TE KORERO MO WIREMU ARAMA.

Waka Maori, Volume 11, Issue 12, 22 June 1875, Page 139

TE KORERO MO WIREMU ARAMA.

Te Pakeha Tuatahi i Noho Ki Hapana. Kotahi te kau ma rua maero i ko mai o te tino taone o Hokohama e tu ana te taone o Kokohoko. Etu ana i roto i tetahi kokorutanga ahua pai o te wahapu, he kainga ataahua rawa atu. Ko te ahua i rite ki nga motu tini noaiho e tu ana i roto i tetahi awa nui 1 Amerika, heoi te mea i rereke ko nga tahataha o te wahapu, notemea e tiketike ake ana i to era, ngaro ana hoki i te rakau me etalii atu mea ahua pai e tupu ana ki Hapana. Ko nga motu katoa, mete whenua nui tonu ano hoki e tupuria ana e nga rakau papai. Kitea atu ana nga maunga o Wakoni e tu mai ana ki te taha kite ra-to, mete tiketike o maunga Puhihama, te mea teitei rawa o era motu. He taone tawhito a Kokohoko. Kei konei te tuunga o nga kaipuke manuwao o Hapana, me nga whare mahi rino aha ranei. Etu ana te taone iti o Hemimura i tera talia o tetahi kokorutanga, he kainga mahi ika, a tera pea no mua noatu i timata ai taua mahi ki reira. 1 te taha o te maunga i runga atu o taua taone e tu ana te temepara o To-ko-hau. He temepara whakapakoko na ratou, inahoki he iwi karakia ratou ki nga whakapakoko; kei taua temepara nga raiona me nga tarakona etu ana, he mea hanga kite paraihe kite kohatu. E rite ana ki nga temepara katoa o Hapana, he mea whakatu marire ki tetahi wahi whakamahau i waenganui o nga rakau papai, a he nui no te pai o te ahua ka hiahia noaiho te tangata whakapono kite whakamoemiti kite kai homai i era mea aliuareka ; otira ko ratou e koropiko ana ki nga whakapakoko. E ahu atu ana i taua temepara te huarahi pikopiko a tae noa kite tihi o tetahi maunga i tua, ka titiro iho ai kite pai ote ahua hei tirohanga ma te kanohi—ko te moana nui, kiki tonu i nga motu ririki tini noaiho e tu mai ana, nga kokorutanga, nga maunga me nga awaawa. Kei konei, i waenganui o nga rakau i runga i tenei maunga e tu ana te urupa 0 "Wiremu Arama, te pakeha tuatahi i noho ki Hapana. He tangata nui ia, notemea kahore rawa he tangata o mua atu i rite ki a ia, he nui no tona mana kite whakahaere i aua maori, whakarongo tonu ki ana kupu, ahakoa lie iwi tutu ratou. _ Ko Arama he pakeha no Ingarani tonu, i whanau lioki ia ki reira, ko tona mahi he heramana. I noho ia hei heramana i runga i tetahi o nga manuwao i nga ra o tetahi o nga Kuini takakau o Ingarani, tu ana Hoki hei kapene mo tona kaipuke i te whawhaitanga ki a Peina. I uru hoki pea ki roto kite ope i haere 1 mua kite muru i nga kaipuke haere ite moana ki te kimi taonga hoki ite whenua o Peina. laia e noh.o ana ano i Ingarani ka kite ia i tetahi wahine ahua pai, aroha ana tetahi ki tetahi, a no te hokinga atu o Arama i tetahi o ana haerenga i te moana ka marenatia raua. 1 whai tonu ia i tona mahi ite moana, ko tona hoa i noho atu i uta, a pai noatu ta raua noho mo nga tau e maha. "Whanau ana nga tamariki tokorua, he tane tetahi he kotiro tetahi, ahua rite tonu ki ta raua whaea. No muri mai ka puta he raruraru ki nga whenua katoa, noho mahi kore ana nga tangata i te nui o te whawhai o taua wa. Tu noaiho ana nga kaipuke i roto i o ratou wahapu kaore he mahi. Ko Horana, ko Peina, ko Potukara nga iwi i nui o ratou mahi kite moana i Teira. Tonoa ana a Arama e tetahi kamupene o

