HE WHARANGI TUWHERA.

Waka Maori, Volume 11, Issue 10, 25 May 1875, Page 107

HE WHARANGI TUWHERA.

Ko nga Pakeha matau kite Reo Maori e tuhi mai ana ki tenei nupepa me tuhi inai a ratou reta ki nga reo e rua—te reo Maori me te reo Pakeha ano. Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. Pukepoto, Kaitaia, Aperira, 14,1875. _ E hoa, —Kite pai koe kia utaina atu enei korero kite Waka Maoris e pai ana, ara ko te marenatanga o tetahi o nga rangatira Maori o te Earawa, o Timoti Puhipi Te Eipi, raua ko Maata; no te mea hoki he tokomaha noa atu nga rangatira Maori o !Niu Tirani e kore e marena, he moepuku noa iho ta ratou mahi. Koia matou i mea ai kia whakaaturia tenei hei mea e pai ai, hei tirohanga mai ma nga rangatira Maori o tera wahi o tera wahi, kia waiho he tikanga pai mo nga rangatira tenei mea te marena; mo a ratou tamariki hoki kia rangatira ratou i runga i nga ritenga o te Ture a te Atua, o te ture hoki a te Kuini, kei arumia tonutia hoki ratou e tenei tikanga tutua e te moepuku, a kuare tonu iho ratou. E pouri ano tetahi iwi mehemea ka moepuku to ratou rangatira i tetahi wahine; tena ka mea ia kia marena ka nui te hari ote iwi; ka hauhau katoa te iwi kite mahi i tetahi hakari mo te marenatanga. Na,, no te 7 o nga ra o Aperira, nei i marenatia ai a Timoti Puhipi Te Eipi raua ko tona wahine ko Maata. (He Ateha Maori na te Kuiui a Timoti, he uri ia no

S^ltVJf t? f * it6B ° ? ga haora >ta arahina atu raua ki Kaitaia km marenatia ki reira; kotahi rau te 2l£ •! x a ra i?-, ? a tae atu katahi ka whakantentea nga paraiti hei arahi kite whare karakia, ko nga tailamahme ko Mereana ratou ko etahi atu. Uti rawa te whakakakahu ki nga kahu e rite ana mo te marenatanga, ka marenatia raua e te Eev J Matm. Ka mutu te marena ka hoki atu ano ki Pukepoto Ka tata atu kite kainga ka maka raua to mua o te iwi, ko te kai mau o te kara o te Kuini ki o raua tana haere ai. Ko te nuinga ote iwi ite Jsamga ano, he mea noho a matua tonu to noho a te iwi, tatari ai ki a raua, ko nga wahine kei te powhiri mai kei te karanga mai. Ka tahi ka tu tonu te iwi arani i te hunga marena, e rua pea meneti i tu ai te kotahi rau, he iwi eke hoiho anake; katahi ka turta te narihari ate matua e takoto ra. No te mutunga ka arahina raua kite whare mo raua. e Kotahi hawhe haora i tatari ai ki nga hoa Pakeha kia whakapoto katoa mai, katahi ka whakapuaretia te whare marena—ara te whare hakari ote marena Ko te roa o te whare hakari e kotahi te kau ma tahi whanganga te roa, e66 putu. Ko tetahi pito mo nga Pakeha me nga rangatira Maori. E wha te kau pea nga hoa Pakeha i haere mai ki taua hakari, me nga rangatira Maori katoa i huihui mai ki reira, mete Eev. J. Matiu. Ka nui te hari o nga Pakeha, e kai ana e waiata ana i a ratou nei waiata ahuareka. Ko nga tangata katoa i huihui mai i tenei marenataga poko atu pea ite 500. Ko nga kai o taua marena, poka atu i te toru tana paraoa, nga hipi e wha te kau, nga poaka e rua te kau, he maha atu hoki nga kai. Ka nui rawa te pai, kaore he waipiro o roto o tenei marenatanga, kaore he raruraru i puta, mutu pai ana tenei marenatanga. Na, e aku aroha, he maha ano nga mea e whakaaturina ana e tatou i roto i nga WaJca Maori o ia marama o ia marama, a kaore he mea e kore e korerotia, nga whenua, nga aha noa atu; a ngaro ana ko tenei anake i nga kai whakaatu korero kite WaJca. Kia rongo mai tatou katoa, he tino taru kino tenei mea te moepuku ma tatou me o tatou rangatira. Ko nga rangatira hoki e moepuku ana, nga tane me nga wahine, ka rite mo ratou tenei e kiia nei " kahore he whare marena mo nga kararehe." Koia matou i pai ai kia kaua rawa tetahi tangata, ahakoa rangatira, kuare ranei, e haere i runga i taua ritenga tutua; kia whakina hoki te ngakau pai o tenei rangatira o Timoti Puhipi, kia marenatia ano ia ki ta te ture ritenga, hei mea he tatu ai, e hari ai, te ngakau o tona iwi o te Karawa. Hei tino tauira pai hoki tona tikanga ma koutou, ma nga rangatira o ia wahi o ia wahi o te motu katoa! Kaua e moepuku, me marena marire koutou nga rangatira kia marama ai ta koutou tiaki i a matou i nga tutua. !Na to koutou hoa, W. Takgata, He minita o te Rongo Pai o te Karaiti.

