko te kainga ote Rangatiratanga o Orangi kei ko mai e takoto ana, ara kei waenganui o te Keepa o Kuru Hope, o Taranawara. Ko enei wahi whenua e rua e takoto ana ki waenganui o te Keepa, o te rohe o ISTatara kite taha hauauru. I te tau 1848 ka uru mai te koroni o

Orangi ki roto kite maru o Ingarani, engari ite mutunga o te whawhai ki nga iwi ka whakarerea taua kainga e Ingarani, ka waiho kia noho ana 1 runga i tona rangatiratanga ake ano. Ko tenei kua noho nei he koroui no Ingarani i tetahi taha i tetahi taha o taua kainga, tera e hiahia tana iwi kia wbai kite tauira kua takoto ite iwi o Taranawara, a ka jnsa kia lioki mai ano ki roto kite maru ote Kumi. Ko Taranawara i nonoia ite tuatahi e etahi tanjjata mahi paamu o te iwi Tati, i haere atu i te Koroui o te Keepa etahi o ratou, ko etahi i haere niai i te Koroni o Natara ; ko etahi tangata o taua kainga no nga iwi ke noa atu. Kua tae kite 30,000 Pakeha Tati o taua kainga inaianei. Ko nga iwi mangumangu o taua kainga, ara ko nga Pitiuana, e noho ana i roto i o ratou kainga niaha, marara ke noa atu i te nui o te whenua, e rua rau e rima te kau mano te nui o ratou—he kai mahi taua iwi na nga Pakeha Tati. I whakaturia te Kawanatanga o Taranawara i te tau 1848, no te tau 1852 ka whakaaetia e Ingarani taua Kawanatanga, ara ka tirohia ia hei Kawanatanga. Ko nga taonga o taua whenua e mahi a ana hei hoko, he huruhuru oterete, manu nui mete moa, he nui te moni e puta ana i taua mahi hoko huruhuru; he wuru tetahi inea, he aiwori, rei erepatit nei, he tupeka, he kau, lie orangi, he witi, he kaanga, he aha noa atu. Kua kakc haere rawa taua kainga i enei tau kua pahure tata ake nei. Kua tokomaha nga Pakeha aliua rangatira kua noho ki reira i muri nei, no kona i piki ake ai taua koroni, i whai matauranga ai. He kainga ia e ora ana te tangata, ara ehara i te whenua e paangia tonutia ana ete mate; engari ko te rango autaia nei, ko te ' teti' te mate o taua whenua, mate rawa ai te kau mete lioiho ina ngaua e taua rango; na kona i kino ai te haere i taua whenua, na taua nanakia nei. Korero ai ano hoki a Takuta Riwingitone ki taua rango i ona haerenga i etahi atu wahi o Awherika. He whenua momona ia, he tini noa hoki nga kuri nunui kei reira kei te koraha e haere ana. He taimona (kohatu utu nui nei), he koura kei etahi wahi o taua whenua. I mua ai e whitu te kau mauo maero tapawha te rahi o taua whenua, engari inaianei, na te neke haere tonu a taua iwi Pakeha Tati ki runga ki nga whenua a nga mangumangu, kua tae ki to kotalii rau mano maero tapawha te nui o to ratou kainga, ara e ono te kau ma wha miriona eka. Ka. ehara rawa tenei i te whenua iti kua honoa mai nei ki te whenua a te Kuini i Awherika i te taha tonga. (Kia rua nga motu pera tonu mete Waipounamu katoa te rahi ka rite ai ki taua whenua). Na te mahi neke haere a taua iwi i o ratou rohe ka tupu he riri na nga iwi mangumangu ki a ratou. He iwi ngawari aua iwi Pitiuana, ara nga mangumangu, engari ko etahi o a ratou rangatira he toa taua, a na aua rangatira i whakatu te pakanga ki taua iwi Tati nei. Na taua whawhai, na te raruraru hoki ote whakahaere o to ratou Kawanatanga ake ano, na te tautohetohe hoki i roto i a ratou ano, na reira ka rere mai taua iwi ki roto kite maru o Ingarani. "Te tino take i whakaaetia ai taua tikanga e Ingarani, he mea kia whakakotahitia he tikanga whakahaere mo aua iwi mangumangu katoa: no te mea hoki he nui atu to ratou pai kite mana mete ran gat i rat an ga o Ingarani i to etahi atu rangatiratanga iwi ke katoa o reira—no kona ka whakaaetia e te Kawanatanga o Ingarani kia honoa mai taua kainga ki era whenua a te Kuini kei Awherika."