TE POOTI WHAKAWHAITITANGA WAIPIRO O WAIKATO, HAURAKI.

Waka Maori, Volume 11, Issue 13, 6 July 1875, Page 154

TE POOTI WHAKAWHAITITANGA WAIPIRO O WAIKATO, HAURAKI.

(He mea tuku mai na tetahi rangatira whai mana o Waikato.) He tikanga kua mahia mo te waipiro kia iti haere ai ki nga tangata Maori o te takiwa ki Waikato tae noa kite takiwa o Ngatipaoa i Whakatiwai. I timata-

tia ano tana pooti ki Karakariki, "Waipa, i te tau 1873. I hui ki reira nga tangata o taua awa, puta noa kite hauauru, 100 ratou; i whakaae ratou kia mahia taua tikanga i reira ai. Heoi, ki hai i tino mahia; ko te_ whakaaetanga a etehi i mau tonu tokorua tonu i roto i taua pooti nei i tohe kia purutia ano taua taniwha nei. I mau tonu te whakaaro me te ngakau mahara kia puta ano he mahinga mo taua tikanga i etehi takiwa; kia tino tuturu hoki he tikanga e mahia tonutia ai ki nga takiwa kua tuhia i runga ake nei. .1, | No te marama o Aperira, i te 24 o nga ra, i te tau 1874, ka timata ano nga whakahaerenga o taua tikanga ki Ngaruawahia e nga hapu o te pito ki raro ote awa o Waikato, tae noa kite wahapu. Ko te whakaae a nga rangatira i whakaae kau kite tika o taua whakahaerenga, engari ki hai i tino taea nga tikanga e tino mahia ai. No tenei tau, 1875, i te marama o Mei, te 3 o nga ra, ka timatatia ano te whakahaere i taua tikanga ki te takiwa o Ngatipaoa, i Whakatiwai, Hauraki. Hui nga tangata i reira e 200 o Ngatipaoa me "Waikato. E rua nga ra e rua nga po i ata whakatakotoria ai nga kino e puta mai ana i te kai-waipiro, kia marama rawa ai te titiro a te katoa ki nga mate a te tangata ite waipiro. Koia ano enei etahi o nga tikanga i whakahaerea e te kai-whakahaere korero, ara:— " E mohio ana tatou katoa ki nga kino e puta mai ana i te kai nui a te tangata Maori i te waipiro—e vraiho ana hoki etahi hei hara kite ivvi nui tonu : "1. lie whakarawakore i tona tinana ake ano. "2. He whakaporangi i ona whakaaro tangata nei ano, waiho ana hei whakakuare hei wliakatutuai tona tinana ake. "3. He poka noa kite korero kino, me nga kupu kanga noa nei, e kino ai te whakaaro o etahi tangata. "4. He poka noa kite hoa wahine ate tangata ke i runga i nga malii a te haurangi. " 5. Ko te hara nui e kiia nei ko te patu poka noa i te tangata, lie mea ano ko te kohuru. "G. He whakamate i a ia ano, kia rere rawa atu ki te po, ake tonu atu. " I roto i enei mea katoa ko te tino tauira kino rawa ia hei whakakuare i te iwi, hei kukume i te iwi katoa kite wawau, kite mangere; tona mutunga mai ko te ngaromanga e ngaro rawa atu ai te tangata kite po." I te mutunga o aua whai korero, i te ra whakamutunga o taua pooti, ka kitea te whakaaro nui o nga rangatira o Ngatipaoa kite whakahaere ano i nga tikanga e kore ai he waipiro ki to ratou takiwa, e mutu rawa atu ai hoki a o reira tangata. I whakamutua ano a etahi, he mea whakapuaki ano e nga tino kaumatua o Ngatipaoa nei, e Tamati Tangiteruru, c Hoera, e te Muri, kia rongo te katoa i te whakarerenga o te karaihe rama i o ratou ringaringa. Me etehi rangatira taitamariki i pera ano. Engari i tino kaha rawa te whakaaro o nga wahine rangatira. I tu rawa ki runga whai korero ai, mete tohe nui ano kia whakamutua te kai rama a Ngatipaoa. He tika hoki u a ratou kia whai kupu mo taua mea, no te mea e tau tahi ana taua kino ki nga wahine; tera ano hoki e whakarongo etahi tane ki nga kupu a o ratou nei wahine.

