HE RANGI HARINGA I TONGA.

Waka Maori, Volume 12, Issue 21, 17 October 1876, Page 264

HE RANGI HARINGA I TONGA.

I te 28 o Hune, 1876, ka ata tutuki te 50 o nga tau o nga Weteriana ki nga motu o Tonga (ara kei te taha kite Whakarua o Niu Tirani), ara ote pito taenga mai ki reira o te Rev. Hone Tamati, te mihinare tuatahi o nga "Weteriana ki ana motu ; a panuitia ana e te Kingi o ana motu i roto i tana Kahiti kia waiho taua rangi hei ra whakahari mo aua motu katoa. I tuhia taua panui ite 24 o Hune, a i penei nga kupu, ara:—" No te mea ko te Wenerei, te 28 o nga ra o Hune nei, te ra i tae mai ai a te Eev. Hone Tamati i mua ai, e rima te kau nei nga tau kua pahemo atu ki muri nei, a ko ia te tangata nana i timata te hahi ote "Weteriana ki nga motu o Tonga; no te mea hoki kua nui rawa nga painga i puta mai i te whakaturanga o te hahi "Weteriana ki enei motu, no reira i pai ai te Kingi kia karangatia taua ra, te 28 0 Hune, hei ra whakahari mo te iwi katoa. Ko nga tari Kawanatanga katoa ka tutaki i taua ra; a e tono ana hoki te Kingi ki nga tangata iwi ke katoa e noho ana i tenei motu, e whakamahi ana i nga tangata o Tonga, kia whakaaro marire ratou ki taua ra ka whakatapua nei. Ka puhia te pu ite putanga otera i te ata, ko tetahi i te toanga i te ahiahi, ko etahi e 21 1 te awatea hei whakahonore mo te Kingi.—He mea whakahau na te Kingi. T. P. Miller, Hekeretari mo te Eunanga a te Kingi." Ko te Tiupiri nui rawa, ara te whakaharinga, i tu kite marae ote kainga Mihinare, i reira nga teneti me nga atamira i hangaia e nga tamariki kakama o te kura, ko etahi tuanui whakamarumaru i hangaia ki te kareko, ko etahi i hangaia kite rau kokonaiti. (Tirohia Eewitikuha, Upoko 25, Earangi 10, mo te " Tiupiri.") Ko te Kingi me ona rangatira, ko te Peka minita nei me tona wahine me tona whanau katoa, i runga ite tino atamira e noho ana. Ite tuanui o taua atamira nga kupu nei na e mau ana, ara, "Tiupiri, Tonga, 1876;" i tetahi teneti e mau ana te kupu, "Ko te Atua, ko Tonga hoki;" i tetahi teneti te kupu nei na, " Ko te Paipera mo Tonga." E kore e kitea lie rangi pai atu i taua rangi, a he nui te tika o nga mahi o taua rangi katoa, tika kite taha ki nga mihinare, tika hoki kite taha ki nga tangata katoa noa atu. E toru mano nga tangata i tae mai ki taua hui, a he tokomaha o ratou i takahi haere mai i tawhiti, ara 18 tae kite 20 maero, kia kite ratou i taua hui nui, kaore nei he hui o Tonga o mua iho i rite te nui; eki ana hoki e kore ano e pera tetahi hui i tenei whakatupuranga i a ratou nei. Kua mahi noa atu nga tangata i etahi ra i mua atu o te 2S o Hune, ko etahi kite hanga haangi nunui, whakahara rawa, hei tao poaka, uwhikaho hoki; ko etahi kite kawe kawe wahie mai, na uta mai na te wai mai hoki. I uru te whakaaro ote tangata ki taua ra, ia tangata ia tangata, me he mea he ra haringa nona tonu ake, a i ngahau katoa ratou kite whakahaere i nga tikanga. Ite taenga mai ote Kingi, ka karanga te rangatira whakahaere o te mahi, " Kua haere mai te Kingi," katahi ka tu katoa nga tangata, kia noho te Kingi katahi ka noho. Katahi ka panuitia ete Eev. Peka te Himene e ki nei, " "Whakatangihia e koutou te tetere, whakatangihia;" a no te mutanga ote inoi ka wfcai kupu te Kingi kite hui. I penei te tikanga o ana kupu,—" E hoa ma, tena taku aroha ki a koutou. E tika ana kia whakawhetai tatou kite Atua-mo tatou kua mene mai nei i tenei rangi. He whakamau mahara tenei kua huihui nei tatou mo te timatanga ote Eongo Pai ki Tonga. Kihai tatou i tino hui mai kite korero i nga mea kaore ano i oti, nga mea ranei e meatia ana e tatou kia mahia, engari he whakahari ta tatou mo nga mahi kua oti i roto i nga tau e rima te kau kua taha atu nei, no te mea ko te rima te kau o nga tau o te karakia i Tonga kua tutuki i tenei rangi—ko tenei rangi te Tiupiri" o Tonga. E tino whakawhetai ana taku ngakau mo te

