Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, HUNE 8, 1875.

Waka Maori, Volume 11, Issue 11, 8 June 1875, Page 118

Te Waka Maori. PO NEKE, TUREI, HUNE 8, 1875.

Ko nga korero hou kua tae mai nei i Whitii he mea whakamiharo mo nga mahi e mahia ana i reira, otira he mea whak a p our i rawa ite ngakau nga korero whakaatu mai i te mate nui o nga maori o aua motu Ite mitera, kite titiro atu tera jfeii lie "inano tini nga tangata e ngaro. Kua kite matou i etahi pukapuka, he mea. tuhi mai i reir~a, e ki ana "Ko fcga ma<m 6 Whitii e matemate ana airo he hipi i te mitera, he tini noaiho nga mea kua ngaro, he mate, tororere tona mutunga iho, he rewharewha hoki. E wha te kau ma rima nga tangata i mate ki Nawuho anake. Ko te nuinga o nga Bangatira maunga i haere iho nei i runga ite tono aTe Kareu kua mate. He nui to matou pouri mo tenei, notemea he mahi uaua rawa ta taua pakeha kite tono i aua rangatira; te take i karangatia ai he mea kia riro mai ratou ki raro kite mana ote Kawanatanga, kia arohatia ai ratou. A, na te mohio oTe Kareu kite whakahaere i nga tikanga i whakaae ai ratou ki tana tono. Tokowhitu o ratou i haere ki Riwuka kia kite i nga kaipuke me nga mahi ahuareka a te pakeha i reira, pa mai ana, taua mate nei ki a ratou a ngaro atu ana nga mea tokoono, ko te tokowhitu anake i toe, kua tata hoki tera ki to mate. Otira kia tupato tatou kia ora tonu tenei tangata mo tona hoki rawa atu ki tona iwi no reira nei ratou hei korero i nga take i mate ai ona hoa, kei kiia he mahi kohuru ta matou, ka waiho hei take raruraru a mua ake nei. He mate whakaharahara rawa tenei kua pa nei ki tenei iwi humarie, noho pai. Kua ahua pouri rawa inaianei nga tangata korero kino ki a ratou i mua, inahoki kua kite ratou i te pai o tenei iwi, kua mohiotia he hoa pai aua maori na ratou. Ko nga mahi katoa hoki kua whakamutua, he kore tangata hei whakahaere. Heoi te mahi o nga ra katoa he nehu tupapaku, maha noatu nga mea e tanumia ana iiara iia ra. Kua mate a Hawiriaka te teina o Kingi Kokapau, a Api Ahineta tona tamahine, raua ko tona tama ko Enoka. Kua mate hoki a Tui Riwuka raua ko B-itowa; he rangatira katoa enei. Kahore rawa he mate i rite ki tenei te nui, he mea whakapouri ite ngakau. Eki ana tetahi reta, ka taea e koe te whakaaro inahoki ka kiia atu e ahau i te wa i nehua ai tenei rangatira nui, rangatira atawhai a Hawinaka, heoi nga tangata o Whitii i haere kite nehunga tokorua anake. Mehemea i mate taua tangata i mua atu o tenei, tera he mano tini nga tangata kua whai ia ia kite nehunga. E nui ke atu ana taku pouri mo te matenga o enei rangatira pai, he hoa aroha Izoki ratou naku. Ahakoa korero kino etahi tangata mo ratou kaore rawa au i whakapono, notemea e kite tonu ana ahau i te pai o enei maori, he iwi atanoho, atawhai hoki i te mea ka mahi tika koe ka kore a maminga i a ratou. Katahi ahau ka kite i te mate whakaharahara, a ko taku e wehi nei e kore pea e mutu wawe kia ngaro atu ra ano te kotahi te kau mano." E kore e taea e matou te apiti etahi kupu ki enei korero kua oti nei te tuhituhi. E noho ana nga maori o Whitii i roto i nga pa, e whitu te kau tangata o etahi e rua rau o etahi. Kotahi te motu o reira kahore pea i tae kite maero kotahi te awhiotanga, tona ingoa ko Pau, ko nga tangata e noho ana i runga kotahi mano e rima rau; ki to matou whakaaro kahore he motu ke atu e rite ki tenei te nui o te tangata mete iti ote whenua hei nohoanga. Huihui katoa nga "tangata o Whitii kotahi rau e rima te kau mano, he mea ata tatau marire, a tera pea e tika ana. Neke atu i te kotahi rau mete rua te kau ma rima mano o enei no te hahi Weteriana, he mea tuhi ki nga pukapuka i roto i nga takiwa whakapono o ia motu oia motu, a tera pea e tae kite rua te kau ma