I w\hakatuturutia te kupu a taua pooti kia mahia tonutia taua tikauga ki to ratou takiwa Lei whakahaere ma ratou ake. X mua ake o tenei i whakamatau ano etalii o ratou kite whakamutu ite kai ram a; i kitea ano i taua takiwa nei te ahua pai mete ahua rangatira ote tangata; hore rawa tetahi kia kitea e wawau ana i waenganui i te tokomaha, mehemea nano kaore ano ratou kia whakamatau noa kite kai rStnat —e kiia ana i reira ai he waipiro ano i roto i etahi o nga whare Maori i reira. I te aonga ake o te ra • whakamutunga ka hoki atu matou ki Waikato. Ite 8 o nga ra katuria te pooti 0 Waikato kite Kohekohe, 150 nga tangata. I konei nga minita o te Uongo Pai, a Heta Tarawhifci me Hami Ngarapi. I tae ano hoki raua ki Hauraki; 1 whakahari rawa raua kite whakanuinga o taua mahi pakeke nei. Itu ano raua kite whakamarama i nga tikanga e ora ai te iwi i tenei mate nui, e whai whakaaro ai hoki te tangata ki tona Kai-hanga i te Rangi. BLo nga rangatira katoa o konei i poto ratou katoa kite whaka-u, kite whakatuturu, kia mahia tonutia, kia kaua rawa e kai e haurangi ranei. Me to ratou koa ano kite mahinga tonutanga ki nga takiwa o Waikato, o Hauraki, i te mea hoki e torere tonu ana aua iwi nei kite kai mana, ate rama. Heoi te mahi nui i roto i aua pooti ko te ata whakahaere i nga whai korero o nga take me nga tikanga e marama ai e ngawari ai ranei te whakarongo; me nga whakaaro o te tokomaha no runga i tenei i nui rawa te marama. Mete ahuareka o nga taitamariki pakeke rawa kite kai rama to ratou ngahau kite whakarere atu i taua kai; nga kaumatua, me nga wahine hoki, timata i te Kohekohe tae noa ki Taupiri me etahi atu kainga i waenganui i enei ingoa, me era atu wahi ite taha kite marangai o Waikato. Nga mea kua mutu ta ratou e39 nga tane, te 15 nga wahine, huia e 54. Kei te pukapuka rarangi ingoa o ratou ingoa e mau ana. Ko nga tangata ki hai i mutu ta ratou i tenei pootitanga i whai korero ano ratou, i ki me whakaiti ta ratou kai hei whakamatau. E maharatia ana ma te nuinga a ona ra e taea ai ano te kukume mai i etahi atu rima te kau. He mea whaka-u ano etahi tikanga e nga rangatira ki nga kainga Maori i te taha hauauru mete taha marangai ote awa o Waikato, tae noa ki te awa o Waipa. E kore e tukua te rama kia kawea ki reira, e kore te haurangi e tukua ki reira. Ite mutunga o tenei ka tae atu matou kite kainga OWi Patene, i Karakariki, ite2s o nga ra. I reira a Pita te Wharemama. I whakaaro nui raua mo taua tikanga kia mahia tonutia; a i whakaritea e raua tetahi takiwa hei pootitanga mo Ngatitamainu. Otiia ki hai i tu wawe taua pooti, i te ngaro hoki etahi atu tangata o reira. I te 17 o nga ra ka tae atu matou ki Whatawhata, te tino kainga o Ngatihourua—ko te kainga tuturu hoki tera a Hami Ngarapi. I reira a Hemi Matini te Awaitaia, tetahi o ngarangitira o Ngatihourua, me Wi Ngaweke. I rite tonu te whakaaro a nga rangatira katoa kite whaka-u kia mahia tonutia taua tikanga. I tetahi takiwa i mua ake i whakamatau ano etahi o Ngatihourua kite whakamutu ite kai rama. 1 konei ka whakaritea e Matini te Awaitaia ma he takiwa hei pootitanga mo Ngatihourua i Whatawhata ; i puta hoki tana kupu kia hoki atu ia ki Whaingaroa ka pooti ano ki reira. I te 18 o nga ra ka mahue atu taua takiwa i au, ka mutu hoki enei korero.

te .^ T ° n S a _ ra nei ka tae mai he reta whakaatu na Hami JNgarapi, kua turia taua pooti, nui atu te kaha. Ka pooti anoi muri atu. Kia oti ratio nga pooti ka tuku atu ai te roan»a o nga torero nei, mehemea ia e paingia ana enei korero hei utanga atu kite Waha.

[Ko matou ano, me nga hoa pono katoa o te iwi Maori, me iiga tangata whakaaro pai kite iwi Maori, tena tonu anoe ahuareka, e tino pai, kite tikanga penei me ka kitea i roto i nga Maori, ara he tikanga hapai ite iwi ki runga kite rangatiratanga o tenei ianga ote tangata, kite whairawatanga holci, kite oranga, kite haringa nui. Ko te lie nui rawa mo te tangata, ao katoa nei, he haurangi. Ivo te matua ia o nga tini hara noa atu ; he hanga whakahoki ia i te ahua o te tangata ki raro rawa iho o to te kuri ahua, he hanga whakatupu ia i te mate, i te rawakore i te hara nui hoki. E tumanako ana matou kia tapoko rawa, kia u rawa, ki roto kite ngakau ote iwi Maori, nga pakiaka o te whakaaro whakarere i te kai waipiro; kia kaha hoki te mahi a nga kai-arahi o tenei tikanga pai, a taea noatia ta ratou e hiahia ana. He mahi hoki ia, ara kite taea tona tutukitanga, mana e whakanui i to ratou ronga kia nui rawa atu i to nga tup una toa rawa o mua, e whakah uatia nei a ratou mahi whakaheke toto i roto i nga korero tuku mai no mua me nga waiata a te iwi Maori—he toa ratou e patu ana i te tangata tonu, ko enei toa i muri nei e patu ana i te hoa riri kino rawa o te tangata kia ngaro. —Te Kai Tuhi.]