Ki a te Kai Tuhi o te Waka Maori. Akarana, Aperira 27, 1875. S koeo, —A nga inai koe kite whakaae kia panuitia ki tau nupepa whai mana, te pukapuka apiti o tenei e whakaatir ana te huinga mai o nga tangata Maori i Tauranga, te take, kia korerotia te ritenga o te mahi haurangi, i roto i nga Maori. Me kore ranei e mana-

akitia ana kupn e nga kai korero o to nupepa e aru Na o hoa, Na Hare Beweti, Na J. C. langa.

TAURANGA. He Htjisga Maoki mo itoa Tieanga Hoko Waipiro. I te wa kua pahemo ake nei, i te tau nei ano, ka tu he huihumga tangata ite Whare Titotara i kia korerotia nga mahi hoko waipiro. Haere ake n & -a Maori te tane, te wahine, te tamariki, e toru rati le timatanga ote korero ko te inoi kite Atua : inuri ino ka waiatatia tenei Himene: Te Eangi Ko, " Eau Tawhito."—L. M. Nowai te reo c tangi mai Runga i Maunga Kaware ? No te Ariki atawhai; He kawenga, na te mamae! I tu nga r,inga i te whao, I werohia te kaokao ; A! i pupu nga toto ra! I runga, i te ripeka. Ko tona mahunga tapu, I piko iho ki raro j I man i runga i a ia, Nga hara o te ao> katoa. Mo te aha ra, i maru ? Nawai ra tenei kohuvu ? Nawai ?—na tatou katoa ? I mate ai te Mibaia ? Na tona aroha nui ; I kaTve mai ki raro nei j Kia ora ai te tangata I ana tini hara ra. Ka oti te whiriwhiri te Tumuaki ka tu ia kite korero, i ana kupu ruarua whakina ana e ia te take i karangarangatia ai nga hapu Maori o Tauranga kia h'ui mai. Ara he whakaaro no nga hoa o te main Titotara, kia whakaarahia he Eunanga Kurutemepera hei painga mo nga tangata Maori i te tai Kawhiti. Ka mutu te hamumu a te Tumuaki ka whakahuatia te waiata Titotara:— Ko au, a ko au, Kei te liurihuri noa ; Te tau, a te tau, Kite tino whakahoa Kite iwi toko waina Kia rere i te kai; A waiho au hei taina, Kia awhi i te pai. Ko mea, a, ko mea, Kei te whakainu kau ; I hea, a, i hea, I te roki o te tau, I taua waina whero, Kia hua reka ai; Ko muri nei ka wero Me he tara no te -wliai. I te whakaarahanga o te ture tuatahi ka mea ake a Hori Ngatai—Tena koutou katoa e nga Maori e nga Pakeha. E hara au i te KurutenSjpara, engari koa kua kitea iho e au nga mahi o te napu Kurutemepera, a nui atu taku whakapai. E ahua roatakutaku ana au, i te hira o nga kanohi e anga mai ana te titiro ki au, otira kia mea ake au kia tatou, he oti nei te tangata pono ko au anake; no te mea ko au ano kite whakamana i au kite whakatiki taku tinana ki tena hanga kite waipiro, mai ra i a tokomaha koutou e inu ana e pakanga ana. Ko te iwi whakahara i tarawahi o to moana, e tohe ana kia whakamutua rawatia te inu i nga wai whakahaurangi, a he tokotini i tenei motu e hapahapai ana ite tikanga korero mo aua mea ; ahe aha hoki i kiia ai