rima mano nga tangata e noho mai ana i waenga i nga maunga kahore o ratou whakapono. No enei iwi whakaponokore nga rangatira tokowhitu i haere ra ki Kiwuka, a mate ana nga mea tokoono. Ki ta matou whakaaro i haere atu ana rangatira i Eewa ki Riwuka 1 runga i te manuwao i a te Dido, he mea whakawai na Te Kareu kia haere ki reira kia kite i te Kawanatanga. E waru nga marama oTe Kareu e noho ana i waenganui i a ratou, he tohe tonu kia whakaae ratou ki ana kupu tono. Katahi ka taea a haere tahi ana ratou ki Uiwuka. X korerotia ano e e matou i mua te whakaaetanga o nga rangatira maunga, whakaaturia hoki e matou i reira te nui o taua tikanga, a e kore e taea te ki kaore ona ritenga • mehemea ka kore e tupato te mahi, ka kore e rite te whakahaere ki to te tuatahi i te wa i whakaae ai aua iwi, ka kitea he raruraru a mua ake nei, te take ko te matenga o aua rangatira tokoono i to ratou haerenga ki Riwuka. Na, i waenganui otenei wa raruraru ka mea te nuinga, ko wai te tangata hei whakamate mo tenei mea ? No konei ka puta te riri ki a Kapene Hapimana o te ma-nuwao o te Dido, notemea i kiia i pa mai te mate mitera ki a Kingi Kokapau me ona hoa i a ratou e noho ana ki Hini, a na taua tima i kawe mai ki "Whitii, inahoki tae mai ana taua manuwao ki Kiwuka haere tonu atu nga tangata i uta ki runga kite mihi ki a Kingi Kokapau me ona hoa, te tirohia ai i te tuatahi mehemea he mate kei runga kaore ranei. I tika ano pea tenei kupu i reira, otira no muri mai ka kitea he horihori, ehara i a ia nana i kawe mai; notemea kotahi te tangata i mate i runga i tetahi tima haere atu i Hini ki Whitii, i kiia ko te take o tona mate he tororere, no muri mai ka kitea he mitera ke te mate i pa ki a ia i mua o tona ekenga mai ki runga ki taua tima i Hini. No taua wa hoki i mate ai tetahi tangata i runga i te kaipuke Western Star i a ia e rere atu ana i "Whitii ki Atereria; otira he hiahia no etahi tangata kia utaina taua he ki runga ki a Kapene Hapimana i kiia ai nana i kawe mai te mate mitera ki enei motu, ko nga tangata na ratou tenei whakapae ko nga mea i riria e ia i te wa i tupu ai te raruraru i waenganui o te Kawanatanga a Kokapau raua ko nga pakeha, na taua kapene hoki taua raruraru i peehi. Kahore matou i tino whakaae kite mahi a Kapene Hapimana i taua wa, engari he mohio na matou i nui tona manawanui, i tino hiahia hoki ia kia oti pai i aia taua mahi uaua. Ahe nui to matou koa mo te rongo kua tae mai nei, e mea ana kua whakaaetia e te nuinga o nga tangata o "Whitii te mahi a Kapene Hapimana i reira; kua unuhia hoki taua he i hoatu ra ki runga ki a ia. Ko enei korero he mea ata tuhi mai e etahi tangata mohio e noho ana ki "Whitii. Ko te Kawanatanga e mahi ana kite peehi i taua mate, otira na te nui ote mate te taea ai. Ko nga whare maori o enei motu he mea hanga kite kakaho, he toetoe a waho, kaore kau he wini, heoi te putanga ko tetahi tatou pihanga. Ko a ratou moenga he mea whariki kite wiwi, whakatakotoria ana he takapau ki runga. E tunua ana nga kai kite ahi i waenganui o te whare, he mea ata keri marire kite whenua te wahi e tahuna ai te ahi, a heoi te putanga mo te pawa kei runga, penei tonu mete whare maori o tenei motu. Kahore kau he mea o roto o enei whare hei mahi kai mo te turoro ina pa mai he mate. He tau kino tenei ki aua motu, he kaha no te werawera he nui hoki no te waeroa, mano tini noaiho, he mea Jigau i te tangata, nui noatu hoki te ngarongaro. Na ko nga turoro e ora ake ana ka whakararua e aua mea nei. Ko te take tera i nui ai te kino ote mate kua pa mai ki taua iwi. Tera pea e iti haere te mate a nga ra e haere ake nei, ka taea e nga tangata kua ora ake te atawhai i nga turoro ; meake hoki ka iti haere te werawera, ka kore ai he waeroa hei whakararu i a ratou; ka mohio hoki nga maori kite whakahaere i taua mate. Otira inaianei e kore e taea te