Horana kia haere hei paerata mo nga kaipuke e rima, kia tae atu ai ki Ahia. Ka mahue iaia a Ingarani inaianei me tona wahine me ona tamariki, ka haere ki Horana, rere atu ana i reira i te tau 1598. Heoi puta mai ana te mate ki a ratou i to ratou haerenga, a no te paunga o nga tau e rua, kotahi anake te kaipuke e toe ana o nga mea e rima i haere i te tuatahi, me nga heramana tokorima anake, kua tata hoki enei kite mate ite nui ote hiakai mete hiainu, katahi ka kitea atu a Hapana. Kaore rawa e taea te whakaatu te nui o ta ratou mate i taua haerenga, inahoki ko te nuinga o ratou i ngaro kite moana. No te 16 o Aperira, 1600, ka u ratou ki tetaM wahapu ite porowini o Pungo, kite taha ki runga o Nipona—tetahi wahi ano o Hapana. Karapotia ana te kaipuke e nga tangata maha noatu, a na Te Arama i tohu ki a ratou i mohio ai ratou kite take o to ratou haere ki reira. Tangohia atu ana nga turoro ki uta, atawhaitia nuitia e ratou. Hoinai nna hoki he hoia hei tiaki ite kaipuke. No te paunga 0 nga ra e rima ka tae ake etahi tangata no Potukara, 1 ahu mai i tetahi taone ano o Hapana, he wahi mahi hoki tera na ratou. Na ratou i kite tuatahi nga motu o Hapana i muri i nga korero whakaatu a tetahi tangata kite ao mo taua whenua. I haere mai ratou hei mihinare ite tuatahi, kite mahi hokohoko hoki ki nga tangata o reira ; haere pera atu hoki nga tangata o Horana, no reira ka noho riri aua iwi e rua, muri iho ka whawhai raua i runga i taua mahi, ko nga tangata o Potukara no te hahi pikopo, ko nga mea o Horana na tetahi hahi ano. Katahi ka tonoa e te piriniha o te porowini o Pungo kia haere atu nga tangata o Potukara ki a ia, no te taenga ki reira ka mea atu ratou ki taua piriniha he ,iwi muru kaipuke te iwi o Horana, kaore hoki o ratou whakapono, na ko te mea tika me tapahi o ratou upoko mo tetahi hara me whakatarewa ranei mo nga he e rua. Kahore taua piriniha i whakaae ki tenei tono, kei he hoki ia, na tukua ana eia kite Kingi o Hapana hei mahi mana, ko tona nohoanga kei te taone o Ohaka, eBO maero te mataratanga atu kite pito ki raro. No te rongonga o taua kingi i tenei mea, tukua tonutia mai eia he karere hei tiki i a Arama. Ia ia e haere ana ka ata whakamatau ia i nga whakaaro a nga tangata o Potukara me a ratou hiahia; kite ana hoki ia i nga tangata tupapaku maha noatu e iri ana i nga rakau i te taha o te rori, ko nga upoko kua tapahia, ka mahara ia mehemea ka hara iti noaiho te tangata ki tenei whenua ka whakamatea tonutia, inahoki he maha no nga mea i kitea e ia. Ko Iheha te kingi, ko ia te matamua o nga tamariki o Tokakawa, a e 250 nga tau o te kingitanga o ona uri i muri i a ia. Kj) taua Kingi to ratou tino tangata i roto i nga korerc\o taua iwi kua oti te tuhi i nga tau e 2,500. No te taenga o Arama kite aroaro ote Kingi ka kite ia he tangata ahua pai rawa ia, kahore ona whakahi; pataia ana ki a Arama etahi korero mo Ingarani raua ko Horana, ta raua mahi kite moana, nga whawhai o era whenua, mete take hoki o to ratou haere mai ki Hapana. He maha nga haora e korero ana, ka mutu, ka tukua a Arama ki roto kite whare-herehere noho ai. E 43 nga ra me nga po e noho ana ia i roto. A kahore pea i ahua marie tona moe i nga po katoa, he whakaaro hoki nana ki nga tupapaku i kitea atu ra e ia e iri iho ana i runga i nga rakau. Otira he tangata whakaaro nui a Kingi Iheha, kaore i whakarongo ki nga kupu patipati a nga pikopo o Potukara, whakaaro ana hoki ia kite marama o nga korero i korerotia ra e Arama mete nui o tona mohio ki nga tikanga o nga whenua katoa o Oropi, me nga mahi e whakahaerea ana e nga iwi katoa; no konei ka aroha ia ki a Arama. Ka whakahoki ite tono a nga tangata o Potukara, ka mea atu ki a ratou kahore rawa he take kia whakamatea ai nga tauhou, engari ki tana whakaaro he iwi pai ratou. Katahi ka puta tona kupu