kia kauaka tatou e timata mahi mo aua hanga Ki te mea ka pakaha te mahi, ka whakakotahi te tikanga e Jiore pea e wheau ka mimiti nga puna o tenei kino Jn runga o Tauranga. Ko tenei hanga ko te haurangi kua tohatoha haere ki nga wahi katoa o te wnenua, whakakmokino ai i tenei mea, i te uri tangata; a kua whaia hoki e nga tangata Maori, te kino kua oti te whakatauira mai e nga iwi ke atu. JNa te Pakeha 1 hari mai ki tenei whenua aua wai, e tahun nei kite ngau kite whakangaro i a ratou, i a tatou ; a 1 tenei wa kua timata mahi ratou hei pehi mo te kino, koa rawa atu mo te karangarangatanga ai kia uru tahi i te pakanga ki tenei hoa riri ka rere mai tana whakamataku. Kati aku kupu i konei. Panuitia ana i konei e Hari i runga i te reo marama te ture tuatahi:— " No te mea ko nga mahi inuinu i enei nga ra i roto" i te iwi Maori kua hohonu te kino kua totoro haere ki tera wahi ki tera wahi. Na ko tenei huihui e titiro whakamataku ana kite hira ote haurangi e rere atu ana kite tinetinei ite Rangatiratanga mete painga o nga iwi Maori." Nga kai tautoko i tenei ture tuatahi ko Hamiora Tangiawa, Enoka Te Whanake, ko Kuka Te Mea. Uekaha ana ta ratou kupu whakakino, i te mahi inu l nga wai whakahaurangi i enei ra. Kii ake ai ratou me whakamana nga tikanga Titotara. .No te panuitanga o tenei ture tuatahi e te Tumuaki oho katoa te wakamenenga kite whakaae. Ka whakahua i konei he waiata Titotara Te Kakgi—" Sweet Home." Ka haere i uta, ka haere i tai, Kaore he taonga e tae kite wai; Te Pia, te Waina, te Waipiro noa, He mate i roto, he pahoahoa. Re ! wai, wai, he wai. Kaore he taonga e tae kite wai. Te roa ko te tau, i te ao, i te po. Te rerenga kai, i te wa o te k®; Te kahanga hoki, te ngohenga ai, Kaore he taonga e tae kite wai; Re ! wai, wai, he wai, Kaore he taonga e tae kite wai. Ko te ture tuarua na Hohepa Hikutaia i hapai, na Hone Makerauri Taipari, Te Eanapia Kahukoti, Arama Karaka, mete Hira i tautoko. Mea ake ana a Hohepa, ko taku hanga, he kaha kite inu i nga wai whakahaurangi, otira ia kaore kau he painga i ahu mai ki au i aua wai, engari nui nga mate i au. Ko tenei, kua tuturu taku whakaaro kia tomo atu au ki roto ki tera iwi kite Kurutemepera; na i tenei ra ko te tikanga o to tatou huihui he kimi ritenga pepehi i nga kino ote mahi haurangi. He karangaranga taku i a koutou katoa, kia uru mai ki tenei mahi pai. Ka panuitia e au te ture tuarua, koia tenei:— " Na i runga i nga ritenga i whakaaria e te ture tuatahi, kua tau te whakaaro o tenei whakamenenga, kia hahauria atu he tikanga mo nga tangata Maori e mate i nga kino e ahu mai ana i nga wai whakahaurangi." Te Panuitanga ai i tenei ture e te Tumuaki, whakamana iho e te Menenga. Ka tu he waiata Titotara i konei, i te hunga mohio : Is Eaitgi— " Pilgrims of the Night." Aue ! Aue ! te kino o te waina, Te mate o te rau i taua wai; Te take kore koa, i arohaina, I oho noa te tini ki ta whai. Ano te kino! Ano te he! A, me he rino, Te Ngakau, hoki, e. Aue! Aue! kei whaia ko te.reinga, He pai ra nei kia rukuhia te po ? Engari ra tahuri mai kia meinga,— Kia haere tu koe i te ara hou. Ano te kino!