peelu, tera pea © puta ki n»a wahi katoa o era motu. Sua rongo matou hei tenei tau. te hoki atu ai nga maori e rua mano e rua rau ki o ratou kainga i etahi motu tawhiti, he mea tango mai ki Whitii nei i mua hei kai-mahi ma nga pakeha; he mea ata whakarite marire nga tau hei nohoanga, a kua pau nga tau i whakaritea ai, no konei ka hoki ano ki o ratou kainga. Kua whakaritea ete Kawanatanga he kaipuke hei whakahoki i a ratou; kotahi mano e haere ana inaianei tonu, kia tae era, ka haere atu hoki nga mea i mahue. Ka nui te pai o tenei mahi, kite ana matou ite taha marama o tenei tikanga. Ko aua tangata e rua mano e rua rau nei he mea tango mai i roto i nga ha])u o ia iwi o ia iwi, a i mua o to ratou haerenga mai ki "Whitii kaore rawa i ahei tetahi te tata atu ki tetahi, he whawhai tonu hoki ta ratou i nga \va katoa, k® tetahi i tetahi. No te haerenga mai ki Whitii ka whakaakoria kia noho tahi ratou i roto i te whare kotahi, kia kai tahi ano he iwi kotahi ratou;Kua mohio hoki ratou inaianei ki nga mahi hou e mahia ana, ki etahi tikanga pai hoki hei kawe atu ma ratou. Kua mohio hoki ratou kite korero i etahi kupu pakeha; he mea pai tenei ki a ratou, notemea ka taea e ratou te whakamarama i a ratou tikanga ki te iwi pakeha ina tae atu ki a ratou kainga. Ko nga moni e riro i a ratou ito ratou hokinga £l2 i etahi £lB i etahi, na ki ta ratou whakaaro he mea nui tenei, kua whai rawa ratou. He noho pai ta ratou i runga i nga mahinga pakeha, kaore he ngangare, kaore he aha, te take kahore rawa he waipiro e hoatu ki a ratou, no konei i kore rawa ai he raruraru i waennanui i a ratou. Ki ta matou whakaaro he tikanga nui tenei, ara te hokinga atu o enei tangata tokomaha ki a ratou kainga whakapono kore, notemea ma ratou e whakaatu nga tikanga pai ki nga iwi o era takiwa, a ma konei hoki te nui haere te mahi whakaako a nga mihanare. Otira ka pouri rawa te ngakau mehemea ka kawea atu e ratou te mate mitera nei ki era iwi, he maha no nga tangata o aua motu, a kite pa taua mate ki a ratou tera e ngaro te te take he kore mohio no ratou kite whakahaere 1 taua mate. Inahoki ka pa mai te mate mitera raua ko te piwa mete hiainu kite tangata o "Whitii, ka whakararua hoki e- te waeroa, e kore rawa ia e whakarongo kite kupu kia tupato, ka rere tonu atu ki roto kite wai a mate atu. Ko tetahi take hoki tena i mate nui ai tenei iwi, he tohe tonu kia haere ki roto kite wai matao. B rite katoa ana te noho o enei tangata; na ko te mea tika kia tupato kia kaha te mahi, kei riro atu te mate mitera ki nga motu tawhiti i nga tangata e rua mano ka hoki nei ki 0 ratou kainga i tenei tau.—He mea tango mai i roto 1 tetahi o nga nupepa o Aharana.