kia tukua a Arama kia kaere. Haria ana o ratou kaipuke kite wahapu o Heto tu ai, ki reira noho tuturu ai nga heramana katoa, notemea © kore rawa e tukua kia hoki ano ratou ki Ingarani. Ko Arama i uru ki roto.ki te kawanatanga o Hapana, whakaakona eia te Kingi kite mahi whika, kite whakahaere kaipuke, kite hanga hoki i etahi kaipuke nunui. X tubi ret a atu a Arama ki tona hoa wahine i nga tail katoa, lie tnea tuku atu nana ki Ingarani i runga i te kaipuke a te Potukara, otira kahore i whakahokia mai lie utu. He maha ona tono kite kingi kia tukua ia kia hoki ano ki Ingarani, otira kaore ia i whakaae, ka mea mai me noho tonu ia i Hapana, e kore hoki e tukua kia haere ake tonu atu. Mea mai ana te Kingi ki a ia kia noho tuturu ia i reira kite whakaako i a ratou kite whakahaere kaipuke, kite hanga hoki i aua mea, kite mahi hoia, aka hoatu e ia tetahi whenua nui ki a ia, ka whakaritea hoki ia hei rangatira mo runga i nga mahi nui o reira. Whakaturia ana a Arama i konei hei rangatira kia rite tahi ki nga piriniha o Hapana. Meingatia ana tona ingoa ko Anihini, ara ko te paerata; ako te ingoa hoki tera o tetahi wahi o te taone o Heto a taea noatia tenei ra. Ka noho penei ia a pahure noa nga tau kotahi te kau ma rua i muri o tona haerenga mai i Ingarani, a ahakoa i tuhi reta ia ki tona hoa wahine i nga tau katoa, kahore kau he utu i tae mai ki a ia. No konei ka tuturu tona whakaaro, ka mea e kore rawa ia e kite ano i tona hoa me ona tamariki, mete whenua hoki o tona whanautanga. Heoi te mea i kite ai ia he noho tonu ki Hapana a mate noa. Ka hoki ano ia i konei kite whakahaere i tona mahi whakaako ki te hanga kaipuke, kia wareware ai i a ia nga whakaaro mo ona lioa aroha e noho mai ana i Ingarani. No tenei wa ka puta mai te tono lei a ia kia marena ia i tetahi wahine tino rangatira o Hapana, a he whakaaro nona tera e kore ia e hoki ki Ingarani, whakaaetia ana e ia. Whanau ana nga tamariki e rua, he tane tetahi he kitiro tetahi. Kahore i roa te wa i muri mai o tenei ka tae atu tetahi kaipuke no Peina, ki Hapana, he kawe atu i tetahi pukapuka i a te Kingi. Ahakoa i tukua atu nga taonga utu nui e Kingi Piripi hei hoata kite kingi o Hapana, kahore ia i whakaae atu, kahore hoki i tukua kia noho ratou kite mahi hokohoko. No muri tata mai ka tae atu etahi kaipuke, no Horana, a ahakoa i iti nga utanga o runga kahore hoki he taonga utu nui i haria atu hei hoatutanga kite kingi, na te whakahaere o Arama ka whakaae te Kingi kia noho ratou kite mahi hokohoko aha ranei i Hapana, a ko te timatanga tera o te haere mai o nga kaipuke o Horana ki Hapana puta rawa mai i roto i nga tau e toru rau i muri iho, ahakoa i nui te kino o te iwi o Hapana ki nga iwi ke atu, tukua ana e ratou tenei. No te tau 1613, ma 4 ranei, ka tae atu tetahi kaipuke no Ingarani, a taea ana e Arama te whakarite i etahi tikanga kia noho hoki taua kaipuke, kia tukua kia mahi marire, a ngawari rawa te whakaae mai ito tera i ahu mai ra i Horana. Whakaturia ana he whare mahi e nga pakeha ki uta, tukua ana nga taonga ki roto, ka timataria te whakanoho i nga tikanga pakeha ki reira. Kotahi tau e tu ana taua kaipuke i reira katalii ka hoki atu ano ki Ingarani, a no naianei ka nui te raruraru o Arama i roto i a ia, notemea kotahi te kau ma rima nga tau e pupuri ana a Kingi Iheha i a ia, turi rawa ana i mua ki ona tono kia tukua ia kia hoki, me tona whakahoki mai i te kupu 'kahore' me noho rangatirakoeki taku whenua, —nana hoki i marena ai a Arama, i tupu ake ai he tamariki i tenei whenua —a no naianei ka tuku noa mai taua kingi i tona kupu ki a Arama ka whakaae kia hoki atu i a ki Ingarani i runga i taua kaipuke, kuamutu tona pupuri i a ia, te take he pai tonu na tona mahi. Ko wai ka mohio ki nga whakaaro o Arama i taua wa, tera pea i haea rawatia tona ngakau