Aue! Aue! Eauraka ra e maro, He ora hoki mou te whaia nei; Eia tangata, kia mana, kia whakaaro Eia mutu ai o main pohehe. ' Ano te kino! Ko te tuatoru o nga ture koia tenei:—«Ko tetm-P tuatanil mete tuarua, ma te Tumuaki o tenei hui e tuku atu ki te Eangatira Tumuaki oTe Kuruteme para i Tauranga, i runga i te kii uekaha, kia huri mai tana wnakaaro,ta tana runanga hoki, kia kahauria nga nuarani e ara i roto i nga tangata Maori, nga tikanga Mananui o te Kurutemepara."

Ka.Hamiora Tu i whakaara, na Wi Parera Haerehufe'n? Wiremu Te Whareiro Hihitaua i tautoko W nakaaetia nmtia ana e te whakamenenga katoa— Tb Eangi—"Buy a Broom." I te ara tatu o te ropu -whakaaro, Ea nui te Lari, i konei, i konei, i ko; Arara! Ei te mea ka pupuri te ngakau, Eahore e hinga, kahore, kaho ; Eahore, —kaho. Eua rapa ra hoki nga ingoa a tatou, Ei enei -whai tohu ; a, mawai e to Ei te inu i tera nanakia rama, E kore e hinga, kahore, kaho ; Eahore, kaho. Ite ra, ite tau, kite ta-waia tatou E nga riri pononga a Tama te po; Me anga ta tatou titiro ki runga,— E kore e hinga, kahore, kaho; Eahore, kaho. Etu kite aro nga -wai haunga, piro, Eia maro te reo kite karanga, " kaho ;" Eiatapu nga ngutu ki era tu ngongi, Eia kore e hinga, kia kore, kaho ; Eia kore, kaho. (Tera atu te roanga)

Ki a te Kai Tuld o te WaJca Maori, Kirikiri, Hauraki, Aperira 7th, 1875. Pi' Ehoa,—Tena koe. Tenei ka tukua atu e ahau kia taia e koe kite Walca Maori te matenga o Mohi Mangakahia ki Whangapoua, Hauraki, i te ata o te Ratapu, te 21 o nga ra o Maehe, 1875. E hoa ma. ka nui te pouri o nga iwi katoa o tenei tangata mo tona matenga. He tino tangata ia i roto i te whakatupuranga o nga taitamariki e tenei wa; otira i nui atu ano ia i nga kaumatua e ora ana i naianei o era whakatupuranga kua pahure atu nei i roto i tenei moana i Hauraki. He tangata tenei i tino whakaarohia e nga iwi o Hauraki, me etahi atu iwi ano hoki o te motu nei, hei kai riwhi mo te pootitanga inema mo te Paremete e haere ake nei. He tokomaha nga tangata o Harataunga, Mataora Tauranga, me etahi kei Otaki, Kaputi nei, i hiahia kia uru ia ki roto kite Paremete. He tangata nui ia i roto i ona iwi katoa i Hauraki, he rangatira ia i ona tupuna. He uri ia no Tamatepo, tama matamua a Marutuahu ano. !Na konei ia ka tu nui i runga i ona iwi katoa i Hauraki, a ka waiho ia hei kai hautu i tona waka i Hauraki nei i roto i nga ra katoa i a ia ite ao nei. Na, ka nui te mate o nga iwi o tenei tangata mo tona matenga; e hara i te mea na te rangatira anake o tenei tangata i ona tupuna i pouri nui ai ona iwi ki a ia, engari na tana whai mahara, yrhakaaro nui, mohiotanga ano hoki; ko te take ano ia tenei o nga iwi pirangi mai ki a ia. Otira, e nga iwi, e taea te aha ? E pai ana—na te ringaringa o te kai-hanga i tango atu i roto i o tatou nei ringaringa kia pahemo atu ai ia i nga raruraru o tenei ao kino. E mea nei hoki te Kupu, " kua whiti

