NGA KURA MAORI I TE TAKIWA O TE PEI-O-PERETI.

Waka Maori, Volume 12, Issue 4, 22 February 1876, Page 44

NGA KURA MAORI I TE TAKIWA O TE PEI-O-PERETI.

Ko nga korero kei raro iho nei he mea tango mai no te korero a H. W. Parapana, o Opotiki, te tangata Tirotiro Kura Maori i taua Takiwa, he mea tuhi nana ki ate Minita mo te taha Maori i te marama o Haiiuere kna tahji'ake nei, he korero whakaatu ia i te ahila-o nga BLttra Maori i te Takiwa o te Pei-o-l?ereti'ine te takiWa o Rotorua, ara:— i■.-.;: : L T-E JKLtTBA/O TE Kaha. ' '-Hekura hoti tenei, i whakaturia i te 26 o Aperira, 1875. I taku taenga kite Kaha i Oketopa kua taha neii pataitiaanb « au nga tamariki o tana kura, a kitea anae au- kua timata te mohio o ratou, ara kua fihuarmehio ki nga tikanga ngawari, tikanga timatabga ote maM whakaaW. Eihai itaea eau te ata ■fetiyo'i tenei ktirav he mate hoki ipa mai kite kaiwhakaakd, a mahue ana ia ia tana mahi. He pai Ida honor© tetahi kai-\thakaako te noho ki reira. •■/•..■■■ IL Te Ktjea ki Omakumutu. '— Itae an ki tenei'kura ite 3 o Tihema. E rua te tan ma warn nga tamariki kei te rarangi irigoa tamariki o te kura e mau engari i rokohina atu e au tokoiwa tonu-i- reira -e ndho ana. I ahua pai te

torero pukapuka a etahi, tokorima, o aua tamariki, ara i nga korero ngawari; i pai hold ta ratou tuhituhi kupu ngawari i panuitia atu Id a ratou ; i mohio iti nei ano hoki ratou ki nga takotoranga o nga whenua i runga i nga mapi, me nga tepara taimahatanga, aha atu. I ahua mohio ano hoki ratou kite mahi whika ; i pai hoki ta ratou tuhituhi. I mohio hoki ratou kite korero ngutu i nga ture te tekau (a te Atua nei). Kihai i rite te kake haere o tenei kura ki taku e pai ai. Te take o tenei ki taku mahara, he whakaxnutumutu he whakatoweweke no te haere mai a te I tamariki, he ngakau kore tetahi no nga matua, kaore hoki e whakarongo ki a au. 111. Te Kura ki "WnAKATANE. Ko te kura nui rawa tenei o nga kura e tirotirohia ana e au. E ono te kau ma iwa nga tamariki o taua kura ; e ono te kau ma tahi o ratou i rokohina atu e au i taku taenga atu ki reira i te 13 o nga ra o Tihema. Te kau ma rima nga tamariki, tane wahine, ote aroakapa tuatahi; i ahua rite o ratou tau kite tekau ma rima, rahi ake ranei. I tirohia e au ta ratou mohio kite korero pukapuka, kite panui -vvaiata, kite tuhituhi, kite reo Pakeha, kite whakatu hoki i te reo Pakeha ki tc reo Maori, ki nga tikanga o nga mapi o nga whenua o Ingarani o JSm Tirani hoki, ki nga tepara, me nga taimahatanga. me nga aha atii. Ko tenei karaihe kua paneke haere te mohio i muri mai o tera taenga oku ki reira, eugaii ko nga mea tamariki rawa kihai i pai rawa ta ratou mahi. Ko te mahi whika ate kura katoa i ahua pai ano. Kua akona ratou kite vvaiata, ko te tui kakahu kaore ratou i akona ki tena, i ki mai te wahine o te kura kaore e awhinatia taua mahi e nga matua, ara 3d te homai kakahu hei tuituinga. IV. Te Ktjra ki Matata. E rua te kau ma iwa nga iugoa kei te rarangi iugoa tamariki o tenei kura e mau ana inaianei. I rokohanga atu e au e rua te kau ma ono ratou i reira i taku taenga atu itel4 o Tihema. I whakamatau au kite mohio o nga tamariki ahua pakeke kite korero pukapuka reo Pakeha reo Maori hoki, kite whakahua hoki i nga reta i roto i nga kupu, kite tuhituhi hoki i te reo Pakeha, kite whakamaori hoki i te reo Pakeha, kite panui waiata, ki nga tepara hoki, ki nga timatanga o temahi "karama" hoki, ara te mahi whakatika i te reo o te tangata e ata tika ai, nga takotoranga whenua i runga i nga mapi, mete mahi whika hoki, a i kitea e paneke haere ana to ratou mohio ki aua mahi, ko te korerorero Pakeha te mea i ahua nui te mohio o ratou, mete tikanga o nga mahi whakaako a te Pakeha e mahia ana e ratou. Tera atu hoki etahi tamariki tokoiwa i ahua mohio ki te korero i te reo Pakeha mete reo Maori i roto i nga pukapuka kupu ngawari; ko etahi, tekau ma tahi, he tamariki rawa, e timata kau ana ta ratou mahi. Ko nga tamariki palceke kua whakaakona kite Katikihama ote Hahi, ko nga mea w r ahine kua "whakaakona kite tuitui kakahu, kite tuitui mea whakapaipai hoki. Kua kite noa atu au e kaha tonu ana e ngakau nui tonu ana nga kai-whakaako o tenei kura kite whakaako i nga tamariki e tukua ana kia tiakina e ratou; otira, ahakoa taku kite i tenei, i whakamiharo rawa au kite tere ote haere o nga tamariki kite mohiotanga i roto i tenei takiwa kua taha ake nei, a ko te tangata e whakahawea ana kite mohio o te tamariki Maori, mehemea ka ata whakaakona, me kite rawa ia i tenei kura. I rongo au katahi ano ka atu tuturu te haere o te tamariki ki taua kura i te takiwa kua taha ake nei, na te mea kua hoki mai te Wikiriwhi ki taua takiwa i penei ai, ara te Tieamana ote Komiti o te Kura. I haere tahi maua ko taua rangatira kite tirotiro haere i nga kura, he tangata ngakau nui ia kite mahi e whaka-