ite nui o ona mahara! I tetalii ringa ko tenei whenua kua nohoia nei e ia mo nga tau kotahi te kau ma rima, mete aL.ua pai o nga mea katoa o reira, kua kaha pea te ahua pupuri o tona ngakau kia noho. I atawhaitia nuitia ia e nga tangata o Hapana, tae. mate atu ana i te tuatahi, he heramana i runga i tona kaipuke pakaru, a wliakaturia anaia e ratou hei piriniha mo to ratou whenua. I nui rawa to ratou aroha ki a ia, nui ke atu i te aroha i puta mai ki a ia i Ingarani. "Hoatu ana e tetalii o nga wahine pai o reira tona ngakau me nga tau taitamarikitanga o te wa o tona oranga. E rua nga tamariki kua whanau ki a ratfa. Ko nga taonga hoki kua nui haere i roto i nga tau maha noatu, a mehemea ka haere ia ka mahue katoa enei, i konei hold ia e mahi ana i nga tau o tona tamarikitanga, a tera e puta atu ano ia ki roto kite ao he rawiakore ina whalsaae ia kia whakarerea e ia a Hapana. Whakaaro ana hoki ia kaore rawa he kupu kia tae mai ki a ia i Ingarani mo nga tau kotahi te kau ma whitu. Tera pea kua ngaro katoa ratou i taua wa roa, a ko wai ka mohio tera kua hoha pea tona hoa kite tatari ki aia mete whakaaro hoki kua mate atu ia ki waenga moana, a kua tango ano ia i tetahi tane hei hoa mona. * Na i tetahi ringa, me pehea ina noho tatari tonu mai tona hoa wahine o mua ki a ia me to whakaaro tena ano ia te hoki mai; a mehemea e pupuri tonu ana ia i nga kupu aroha a tona tane i roto i tona ngakau; a mehemea hoki e karakia tahi ana ia me ona tamariki i nga ra katoa kite Atua e pupuru nei i nga moana me nga hau nunui i roto i tona ringa, Iria. whakahokia atu tona hoa ki a ia, me pehea ra i runga i enei whakaaro ote ngakau P Ko etahi pea ena o nga mahara raruraru i tomo ki roto ki tona ngakau i taua ra, notemea he tangata whai whakaaro a "Wiremu Arama. Ahakoa i nui tona maia kite moana, i titiro marie atu kite ahua tata ote mate i etahi wa kaore ona wehi, tera pea i mamae rawa tona ngakau i runga i tenei, ka noho pea kite tangi ite nui o tona aroha. Otira ko ana whakaaro me ana hiahia katoa e takoto nei me ia i roto i te puehu i raro tonu iho i te kohatu i whakaturia ki tona urupa; kua takoto mo nga tau e toru rau i te whenua o Hapana, i roto hoki ite pouritanga. I tuturu tona whakaaro kia noho atu ia i reira i te taha o tona hoa me ana tamariki, kei hoki atu ki Ingarani ka kite kua noa era whanaunga ana. I rere atu te kaipuke ra, ano te ngaronga atu ka whakaaro a Arama kua whakarerea e ia era hoa aroha ana i Ingarani mo ake tonu atu. 2 Hoki ana ano ia ki tona mahi, whakaotia te mahi hanga kaipuke, whakaakoria nga hoia a te kingi kite whawhai, ki etahi atu mahi hoki, whakaakoria hoki nga tamariki, a pai haere ana to ratou noho i muri i a ia i runga i tona mahi ako. Tangohia ana eia te karakia whakapakoko hei karakia mana, a uru tahi atu me nga tangata ano o reira; whakaturia ana hoki te temepara nei a To-ko-hau. E rua nga haerenga mai i roto ite tau kite karakia ki reira. A nchua ana a Arama. i konei e nga tangata o Hapana, nana nei i whakahaere nga mahi pai i waenganui i a ratou i roto i nga tau maha noatu. Nui rawa te pouri o ratou i tona matenga, arohaina ana ia e nga tangata katoa i taua motu nui. -He mea tango mai i roto i tetahi nupepa paTceTia.