atu ia ite mate kite ora" a"e okioki ana i ana main Ko te ao eki ana nona nga tangata, he tamanki nana, he taonga nana—ko te Kai-hanga o nga mea katoa,-—" Nana, ka tango ia, ma wai ia e whakahoki atu ? ko wai hei ki atu ki a ia, E aha ana koe t He mohio- nona nana te ao me ona tini mea. "Co nga kupu poroporoaki a Mohi kite iwi i inua tata ake o tona matenga i whakapuakina atu e ia ki tona teina ki a Hamiora Mangakahia, ratou ko Ngatrporou i huihui atu kiakite i a ia-Koia tenei : " Hei konei te iwi. Kia mau kite Whakapono hei matua mo te tangata. I hohoro ai a haute whakapuaki atu 1 nga kupu nei kia a koutou, mo taku mate rawa ake e pai _ana, kua puta atu nga kupu nei. Kite whai raruraru koutou ki a koutou ano > .kaua e turia ki runga j engari nohoia iho ki raro ata whiriwhiri ai e koutou ano. Kite pena koutou, ka rite i a koutou te kupu a Paora e mea nei,—'Ko te aroha te meanui atuo eneie toru.' Ka whakahau tonu au ki a koutou kia kaha kite Whakapono. Engari, ete iwi, e hara hau ite tangata napai karakia i mua ai, i a au e ora ana ; engari ka nui ano taku wehii te Eatapu, he mohio noku he tika ano te "Whakapono. Ka tahi nei au ka mohio ki taku kuare i roto i era ra. He ahakoa, e hoa ma, ki te ora ake au i taku mate ka tu tonu ko au hei kai karakia ote Eongo Pai mo "Whangapoua nei. Eki atu ana a hau. ki a koutou katoa, e nga tangata o "Whangapoua me o Harataunga, kia kaha kite "Whakapono, koutou katoa. He pai te karakia, he whakakotahi i nga tangata katoa i runga i te Na kona hoki i pena ai te kupu a Eawiri:—' Na, ano te pai, ano te ahuareka ote nohoanga o nga teina o nga tuakana i runga i te whakaaro tahi.'" Ka tahi ka puta te kupu poroporoaki:—" Hei kona ra! e aku hoa katoa ite motu nei e aroha ana ki au—hei kona ra ite ao." Katahi ka whakahua i te awaiata, muri iho ka poroparoaki ano : —" He konei ra, e aku hoa katoa i Hauraki. Hei konei e Mio ; kei pouri koe ki au, ta te mea ' ka matea ano te tinana hei utu mo nga hara; he oranga ia te Wairua mo te tikanga.' " E toru meneti i muri iho i enei kupu a ana, ka moe ia. Ko ona tupuna enei, tuku mai i nga tama tokorua a Marutuahu:— Tamatepo, te tama matamua a Marutuahui Eauakitua, Eongomai, Puha, Te Eakau, Tutapu, Taiaho, Te Mana, Eiria, Mohi Mangakahia. Ngako, tama, tuawha a Marutuahu, Kahurautao, Eautao, Hape Kiwi, Te Wairua, Te Waka, Poau, Eiria, Mohi Mangakahia. Na to hoa HOANI NAHE.