kawenga mai o te Eongo Pai ki Tonga nei, mo nga painga katoa hoki kua taea ete Eongo Pai. He aha kia korerotia ki a koutou. nga lie me nga mate o Tonga i mua ai, emohio ana koutou—e mohio ana tatou katoa kite tino kuaretanga, te tino taurerekatanga o Tonga i mua ai. I tenei rangi kua matara mai tatou ite mate, kua rangatira tatou. A, na te alia i penei ai ? na te Eongo Pai ra. Kua mohio tatou i kapi katoa. te motu o Tonga nei i n°"a temepara karakia Maori o mua, a ko te aha atu i te Eongo Pai nana i whakaugaro ? I tenei rangi e kitea ana e tatou he whare karakia anake kei te motu o Tonga katoa atu e tu ana i aua turanga temeparn, e tuwhaina ana te taro ote oranga; e hara hoki i tena anake, engari e kitea ana hoki e tatou tenei hunga minita Maori, ko nga hua ia o te Eongo Pai i Tonga. E kore e taea e au te korero i nga tikanga me nga mahi katoa kua oti nei te whakatu—nga tikanga whakahaere nei ki nga takiwa, nga kura, mete Kareti. Heoi ta tatou i tenei rangi he whakawhetai kite Eongo Pai mo enei mea katoa. He maha nga tikanga e hari ai te ngakau i tenei rangi. Kua whapono kite tino Atua te iwi karakia Maori, kua marama haere te whakaaro o te iwi mohoao, he whare karakia lie kura kua takitutu ki nga moutere katoa o Tonga, kua matara mai i te he nga tangata, kua whakaturia nga ture me nga kooti whakawa, kua oti nga whare Kawanatanga me nga rori puta noa i te motu katoa; e hanga tonu ana hoki i nga toa hokohoko i nga wahi katoa o te motu, a e rite haere ana katoa nga tikanga o nga iwi marama ote ao. E kore au e kaha kite whakapuake i aku whakaaro i tenei rangi i te nui o te hari e pupu ake ana i roto i toku ngakau. Kakaa ana taku ate ite hari nui ina whakaaro au kite nui o nga mahi kua oti nei i Tonga i inuri mai ote taenga mai o te Tamati; tetahi, no te mea kua pai te Atua kia kite au i tenei tiupiri tuatahi o Tonga. Ko au, e kore ano au e kite ite ra penei a muri ake nei; engari ki taku whakaaro, me i whai waha te oneone o Tonga, me nga rau o nga rakau katoa o Tonga, penei ka hamama katoa kite whakawhetai kite Atua mo ana mahi pai mo Tonga." Katahi ka korero kite hui enei tangata kai raro iho nei, ara ko te Peka minita nei, ko Wiremu Tungi, ko Tewita Akata, ko Tewita Ahome, Hone Hahu, Kariopahe Marupo, me Pirini Tewita Unga, he rangatira nui katoa ratou. Katahi ka mahi nga hunga i whakaritea hei waiata i etahi waiata Maori i meatia mo taua ra, a pai ana ta ratou mahi. Ite mutunga o taua mahi ka noho te 3,000 tangata kite kai ;ka tututia taua kai nui whakahara, ka pakaru ki nga iwi he poaka, he uwhikaho, he rohi paraoa nei, a takinohonoho ana ratou i waho mai o te marae o te kainga Mihinare puta noa mai kite maero kotahi te mamao mai. Ite ahiahi ka tu te karakia inoi ki waho tonu, a whakamaramatia ana te marae o te kainga ki nga raiti whakawhero, whakakakariki, me nga raiti hinu Maori ano no reira ano. Pai ana, atahua ana tera; ahe aio taua po, he marino te rangi, no reira ka pai nga raiti, kaore i Ko taua karakia he waiata, he kauwhau, a mutu marire ana i te 10 haora ote poo taua rangi whakaharinga, taua rangi e kore nei e warewaretia e ratou i roto i nga mahi katoa o Tonga. I te aonga ake o te ra, i te 10 o nga haora, ka 800 nga minita Maori, me nga kai-whakaako, i nolio kite parakuihi i te marae o te kainga o nga Mihinare, na te Eey. S. W. Peka, te kai-whakahaere o taua kainga, nana ratou i karanga ki taua hakari. He nui rawa taua kai, a ora rawa ana nga tangata. I reira ano te wahine a te Peka me tona whanau, me etahi atu Pakeha o taua motu; a whakaahuatia ana taua hui ki te pukapuka. e tetahi Pakeha, pai ana tera. Ka mutu i kona nga mahi whakahari o te " tiupiri," e tore hoki e ngaro wawe te whakaaro o te iwi ki taua takiwa whakahari.