ako nei i nga tamariki. Iki mai ia ki aau he nui te whakapai a nga Maori kite mahi e panuitia nei i roto i te Waka Maori nga tikanga o nga kura, a e hiahia ana a ia Ida pera tonu lie tikanga. Y. Te Kttea ki Makettt. I tae au ki tenei kura itels o Tihema. I rokohina atu e au e rua te kau ma wha nga tamariki i reira—e 37 te tuturutanga, mehemea i rupeke katoa. Ko nga tamariki tokowha, pakeke rawa o taua kura, i whakamatauria eau kite korero pukapuka, kite whakahua i nga reta i roto i nga kupu, kite tuhituhi korero i panuitia atu ki a ratou, kite whakatu ite reo Pakeha kite reo Maori, a kihai i nui rawa to ratou mohio ito tera taenga atu o oku ki taua kura. Ko to ratou mohio ki nga whenua i nga mapi, mete mahi whika,ehara anake. Ko enei tokowha anake i ahua mohio, tetahi wahi; ko te nuinga atu kaore rawa i paneke. Ko te kai-whakaako eki ana ko te take i penei ai he whakamutumutu no te haere a te tamariki kite kura; e tika ana ano pea tena, otira tera ano taua he kei etahi atu kura ano hoki. Kua whakaakona nga wahine kite tui kakahu. VI. Te Kttea ki "Whaeeboa E rua te kau ma iwa nga tamariki e whakaakona ana ite kura ki "Whareroa. E 21 o ratou i hui mai i taku taenga atu ki reira i te 17 o Tihema, he Pakeha

Mitera raua ko langa, kai-hoko whenua nei, kei Ohinemutu e noho ana inaianei—e mohio ana 'hoki koe he tangata whakaaro nui aua tangata kite mahi whakaako i nga Maori. Kia rite aua moni te kohikohi ka tuhi mai ratou ki aau kia rongo au—e mea ana e kore e roa te rite ai. Kua wehea atu e nga Maori tetahi wahi. whenua hei tunga mo te kura, kua pai hoki te Hemara, Kai-whakawa, ki taua wahi.' IX. Te Kura ki Eotoiti. I taku taenga Id Eotoiti i te 21 o Tihetna ka kite au kua hoki mai a Meiha "Wuru ki taua kura i Tunga ite tono ate Wata ratou ko tona iwi. Ko Meiha "Wuru ano te kai-whakaako o taua kura i mua ai, engari i kawea kite taha kite raki. He tikanga tika tenei, no te mea kei te whakaaro pai a nga matua o nga tamariki ratou ko te kaiwhakaako, tetahi ki tetahi, he tino tikanga e pai ai hoki te kura, e piki haere ai. He torutoru noa nga ra o Meiha Wuru i konei i tona hokinga mai nei, no reira kaore ano kia ata tuturu nga mahi o te kura; engari kua timata te haere mai a nga tamariki, a kitea ana e au kaore i wareware nga tamariki ki nga mea katoa i akona ki -a ratou, ahakoa roa e noho noa iho ana. X. Te Kitea ki Ohiwa. I tirohia e au te kura ki Ohiwa i te 23 o nffajna n

aua kaipuke ka 24,895 ; me apiti hoki ki aua kaipuke etahi kaipuke e toru i rere mai ano i Banana, engari i u mai ki etahi wahi a tika tonu mai ki Otakou ra te takutai, nga tana o aua kaipuke 3,191. Te kau ma toru hoki nga kaipuke i tae mai no Karaahikou, e toru nga tirnai roto i aua kaipuke (te " Hawea," " Taupo," me " Taiaroa" ngaingoa), nga tana o aua kaipuke hui katoa ka 11,946. E iwa hoki nga kaipuke i rere mai ki taua kainga no Haina, nga tana katoa o aua kaipuke i 3,775 ; nga kaipuke mai no nga motu o te IVCarihiahi i rima, nga tana utanga o runga i 1,379. Te kau ma ono nga kaipuke mai no Amerika, me etahi motu tata ki reira, nga tana utanga o runga i rite kite 7,832 ; nga kaipuke mai no nga koroni o Aatarareehia i te 16 ano, nga tana o runga e 7,832. Ko te Haake Pei Herara, nupepa kei !Nepia, e ki ana; "He nui nga mango kei roto i te whauga o Ahuriri i naianei; he pai kia tupato nga tangata kaukau. I te Wenerei i ngaua te kuri ate Atana i tetahi wahi tata tonu Id uta; i haea kinotia tona waewae e taua mango. I tonoa taua kuri kite tiki i te pungapunga i whiua e tona ariki ki rote wai; e ngahau noa ana taua kuri lei rote wai ka kite atu ia i te mango ki mua atu i a ia, katahi ia ka tahuti mai ki uta; he wahi iti kua mate, e u mai ana ki uta e ngaua ana tona waewae e te mango. He kupu tenei na tetahi Pakeha e tuhi ana kite Haalci Pei Serara, nupepa kei Nepia, ara:—" I tae au kite "Whare Whakawa (i te "Wairoa) i tetahi rangi i mua tata ake nei, i etahi whakawakanga Maori, a i koa au i taku kitenga i a Toha Eahurahu e noho ana i reira hei Ateha. He tika rawa te whakaaro ote Kawanatanga ki taku niahara, i whakaturia ai tenei tangata rangatira hei whakakapi i te turanga o Paora te Apatu kua mate nei. He tangata hoki ia e manaakitia ana e nga Maori, he tangata hoki ia e mohiotia ana e nga Pakeha o reira he tangata matau he tangata whai whakaaro." Te mahi whakapau kai a te Kowhitiwhiti kei Amerika: Ko te Hekeretari ote Takiwa o Minihota e korero ana i te mahi whakapau kai a te kowhitiwhiti i tenei tau kua taha nei, ara:—"Nga eka witi i hangakinotia i whakapaua rawatia etahi, ara 240,417; nga puhera witi i ngaro, ara 2,646,802 (e rua miriona e ono rau e wha te kau ma ono mano, e waru rau ma rua) j nga eka oti i hangakinotia, ara 52,125 ; nga puhera oti i ngaro, ara 1,186,733 (kotahi miriona, kotahi rau e waru te kau ma ono mano, e whitu rau e toru te kau ma toru) ; nga eka kaanga i kino, 34,139 ; nga puhera kaanga i ngaro, 738,415 (e whitu rau e toru te kau ma waru mano, e wha rau kotahi te kau ma rima).